YURAK

YURAK — odam va hayvonlarning qon aylanish sistemasidagi markaziy aʼzo, u doim bir xilda qisqarishi (sistola) tufayli qonni qon aylanish sistemasi boʻylab haydab beradi va uni venalar orqali qaytib kelishini hamda arterial qon tomirlardagi harakatini taʼminlaydi.

Yurakning qiyosiy morfologiyasi. Yurak qon tomirlari sistemasi toʻla rivojlangan hayvonlarda boʻladi. Tuban darajali hayvonlardan yomgʻir chuvalchangida Yurak vazifasini halqasimon tomirlar, daryo qisqichbaqasida yurak va yurak atrofidagi boʻshliq sinuslari bajaradi. Koʻpchilik mollyuskalar yuragi yaxshi rivojlangan, 2 boʻlmacha va qorinchadan iborat, u faol qisqarish xususiyatiga ega. Ularda Yurak tomon yoʻnalgan venoz qon yurak sinuslariga, soʻngra uning jabrasiga yoʻnaladi. U yerdan kislorodga boyib yurak oddi sinusiga tushadi va yurakka oʻtadi. Yurak qorinchasi qisqarishi natijasida qon hayvon tanasi boʻylab tarqaladi. Xordalilardan lansetniklarda Yurak vazifasini qorin aortasi bajaradi.

Suvda va quruqlikda yashovchilarda Yurak 3 kamerali — 2 boʻlmacha va qorinchadan; sudralib yuruvchilar, qushlar va sut emizuvchilar yuragi 4 kamerali — 2 boʻlmacha va 2 qorinchadan iborat. Odam yuragi 4 kamerali: 2 ta boʻlmacha va 2 ta qorinchadan iborat boʻlib, konus shaklida, asosi orqaga, yuqoriga va oʻng tomonga, uchi (choʻqqisi) pastga, oddinga va chap tomonga qaragan. Yurak oldingi pastki koʻks oraligʻi sohasida joylashib, ikki yon tomondan oʻpka va plevra xaltalari oldingi toʻsh suyagi va qovurgʻa togʻayiga tegib turadi. Yurak yuqoridan va orqadan qon tomirlar, pastdan diafragma pay markazi bilan mustahkamlanib turadi. Yurakning holati hamma odamlarda bir xil boʻlmay, u kishining yoshi, jinsi, gavdasining vaziyati va tuzilishiga ham bogʻliq. Jumladan, yangi tugʻilgan bolalarda Yurak yumaloq shaklda boʻlib, diafragma gumbazi balandroq koʻndalang va yuqoriroq joylashgan, ayrisimon bez uni toʻsh suyagidan ancha orqa tomonga surib turadi.

Keyinchalik 1—3 yoshda Yurak qoʻndalang vaziyatini oʻzgartiradi va katta odamlarda koʻrilganidek, qiyshiq holatda joylashadi. Yurakning oʻrtacha ogʻirligi erkaklarda 300 g, ayollarda bir oz kamroq (220— 250 g). Yurakning uzunligi oʻrta yoshdagi odamlarda 13—15 sm, eng serbar qismi (koʻndalangiga) 9—11 sm, oldingi sathi bilan orqa sathining uz. 6—7 sm. Yurak tashqi yuzasining oʻtkir (oʻng) va oʻtmas (chap) chekkalari uni orqa, old tomondagi yuzalarga ajratib turadi. Har bir odam yuragining kattaligi oʻzining oʻng mushtidek keladi. Oʻrta yashar odamning yuragi bir minutda oʻrta hisobda 70—75-marta, bir sutkada 100000-marta qisqara oladi. Bu esa 20 t yukni 1 m balandlikka koʻtarish kuchiga teng.

Yurakning ustki chegarasi III qovurgʻa togʻayining toʻsh suyagiga yopishayotgan joyidan oʻtkazilgan gorizontal chiziqqa goʻgʻri keladi.

Yurakning oʻng chegarasi toʻsh suyagining oʻng chekkasidan (oʻng III va V qovurgʻalar roʻparasida) 2—3 sm chetroqsa boʻladi. Bir yoshgacha boʻlgan bolalarda Yurakning oʻng tomondagi chegarasi toʻsh suyagining oʻng chekkasidan 1,0—1,5 sm chiqib turishi mumkin. Yurakning pastki chap chegarasi V qovurgʻaning oʻrta oʻmrov chizigʻidan 1,5 sm ichkariga Yurak uchiga toʻgʻri keladi.

Yurak chegarasi va vaziyati odam koʻkragining shakliga ham bogʻliq, qoʻkragi keng odamlarda Yurak pastroqda joylashadi. Shuning uchun bunday konstitutsiyaga ega boʻltan odamlarda Yurak gorizontal holatda turadi. Keng (uzunligi oʻrtacha boʻlgan) koʻkrak qafasida Yurak qiyshiqturadi. Ayollar yuragi bir oz kichik boʻlib, gorizontal joylashadi. Jismoniy mehnat va sport bilan shugʻullanadigan odamlarda Yurakning hajmi birmuncha katta boʻladi.

Yurak boʻlmachalari — venalar qonini qabul qiluvchi boʻshliqlar. Oʻng boʻlmacha katta qon aylanish doirasidan venoz qon olib keluvchi yuqorigi va pastki kovak venalar; chap boʻlmachaga 4 ta oʻpka venalari quyiladi. Ikkala boʻlmacha qorinchalar bilan boʻlmachaqorincha teshiklari orqali tutashadi. Qorinchalar qisqarganda teshiklar tavaqali (qopqoqlar) klapanlar bilan berkiladi. Qorinchalarning ichki yuzasida, bir-biri bilan kesishgan muskul tolalari va qorincha boʻshligʻiga chiqib turadigan soʻrgʻichsimon muskullar bor. Bu musqullar uchidan chiqqan payli tolalar boʻlmachaqorincha klapanlari tavaqalarining qirralariga yopishgan. Ular klapanlar tavaqalarini boʻlmachaga qarab burilishiga (koʻtarilishiga) toʻsqinlik qiladi.

Yurakning koʻkrak qafasida yurak xaltasi ichida joylashishi (yurak xaltasi kesib koʻrsatilgan).

Aorta va oʻpka arteriyasi asosida yarimoysimon klapanlar joylashgan. Klapanlar shu tomirlarning yoʻnalish tomoniga ochiladigan 3 tavaqadan iborat. Yurak qisqarganda qon oʻng qorinchadan oʻpka arteriyasiga, chap qorinchadan aortaga quyiladi.

Yurakning oʻng qorinchasidan oʻpka poyasi kichik qon aylanish, chap qorinchasidan aorta katta qon aylanish doirasi boshlanadi. Yurak oʻz xaltasi — perikardga oʻralgan, devori 3 qavat: ichki endokard, oʻrta miokard va tashqi elmkardryan iborat. Epikard va perikard oʻrtasidagi tor boʻshliqsa boʻladigan seroz suyuqlik Yu. ishlayotganda Yurak devorlarining ishqalanishini kamaytiradi. Yurakning muskul qavati — miokard boʻlmachalarida 2, qorinchalarida 3 qavat boʻlib, ixtiyorimizga boʻysunmay qisqaruvchi maxsus koʻndalangtargʻil muskul tolalaridan tarkib topgan, bu xususiyat uni skelet muskullaridan ajratib turadi. Yurakning boʻlmacha va qorincha muskul tolalari 2 ta (oʻng boʻlmacha va qorincha, chap boʻlmacha va qorincha orasidagi teshikni oʻrovchi) fibroz tola halqasidan boshlanadi. Lekin boʻlmacha muskullari, qorincha muskullari bir-biri bilan tutashmagan ayrimayrim fazada qisqaradi. Boʻlmacha muskullari ichdan boʻylama, sirtdan koʻndalang, qorinchalarda esa ichki, tashqi qavati boʻylama, oʻrtadagisi koʻndalangiga joylashgan. Ichki va tashqi boʻylama muskullar Yurak choʻqqisida tutashadi, koʻndalang (oʻrta) muskullar tutashmaydi. Qorinchalararo toʻsiq, asosan, muskul toʻqimasi va uni qoplab turgan endokard varagʻidan tuzilgan.

Miokardda bir-biriga bogʻliq alohida muskul tolalari bor, ular Yurakning oʻtkazuvchi sistemasini tashkil etadi. Oʻng boʻlmacha devori, yuqori kovak venaning ochilish joyida kovak vena (sinus) «Kis Flyak» tuguni oʻrnashgan. Uning bir qism tolalari 3 tavaqali klapan asosi sohasida boshqa boʻlmachaqorincha (AshafTavar) tugunini hosil qiladi. Undan boʻlmachaqorincha (Gis) tutami boshlanadi. Bu tutam qorinchalararo toʻsiqda oʻziga tegishli qorinchalarga boruvchi chap va oʻng oyoqlarga ajraladi. Oyoqchalar endokard tagida alohida Purkinye tolalari bilan tugallanadi. Aortaning boshlangʻich qismidan chiquvchi oʻnt va chap toj arteriyalari Yurakni qon bilan taʼminlaydi. Yurakning yirik venalari, oʻng boʻlmachaga quyiladigan yurak sinusiga yigʻiladi (oʻng boʻlmachaga mayda venalar ham quyiladi). Yurakni adashgan va simpatik nervlar innervatsiya qiladi. Bundan tashqari. Yu. oʻziga xos impuls oʻtkazuvchi yoʻllarga ham ega.

Yurak fiziologiyasi. Yurak faoliyati miokardning ritmik qisqarishiga asoslangan. Yurak qisqarishi sistola, boʻshashishi diastola deyiladi. Yurak avtomatik tarzda qisqaradi. Miokardning qisqarishini taʼminlaydigan impulslar Yurakning oʻtkazuvchi sistemasida hosil boʻladi. Kovak vena (sinus) tugunida normada minutiga 60—80-marta hosil boʻladigan bu impulslar avval boʻlmacha miokardiga tarqalib, undan boʻlmachaqorincha tuguni hamda Gis tutami va oyoqchalari orqali qorinchalar miokardiga oʻtadi va ular qisqarishiga sabab boʻladi. Qorinchalarga oʻtish vaqtida impulslarning tezligi pasayadi. Shu sababli qorinchalarnikiga nisbatan boʻlmachalar qisqarishi ilgariroq tugallanadi. Yurakning qisqarish va boʻshashish davri Yurak faoliyati siklini tashkil etadi. Bu sikl boʻlmachalar sistolasi (0,1 sek), qorinchalar qisqarishi (0,33—0,35 sek) va umum (qorinchalar va boʻlmachalar bir yoʻla boʻshashish fazasi) pauza (0,4 sek)dan iborat.

Boʻlmachalar qisqarganda ulardagi qon bosimi (oʻng boʻlmachada simob ustuni hisobida 1—2 mm dan 6—9 mm gacha, chap boʻlmachada 8—9 mm gacha) koʻtariladi. Natijada qon boʻlmachaqorincha teshigi orqali qorinchaga chiqadi.

Boʻlmachalar qisqarganda qorinchalarga qonning faqat 30% i chiqib, 70% i umum pauza vaqtida bemalol oqib keladi. Qorinchalar sistolasi ham fazalarga boʻlinadi. Qorinchalar bosimi oshganda boʻlmachaqorincha klapanlari yopiladi, lekin yarimoysimon klapanlari ochilmaydi. Bunda (izometrik qisqarish fazasi) qorinchalarning barcha muskul tolalari qisqarib, tarangligi tobora kuchayadi. Natijada qorinchalar bosimi aorta va oʻpka poyasidagi bosimdan ham oshgach, yarimoysimon klapanlar ochiladi; qon qorinchalardan tomirlarga otilib chiqadi; qonni haydash fazasi shu tariqa boshlanadi.

Odamda qonni tomir sistemasiga haydash Yurak chap boʻlmasi simob ustuni hisobida 65—75 mm, oʻng boʻlmasiniki 5—12 mm ga yetganda sodir boʻladi. 0,10— 0,12 sek ichida yurak qorinchalari bosimi keskin [chap qorinchada simob ustuni hisobida 110—130 mm, oʻng qorinchada 25—35 mm ga (qonni tez haydash fazasi)] ortishi kuzatiladi. Qorinchalar qisqarishi (0,10—0,15 sek) qonni sekin haydash fazasi bilan tugallanadi. Keyin qorinchalar boʻshasha boshlaydi, ular bosimi tez pasayadi, yirik tomirlar bosimi koʻtarilib, yarimoysimon klapanlar yopiladi. Qorinchalardagi bosim 0 darajaga tushganda tavaqali klapanlar ochilib, qon boʻlmachalardan qorinchalarga tusha boshlaydi. Bu faza tez (0,08 sek) va sekin (0,07 sek) toʻlish fazasiga boʻlinadi. Qorinchalar diastolasi ularga qon toʻlishi bosqichi bilan tugaydi. Yurak faoliyati sikli fazalarining davomiyligi oʻzgaruvchan, Yurak ritmi chastotasiga bogʻliq. Shuning uchun Yurak faoliyati sikli fazalarini tekshirish Yurak muskullari faoliyati holatini aniqlashning muhim usuli hisoblanadi. Yurakdan minut sayin haydalgan qon miqdori Yurakning minutlik hajmi (MH) hisoblanadi, ikkala qorinchadan chiqqan qon miqdori baravar. Odamning tinch holatida Yurakning minutlik hajmi oʻrta hisobda 4,5—5 l, Yurakning bir qisqarishida haydalgan qon miqdori — sistolik hajmi oʻrta hisobda 65—70 ml ga teng.

Yurakning qisqarish kuchi va chastotasi organizm toʻqima va aʼzolarining kislorod va oziq moddalarga boʻlgan ehtiyojiga mos holda oʻzgarib turadi. Yurak qisqarishini taʼminlaydigan impulslar oʻzida hosil boʻlsa ham faoliyatini nerv sistemasi boshqaradi. Adashgan nervlar Yurak qisqarish kuchini susaytirib, maromini sekinlashtiradi, simpatik nervlar, aksincha kuchaytiradi. Yurak muskullari oʻzini oʻzi boshqarish xususiyatiga ham ega: mas, yurakka qancha qon koʻp kelsa, u shuncha ortiq kuch bilan qisqaradi. Yurak muskullarining qancha kuch bilan qisqarishi uning choʻzilishi, yaʼni muskul tolalarining dastlabki (qisqarishidan avvalgi) uzunligiga bogʻliq. Muskul tolasi qancha tez choʻzilsa, shuncha kuchli qisqaradi. Bu yurak qonuni deb ataladi. Yurak kasalliklari haqida Yuraktomir sistemasi kasalliklari va boshqalarga q.

Ad.: Hamidov J. H., Oqilov A. T., Saidov T. M., Umumiybiologiyadan amaliy mashgʻulotlar, T., 1970; Kovanov V. V., Topograficheskaya anatomiya grudi, M., 1978; Ahmedov N. K., Atlas. Odam anatomiyasi [2j. li], 2j., 2005.