Xitoy tili tarjima

• Daraxt qanchalik yuksak bo‘lsa-da, baribir yaproqlari yerga to‘kiladi.
• Boshqalarga ta’na qilgandek o‘zingga ta’na qil, o‘zingni kechirganing kabi boshqalarni kechir.
• Muvaffaqiyatsizlik insonga ko‘p narsalarni o‘rgatadi.
• Bir onlik g‘azabingni bossang, yuz kun xotirjam yashaysan.
• Sulton — qayiq, xalq suv: xohlasa suzdiradi, istasa cho‘ktiradi.
• Yuraging bezovta bo‘lsa — qaraysan-u ko‘rmaysan, quloq solasan-u eshitmaysan, yeysan-u ta’mni sezmaysan.
• Eng yaxshi qo‘shiqni ham birdaniga uch marta aytmaydilar.
• O‘qib turib fikr qilmaslik — ahmoqlik, fikr qilib o‘qimaslik — fojia.
• Qarzni turib berib, tizzalab qaytarishni so‘raydilar.
• Insonning xohishlari osmondan yuqori: imperator bo‘lganidan keyin abadiy yashashni orzu qiladi.
• Tog‘larga chiqmagan uzoqlarni ko‘rolmas.
• Biron narsa sotib olsang quloq bilan emas, ko‘z bilan ish tut.
• Qimor bosqinchilikka, fahsh qotillikka olib boradi.
• Nevarasini suyadigan buvi ishtonini shakarga alishtirishga ham tayyor turadi.
• Erkalatilgan bola tarbiyasiz bo‘ladi, erkalatilgan it — gapuqmas.
• Bolani erkalatish uni o‘ldirish bilan baravar; faqatgina olovli tayoqdan tarbiyali bolalar chiqadi.
• Kambag‘allikni berkitib, boylikni yashirib bo‘lmaydi.
• Devorsiz uy bo‘lmaydi.
• Oliyjanob odam ezgu ishlari bilan baxtiga baxt qo‘shadi, nodon kuch ishlatib odamlarni aldaydi.
• Boylik yoningda tursa ham uni noinsof yo‘llar bilan olma, qiyinchilik yaqin bo‘lsa, undan qochma.
• Boy kambag‘alning qiynalganini, to‘q ochning iztirobini bilmaydi.
• Qo‘rqsang daraxtdan tushgan barg ham boshingni yoradi.
• Katta odam musibatdan qo‘rqadi, katta daraxt — shamoldan.
• Aka-ukalar — qo‘l-oyoq, xotin libos kabidir.
• Kuniga bir siqim donni tejasang, o‘n yildan so‘ng ot olasan.
• Uch yil tinmay saxovat qilsang — kamchilik biladi, qachondir bir yomon ish qilib qo‘ysang — butun dunyo biladi.
• Ishlamay osmondan baxt kutsang, kuppa-kunduzi chuqurga qulaysan.
• Dangasalik odamlarga xos, yer dangasa bo‘lmaydi: vaqtida eksang, kechikmay hosil beradi.
• Ko‘zingni tezroq och, og‘zingni — sekin.
• Imperator huzuriga kirish sher qafasiga kirish bilan barobar.
• Odamni ursang — yuziga urma, so‘ksang — jismoniy nuqsonlaridan kulma.
• Uzoq yo‘lda yengil yuk bo‘lmaydi.
• Uzoq davom etadigan o‘yinda g‘olib bo‘lmaydi.
• Duradgorning uyida kursi bo‘lmaydi.
• O‘rmonda o‘tin bilan, ko‘l bo‘yida baliq bilan savdo qiladilar.
• Sayoz suvda katta baliq yetishtirolmaysan.
• Yoshligida ishlamasdan daydigandi, katta bo‘lib — xazina kovlashga tushdi, qariganda — rohib bo‘ladi.
• Sovuq kunda o‘t ham muzdek.
• Notanish joyda yaxshi pul ishlanadi, tanish joyda bayram yaxshi nishonlanadi.
• Bir og‘izga ikki qoshiq tiqib bo‘lmaydi.
• Bir o‘rmonda ikki yo‘lbars bo‘lmaydi (ya’ni, ikki kuchli yo‘lbars bir joyda yashay olmaydi).
• Yo‘lda masofani, dasturxonda yegan narsangni sanama.
• Jannatga olib boruvchi yo‘l bor — hech kim u yerdan yurgisi yo‘q; qamoqqa olib boruvchi darvoza qattiq tambalangan — odamlar taqillatib o‘tadi.
• Savdoda eng muhimi — pulni sanash, dehqonchilikda — erta turish.
• Amaldor o‘lsa, darvozaga odam sig‘maydi, general halok bo‘lsa askarlar ham kelmaydi.
• Bahorgi yomg‘ir moydek qimmatli.
• Maydagap odamdan qarz olma — tun-u kun miyangni yeydi.
• Boyning bir martalik bazmi — kambag‘alning yarim yillik taomi.
• Har qanday ishni uch marta o‘ylab boshlash kerak.
• Suv pastga qarab oqadi, odam esa yuqoriga intiladi.
• O‘g‘rilik piyoz o‘g‘irlashdan boshlanadi.
• Odam bilan odam kabi, shaytonni ko‘rsa shaytonchasiga gaplashadi (ikkiyuzlamachi kishi haqida).
• Turmushga uzatilgan qiz sotib yuborilgan dala kabidir.
• Qahramon kasallik kelib kuchini olib qo‘yishidan qo‘rqadi, xolos.
• Gapirsang — aniq gapir, barabanni ursang — qattiq ur, hamma eshitsin.
• Boshni-ku uzib qutulish mumkin, tilni to‘xtatib bo‘lmaydi.
• Och sichqon mushukni ham yeb tashlashga tayyor bo‘ladi.
• Uyalishni bilgan oq ko‘ngil bo‘ladi.
• Chiroyli tovus o‘z parlarini ehtiyot qiladi, vijdonli kishi — o‘z shonu-sharafini.
• Do‘stni bir yilda ham topish oson emas, ammo uni bir lahzada yo‘qotib qo‘yish mumkin.
• Haqiqiy do‘stlik — suvdek zilol, qalbaki do‘stlik — tuz qo‘shilgan asal.
• Yaxshi do‘st — chinakam tilla.
• Qarchig‘ay katta ilonni cho‘qib o‘ldiradi, qarg‘a esa kichkina ilondan ham qo‘rqadi.
• Bir og‘iz yaxshi so‘z kishini hatto qahraton sovuqda ham isitadi.
• Kuchli olovda ho‘l o‘tin ham yonadi, jasur qo‘shinda qo‘rqoq ham jangga kiradi.
• Kimni yomon ko‘rsang, uning yaxshi fazilatlarini ham ko‘ra bilishing kerak, kimni yaxshi ko‘rsang, uning yomon xislatlarini ham ko‘ra bilgin.
• Eng baland minora ham yerdan boshlanadi.
• Bir kishining hayotini saqlab qolish yetmish ibodatxona solishdan ham yaxshidir.
• To‘g‘ri so‘z quloqqa yoqmaydi, ammo to‘g‘ri ish qilishga yordam beradi.
• Shoshilishda xato bor.
• Parmalash bilan taxtada teshik paydo bo‘ladi, bahslashish bilan haqiqat ravshan bo‘ladi.
• Suv ichganda quduq qazigan kishini unutma.
• Shamollab qolish — yuz kasalning boshi.
• To‘g‘ri turgan bo‘lsang, soyaning egriligidan qo‘rqma.
• Otning kuchi uzoq yo‘lda bilinadi, odamning qalbi — uzoq vaqt o‘tishi bilan.
• Faqat vaqtgina kishi qalbidagi narsalarni oxirigacha ochib tashlaydi.
• Qayiqda mahkam o‘tirgan bo‘lsang, to‘lqin ham qo‘rqinchli emas.
• Hatto eng baland tog‘ ham quyoshni to‘solmaydi.
• Dono bo‘lmay turib, kamtar bo‘lish mumkin, kamtar bo‘lmay turib, dono bo‘lish qiyin.
• Qayg‘u ortidan baxt keladi, mag‘lubiyat ketidan mukofot ham kutadi.
• Tog‘ va daryoni o‘zgartirish oson, inson fe’lini o‘nglash qiyin.
• Ikki kun baliq tutib, uch kun to‘rni quritadi (bir ishni xohlamasdan va o‘lda-jo‘lda qiladigan kishi haqida).
• Ikki so‘z: tinchlik va xotirjamlik — ming yombi oltindan qimmat.
• Qiz bola nikoh taxtiravoniga o‘tirguncha o‘n sakkiz marta o‘zgaradi (ya’ni, qiz bola juda tez o‘sadi).
• Ko‘z oldingda qilingan ish haqiqat bo‘lmaydi-yu, orqangdan gapirilgan so‘zga qanday ishonish mumkin?
• Pulni topish mumkin, yaxshi uy topish mushkul.
• Savdodan topilgan mol — o‘ttiz yilga, ter va qon bilan topilgan mol — ming yilga.
• Pul osmondan tushmaydi, oltin yerda sochilib yotmaydi, bas, yaxshi eksang — yaxshi hosil olasan.
• Pul o‘yin payti yo‘qoladi, kitoblar — imtihon payti.
• Kunduzi olovdan ehtiyot bo‘l, kechasi — o‘g‘ridan.
• Kunduzi noxush ish qilmadingmi, kechasi darvozang taqillashidan qo‘rqma.
• Kunduzi amaldor kabi yuradi, kechasi sariq loviya o‘g‘irlaydi.
• Yomg‘ir yil bo‘yi yog‘maydi, inson umr bo‘yi kambag‘al bo‘lmaydi.
• Uzun kun kichik yil kabidir.
• Uyda ming kun yashash oson, uydan chiqding — bir soat ham qiyin o‘tadi.
• Uyda ota-onagga suyan, tashqarida — do‘stlaringga.
• Do‘stning eskisi yaxshi, kiyimning — yangisi.
• Ahmoq odam qanoti o‘sib chiqqan yo‘lbarsga o‘xshaydi: kimni xohlasa, o‘shani yeydi.
• Dehqonning taomi ob-havoga bog‘liq.
• Taom ko‘p bo‘lsa, yeyish oson, so‘z ko‘p bo‘lsa, gapirish qiyin.
• Agar tog‘da daraxt bo‘lmasa, o‘t-o‘lanlar ham ularga topinishlarini xohlab qoladi.
• Agar tog‘da yo‘lbars bo‘lmasa, it o‘zini qirol deb e’lon qiladi.
• Agar belingda yuz ming tanga bo‘lsa, Yanchjouga laylakda uchib borasan.
• Yo‘ldan adashsang, orqaga qaytish mumkin, tildan adashsang — yo‘l yo‘q.
• Ota va bola bir bo‘lsa, yer oltinga aylanadi, aka-ukalar birlashsa, tog‘ni marvaridga aylantiradi.
• Ishonmagan kishing bilan ish boshlama, ish boshladingmi — shubhalanma.
• Uch kishining qalbi bir bo‘lsa, sariq yer oltinga aylanadi; agar uch kishining fikri uch xil bo‘lsa sariq oltin changga aylanadi.
• Agar ayolning biron iste’dodi bo‘lmasa — bu ham yaxshi fazilat.
• Yaxshi so‘zni ham uch marta qaytarsang, hatto it ham ijirg‘anadi.
• Uying bo‘lsa — sovuq, yomg‘ir va shamoldan qo‘rqma; bolalaring bo‘lsa — qariganingda faqir bo‘lib qolishdan cho‘chima.
• Kumushing bo‘lsa, suhbatdosh topilaveradi.
• So‘zing bo‘lsa — tushunganga so‘zla; taoming bo‘lsa — ochga ber.
• Qariya Van borligida sevmasdilar, qariya Van yo‘qligida sog‘inadilar.
• Hali yurishni o‘rganmadi-yu, chopgisi keladi.
• Inson hayotining oxiri bor, ilmniki — yo‘q.
• Darvozada uch kishiga yo‘l bo‘shat: qariyalarga, bolalarga va ayollarga.
• O‘z uyingni mustahkam qil, birovning xotinini muhokama qilma.
• Og‘zingni shishani tiqin bilan yopgandek yop, so‘zlaringni qo‘rg‘ondek qo‘riqla.
• Yerni boy qishloqdan tanla, uyni — yaxshi qo‘shnilar orasidan.
• Don yetilsa, tashlab qo‘yma — sochilib ketadi; qizing ulg‘aysa, tashlab qo‘yma — dushmanga aylanadi.
• Qish sovug‘ini sovuq dema, bahorgi sovuq buzoqni o‘ldiradi.
• To‘qqiz qavatli minora ham yerdan boshlanadi, o‘n yillik shon-shuhrat ham bir kunda unutiladi.
• Eng baland tog‘ ham quyoshni to‘sa olmaydi.
• Eng baland tog‘lar ham bulutni tutib qolmaydi.
• Har qanday to‘siqning tirqishi bo‘ladi, devorning qulog‘i bo‘ladi.
• Pulga hayot sotib olib bo‘lmaydi.
• Hatto otning dumiga qo‘nadigan pashsha ham ming liga uchib borishi mumkin (li — masofa o‘lchovi, 0,5 km).
• Hatto tug‘ishgan akang ham qarzni unutmaydi.
• Hatto adolatli amaldor ham uy idorasida murosa qilolmasligi mumkin.
• Hatto toshyurak odamning ham ko‘zida yosh chiqishi mumkin.
• Eng shirin qovunning ham po‘sti chiroyli emas.
• Mish-mishdan yaxshi ham, yomon ham qutula olmaydi.
• Toqqa chiqish oson, tushish mushkul.
• Qarg‘aning inidan tovuq tuxumini ololmaysan.
• O‘n ming kasb ichida eng qadrlisi — olimlik.
• Toshdan moy olib bo‘lmaydi.
• Bitta shox bilan o‘t yoqish qiyin, yolg‘iz bolani tarbiyalash mushkul.
• Uch yuz oltmish yumushdan eng sharaflisi — dehqonchilik.
• Yumaloq toshdan tekis devor chiqmaydi.
• Puli bo‘la turib, yordam bermaslik xazinalar g‘origa kirib quruq qo‘l bilan chiqqan bilan barobar.
• Har kuni bir tangadan jamg‘arsang, uch yilda ming tangali bo‘lasan.
• Qanchalik ko‘tarilma, osmondan ustun bo‘lolmaysan.
• Chiroqning nuri qanchalik yorug‘ bo‘lmasin, uni Quyosh bilan taqqoslab bo‘lmaydi.
• Sulton qanday bo‘lsa, xalq ham shunday.
• Qonunni buzgan shahzoda oddiy fuqaro kabi jazo oladi.
• Xachirni savalashganda ot ham titrab qo‘yarkan.
• Eshikni o‘g‘ri ketgandan so‘ng yopadilar.
• Qalbing xotirjam bo‘lsa, qamish kulbada ham huzur qilasan.
• Qalin qor yoqqanda o‘tin, guruch, moy va tuz qimmat bo‘ladi.
• Qo‘shinni ming kun boqib, bir daqiqa foydalanadilar.
• Oshiq va qimor qarzdorlikka olib boradi.
• Olovga eng yaqin kishi birinchi bo‘lib yonadi.
• Po‘latni toblasang ko‘mirni ayama, bola boqsang taomni ayama.
• Yengil aravada yo‘l ham tanish.
• Devorga chizib qo‘yilgan nonni ko‘rish oson, yeyish qiyin.
• Bahor shamoli esmasdan yoz yomg‘iri yog‘maydi.
• Qaroqchilarni tutmoqchi bo‘lsang, avval sardorini tut.
• Oyning o‘n besh kundan so‘ng yorug‘i kamayadi, erkakning o‘ttiz yoshdan so‘ng yoshligi qolmaydi.
• Uyda xizmatkor bo‘lgandan tomdagi qush bo‘lgan afzal.
• Fitna paytida odam bo‘lgandan tinchlik payti it bo‘lgan afzal.
• Agar kitob o‘qishga aqling yetmasa dalada ishlaganing afzal.
• Boyib ketishning ming usulini rejalashtirguncha dalada ishlagan afzal.
• Odamni bilmagandan ioriglifni bilmagan afzal.
• Bolangga bir sandiq oltin qoldirgandan unga ta’lim bergan afzal.
• Bosh ko‘tarib odamdan so‘ragandan, bosh egib yerdan so‘ragan afzal.
• Ota-onani tirikligida boq, o‘lgandan so‘ng so‘ygan moling foydasiz.
• Oltin qazigandan yer chopgan afzal.
• Qarilikdagi kambag‘allikdan yoshlikdagi qiyinchilik afzal.
• Ahmoq bilan yashagandan aqlli bilan o‘lgan afzal.
• Sevimli xotin qaynonasini hurmat qiladi, yaxshi farzand — ustozini.
• Odamlar farzandlarining kamchiligini sezmaydilar.
• Kichkina bolta bilan katta shoxni kesolmaysan.
• Amaldorning onasi o‘lsa butun shahar oq kiyadi, amaldor o‘ldi — tobut ko‘targani odam yo‘q (Xitoyda motam rangi — oq).
• Turib qolgandan sekin yurgan afzal.
• Dunyo shunday kengki, unda yo‘q narsaning o‘zi yo‘q.
• Tanani davolash mumkin, qalbni davolash mushkul.
• Katta tarozida olib kichkina tarozida sotadilar.
• Osmon ostida yana osmon bor (ya’ni, har qanday rahbarning oliy rahbari bor).
• Haqiqiy botir uch qishloqni qo‘riqlaydi, yaxshi it — uch qo‘shnini.
• Haqiqiy do‘st qattiqqo‘l muallimdan afzal.
• Yo‘lbars uchta tug‘sa qo‘rqma, ko‘ksida ikkita yuragi borlardan qo‘rq (ya’ni, ikkiyuzlamachilardan).
• Zulmdan qo‘rqma, kambag‘allikdan qo‘rq.
• Yoshi qaridan emas, qalbi keksadan qo‘rq.
• Yaxshi vazir bo‘lmasang ham yaxshi tabib bo‘l.
• Bilmaslik ayb emas.
• Amaling yo‘qligidan emas, hunaring yo‘qligidan afsuslan.
• Toqqa chiqmasdan osmonning uzoqligini, tubsiz jarga tushmasdan yerning kengligini bilolmaysan.
• Xudodan shuhrat so‘rama, xatolardan panoh so‘ra.
• Yo‘lni so‘ramasdan yo‘lga tushma.
• Osmon bildi, yer bildi, sen bilasan, men bilaman — hech kim bilmaydi deb kim aytdi?
• Osmon har soatda o‘zgaradi, odamlar — bir umr.
• Dunyoda hech kimga keraksiz inson yo‘q; yerda ildizi bo‘lmagan o‘simlik yo‘q.
• Tugatilmagan kitob — oxiriga yetilmagan yo‘l.
• Kitob o‘qishdan ortiq huzur yo‘q, bolalarga ta’lim berishdan afzal yumush yo‘q.
• Tugamaydigan bazm yo‘q.
• Yomon dala bo‘lmaydi, dangasa odamlar bo‘ladi.
• Odamlarni aldab o‘zingni ham aldaysan.
• Bir kishi quduq qaziydi, ming kishi undan ichadi.
• Bitta piyoladan ovoz chiqmaydi, ikki piyola — “din-din”.
• Yomonning qo‘lansa hidi o‘n ming yilga yetadi.
• Jiyan itga o‘xshaydi: yeydi-yu, qochadi.
• Boshqalarni muhokama qilgandan ko‘ra o‘z fe’lingni o‘ngla.
• Ot tanlashda tishiga qara, do‘st tanlashda — qalbiga.
• Dala — xo‘jayin, odam — mehmon.
• To‘la shisha jim turadi, yarim shisha qulqullaydi.
• Ajdaho choponini yirtish — o‘lim, shahzodani o‘ldirish ham — o‘lim (Ajdaho choponi — ajdaho tasviri tushirilgan imperator choponi).
• Gul ekding — o‘smadi, yerga novda suqding — tol bo‘ldi, soya berdi.
• Gilos eksang o‘rik unmaydi, oshqovoq eksang — loviya.
• Katta urushdan keyin davomli ocharchilik bo‘ladi.
• Davomli bemorlikdan so‘ng o‘zing ham tabib bo‘lib qolasan.
• Kam kuch sarflasang oz don olasan.
• Odamni bilish uchun avval do‘stlarini ko‘r.
• Yaxshi oltin loyli tuproqda tug‘iladi, yaxshi go‘sht suyakda yetiladi.
• Tez yurganda yaxshi qadam tashlolmaysan, ovqatni sekin yegandagiga mazasi chiqadi.
• Mehmonni o‘n chaqirimgacha kuuzatib qo‘yganing bilan baribir xayr-ma’zur qilasan.
• Oshqovoq sotuvchisi hech qachon molini achchiq demaydi.
• Yangi kitobni o‘qish — yaxshi do‘st topish, kitobni qayta o‘qish — eski tanishingni uchratish.
• To‘g‘ri qalb momaqaldiroq zarbidan qo‘rqmaydi.
• Yangi poyafzal kiydingmi, oyoqni yuqori ko‘tar.
• So‘z shamoldek kelib, shamoldek ketadi; qog‘oz va qalam — tog‘u tosh kabi.
• Uyini alohida qilgan aka-ukalar uch yildan so‘ng oddiy qo‘shniga aylanadilar.
• Uzun burun qayiqqa eng avval suv kiradi.
• Ochilgan yomg‘irpesh oyni to‘sgan bulut bilan tenglasholmaydi; yelpig‘ich o‘zi kelgan shamol bilan barobar emas.
• Daryoning o‘zani bo‘ladi, daraxtning — ildizi.
• So‘zni tayoq bilan o‘lchaydilar, odamni — so‘zi bilan.
• Yo‘lbarsni chizgandim — itga o‘xshab qoldi.
• Og‘zi katta — tili uzun (vaysaqi haqida).
• Qo‘l va tilingni asrasang har joydan boshpana topa olasan.
• Bolalikda igna o‘g‘irlagan kattaligida tilla o‘maradi.
• Otga minish oson, tushish qiyin.
• O‘zing kasal bo‘ldingmi — o‘zing davolan.
• Eng yorqin oy nurini olov bilan solishtirib bo‘lmaydi, eng yaxshi qaynona onaga teng kelmaydi.
• Qalbi oq inson qora ishni qilmaydi.
• Qo‘y uxlasa — yog‘ bosadi, odam uxlasa — uyini sotadi.
• Bugun choy bo‘lsa — bugun ich, ertangi g‘amni ertaga hal qilasan.
• Ertangi tongning qanday bo‘lishini bugun bilolmaysan.
• Yurak kasalini yurak dorisi bilan tuzatadilar.
• Eng yomon narsa — ayol yuragi.
• Inson qalbini uning tashqi ko‘rinishi bilan aniqlab bo‘lmaydi, dengizdagi suvni dou bilan o‘lchab bo‘lmaydi (dou — hajm o‘lchovi, 10 l).
• Otda ketayotgan odam piyodaning holini bilmaydi.
• Hunari ko‘pning daromadi ko‘p.
• So‘z — dil kaliti.
• Qariyalar so‘zi oltin.
• So‘z — qalbni ochadigan bolta.
• Yaqinlar o‘limi va ayriliq — dunyodagi ma’yus va qayg‘uli o‘n ming holatning eng yomonidir.
• Gullardan zavq olish oson, o‘stirish qiyin.
• Qor yog‘sa sovuq emas, qor erisa sovuq.
• Quyoshni kafting bilan yopolmaysan.
• Qalmoqni uzgan baliq doim katta.
• Ishga shoshil, yeyishga emas.
• Tug‘ilish bilan odam bo‘lmaysan, o‘rganish bilan odam bo‘lasan.
• Qarzni tezda yozib qo‘y — keyin o‘ylanib yurmaysan.
• Eski kitobdan yuz bob o‘qisang ham zerikmaysan.
• O‘tin sotuvchi ayol qamish qalpog‘ini yoqarkan.
• Yuz yo‘l — yuz xil qiyinchilik.
• Dengizga yuzta daryo quyiladi, u to‘lib qolmaydi.
• Suv yo‘qligida to‘g‘onni qurib ol.
• Baxt qo‘shqo‘llab kelmaydi, kulfat bir o‘zi yurmaydi.
• Keyingi asrning baxti shu asrda quriladi.
• O‘g‘il bo‘ridek bo‘lsa ham qo‘zichoqdek tuyuladi, qiz sichqondek bo‘lsa ham — yo‘lbarsdek.
• Yuqorida yorug‘da yashagan pastda zulmatda yashaganlar holini bilmaydi.
• Sabr — barcha muvaffaqiyatlar asosi.
• Bo‘ri inidan endi qochib, yo‘lbarsning og‘ziga tushdi.
• O‘ttiz yoshdan keyingina anglaysan: osmon uzoq — yetib borolmaysan, yer qattiq — kirib ketolmaysan.
• Farzandi borning har ishi baxt.
• Devorda o‘sgan o‘t ikki tomonga ham egiladi.
• Bitta botir bilan qo‘shinni yengib bo‘lmaydi.
• Agar uch kun kitob o‘qimasang nutqing go‘zalligiga putur yetadi.
• Uch kun kitob o‘qimasang — so‘zing qo‘pollashadi, uch kun yozmasang — qo‘ling zaiflashadi.
• Uch kun erta tursang — bir kun yutasan.
• Sen “ha” deding, “yo‘q” ham deya olasan.
• Oshqovoq mutlaqo yumaloq bo‘lmaydi, odam ham mutlaqo mukammal bo‘lolmaydi.
• Ming — yuqori, o‘n ming — undan ham yuqori, inson qalbi — hammasidan yuqori.
• Ming yil — boshqa shamollar, yuz yil — boshqa odatlar.
• Agar ming kishi barmog‘i bilan senga o‘qtalsa, kasalliksiz ham o‘lasan.
• Ming rohib bitta ustozni tanishi oson, bir ustoz ming rohibni eslab qolishi qiyin.
• Mingta o‘limni yerga qo‘yish mumkin, bitta ochlikka chidash qiyin.
• Mingta usulni o‘rganish oson, bitta natijani chiqarish qiyin.
• Kattalarning mushkuli ham katta.
• Katta daraxtning soyasi ham katta.
• Bevaning eshigida doim janjal.
• Ahmoqning baxti ham ahmoqona.
• Oltmishda bo‘lsa-yu, nabirasi yo‘q kishi ildizsiz daraxtga o‘xshaydi.
• Ota-onasi yo‘q — itoatkor bolasini maqtaydi, qizi yo‘q — uyining tozaligini.
• Olamning ming kuni baxtli o‘tmaydi, gul — yuz kun so‘limay turmaydi.
• Devorga chizilgan baliqning ko‘zi bitta.
• Kuchli qo‘mondonning zaif askari bo‘lmaydi.
• Maqtanchoq tabibning yaxshi dorisi bo‘lmaydi.
• Qorni ochga non qayg‘usi, sovuqotganga — kiyim.
• Yaxshi onadan yaxshi farzandlar tug‘iladi, yaxshi dondan yaxshi guruch unadi.
• Odamni hurmat qil, lekin kiyimini emas.
• Kulib turgan amaldor xalqni o‘ldirishdan ham tap tortmaydi.
• Tinglashni bilish gapirishni bilishdan afzal.
• Ertalab daraxt ekib, tushdan so‘ng soyasida o‘tirishni xohlaydi.
• O‘qisang bilasan — ilmning chegarasi yo‘q.
• O‘rganish — oqimga qarshi suzish, bir daqiqa to‘xtasang orqaga oqizib ketadi.
• Yaxshi asalari so‘lgan guldan bol termaydi.
• Yaxshi narsani o‘rganishga uch yil ketadi, yomonga bir soat kifoya.
• Yaxshilik darvozadan u yog‘iga chiqmaydi, yomonlik ming chaqirimga yetadi.
• Yaxshi odamlar uzoq yashamaydi, muattar gul uzoq hid taratmaydi.
• Yaxshi nonushta ham tushlik o‘rnini bosmaydi.
• Yaxshi er xotinini urmaydi, yaxshi it tovuqlarga vovullamaydi.
• Yaxshi mol arzon bo‘lmaydi, arzon mol yaxshi bo‘lmaydi.
• Non yemoqchimisan — dalada biroz terla.
• Odamni bilmoqchi bo‘lsang elchisiga nazar sol.
• Butun tuxumga pashsha yopishmaydi.
• Kechasi bilan turib qolgan choy ilon zahri kabidir.
• Kishi kambag‘allashsa — san’atini bozorga soladi, yo‘lbars ochiqsa — odamni yeydi.
• Erksiz odam — po‘latsiz pichoq.
• Ishsizning tirnog‘i uzun, qalbi shodning sochi uzun.
• Odam yaxshi bo‘lsa — aldaydilar, ot yaxshi bo‘lsa — minadilar.
• Harakatsiz inson yaxshi bo‘lolmaydi, qo‘ng‘iroqqa urmasang ovoz chiqmaydi.
• Odam yuz yil ham yashamaydi, hasrati esa ming yilga yetadi.
• Ot cho‘zilgan yuzidan xafa bo‘lmaydi.
• Agar odam yerni aldamasa, yer odamni aldamaydi.
• Yuz kasallik og‘iz orqali kiradi.
• Amaldor sovg‘a keltirgan kishini urmaydi.
• Amaldor pulni sevmasligi kerak, qo‘mondon o‘limdan qo‘rqmasligi lozim.
• Qo‘lingdan keladigan ish haqidagina gapir.
• Birovning go‘shtini tanangga yopishtirolmaysan.
• Yoqutga sayqal berilmasa — u mulk bo‘lmaydi, odam o‘qimasa — inson bo‘lmaydi.

Xitoy maqollari (321 ta)

• Daraxt qanchalik yuksak bo‘lsa-da, baribir yaproqlari yerga to‘kiladi.
• Boshqalarga ta’na qilgandek o‘zingga ta’na qil, o‘zingni kechirganing kabi boshqalarni kechir.
• Muvaffaqiyatsizlik insonga ko‘p narsalarni o‘rgatadi.
• Bir onlik g‘azabingni bossang, yuz kun xotirjam yashaysan.
• Sulton — qayiq, xalq suv: xohlasa suzdiradi, istasa cho‘ktiradi.
• Yuraging bezovta bo‘lsa — qaraysan-u ko‘rmaysan, quloq solasan-u eshitmaysan, yeysan-u ta’mni sezmaysan.
• Eng yaxshi qo‘shiqni ham birdaniga uch marta aytmaydilar.
• O‘qib turib fikr qilmaslik — ahmoqlik, fikr qilib o‘qimaslik — fojia.
• Qarzni turib berib, tizzalab qaytarishni so‘raydilar.
• Insonning xohishlari osmondan yuqori: imperator bo‘lganidan keyin abadiy yashashni orzu qiladi.
• Tog‘larga chiqmagan uzoqlarni ko‘rolmas.
• Biron narsa sotib olsang quloq bilan emas, ko‘z bilan ish tut.
• Qimor bosqinchilikka, fahsh qotillikka olib boradi.
• Nevarasini suyadigan buvi ishtonini shakarga alishtirishga ham tayyor turadi.
• Erkalatilgan bola tarbiyasiz bo‘ladi, erkalatilgan it — gapuqmas.
• Bolani erkalatish uni o‘ldirish bilan baravar; faqatgina olovli tayoqdan tarbiyali bolalar chiqadi.
• Kambag‘allikni berkitib, boylikni yashirib bo‘lmaydi.
• Devorsiz uy bo‘lmaydi.
• Oliyjanob odam ezgu ishlari bilan baxtiga baxt qo‘shadi, nodon kuch ishlatib odamlarni aldaydi.
• Boylik yoningda tursa ham uni noinsof yo‘llar bilan olma, qiyinchilik yaqin bo‘lsa, undan qochma.
• Boy kambag‘alning qiynalganini, to‘q ochning iztirobini bilmaydi.
• Qo‘rqsang daraxtdan tushgan barg ham boshingni yoradi.
• Katta odam musibatdan qo‘rqadi, katta daraxt — shamoldan.
• Aka-ukalar — qo‘l-oyoq, xotin libos kabidir.
• Kuniga bir siqim donni tejasang, o‘n yildan so‘ng ot olasan.
• Uch yil tinmay saxovat qilsang — kamchilik biladi, qachondir bir yomon ish qilib qo‘ysang — butun dunyo biladi.
• Ishlamay osmondan baxt kutsang, kuppa-kunduzi chuqurga qulaysan.
• Dangasalik odamlarga xos, yer dangasa bo‘lmaydi: vaqtida eksang, kechikmay hosil beradi.
• Ko‘zingni tezroq och, og‘zingni — sekin.
• Imperator huzuriga kirish sher qafasiga kirish bilan barobar.
• Odamni ursang — yuziga urma, so‘ksang — jismoniy nuqsonlaridan kulma.
• Uzoq yo‘lda yengil yuk bo‘lmaydi.
• Uzoq davom etadigan o‘yinda g‘olib bo‘lmaydi.
• Duradgorning uyida kursi bo‘lmaydi.
• O‘rmonda o‘tin bilan, ko‘l bo‘yida baliq bilan savdo qiladilar.
• Sayoz suvda katta baliq yetishtirolmaysan.
• Yoshligida ishlamasdan daydigandi, katta bo‘lib — xazina kovlashga tushdi, qariganda — rohib bo‘ladi.
• Sovuq kunda o‘t ham muzdek.
• Notanish joyda yaxshi pul ishlanadi, tanish joyda bayram yaxshi nishonlanadi.
• Bir og‘izga ikki qoshiq tiqib bo‘lmaydi.
• Bir o‘rmonda ikki yo‘lbars bo‘lmaydi (ya’ni, ikki kuchli yo‘lbars bir joyda yashay olmaydi).
• Yo‘lda masofani, dasturxonda yegan narsangni sanama.
• Jannatga olib boruvchi yo‘l bor — hech kim u yerdan yurgisi yo‘q; qamoqqa olib boruvchi darvoza qattiq tambalangan — odamlar taqillatib o‘tadi.
• Savdoda eng muhimi — pulni sanash, dehqonchilikda — erta turish.
• Amaldor o‘lsa, darvozaga odam sig‘maydi, general halok bo‘lsa askarlar ham kelmaydi.
• Bahorgi yomg‘ir moydek qimmatli.
• Maydagap odamdan qarz olma — tun-u kun miyangni yeydi.
• Boyning bir martalik bazmi — kambag‘alning yarim yillik taomi.
• Har qanday ishni uch marta o‘ylab boshlash kerak.
• Suv pastga qarab oqadi, odam esa yuqoriga intiladi.
• O‘g‘rilik piyoz o‘g‘irlashdan boshlanadi.
• Odam bilan odam kabi, shaytonni ko‘rsa shaytonchasiga gaplashadi (ikkiyuzlamachi kishi haqida).
• Turmushga uzatilgan qiz sotib yuborilgan dala kabidir.
• Qahramon kasallik kelib kuchini olib qo‘yishidan qo‘rqadi, xolos.
• Gapirsang — aniq gapir, barabanni ursang — qattiq ur, hamma eshitsin.
• Boshni-ku uzib qutulish mumkin, tilni to‘xtatib bo‘lmaydi.
• Och sichqon mushukni ham yeb tashlashga tayyor bo‘ladi.
• Uyalishni bilgan oq ko‘ngil bo‘ladi.
• Chiroyli tovus o‘z parlarini ehtiyot qiladi, vijdonli kishi — o‘z shonu-sharafini.
• Do‘stni bir yilda ham topish oson emas, ammo uni bir lahzada yo‘qotib qo‘yish mumkin.
• Haqiqiy do‘stlik — suvdek zilol, qalbaki do‘stlik — tuz qo‘shilgan asal.
• Yaxshi do‘st — chinakam tilla.
• Qarchig‘ay katta ilonni cho‘qib o‘ldiradi, qarg‘a esa kichkina ilondan ham qo‘rqadi.
• Bir og‘iz yaxshi so‘z kishini hatto qahraton sovuqda ham isitadi.
• Kuchli olovda ho‘l o‘tin ham yonadi, jasur qo‘shinda qo‘rqoq ham jangga kiradi.
• Kimni yomon ko‘rsang, uning yaxshi fazilatlarini ham ko‘ra bilishing kerak, kimni yaxshi ko‘rsang, uning yomon xislatlarini ham ko‘ra bilgin.
• Eng baland minora ham yerdan boshlanadi.
• Bir kishining hayotini saqlab qolish yetmish ibodatxona solishdan ham yaxshidir.
• To‘g‘ri so‘z quloqqa yoqmaydi, ammo to‘g‘ri ish qilishga yordam beradi.
• Shoshilishda xato bor.
• Parmalash bilan taxtada teshik paydo bo‘ladi, bahslashish bilan haqiqat ravshan bo‘ladi.
• Suv ichganda quduq qazigan kishini unutma.
• Shamollab qolish — yuz kasalning boshi.
• To‘g‘ri turgan bo‘lsang, soyaning egriligidan qo‘rqma.
• Otning kuchi uzoq yo‘lda bilinadi, odamning qalbi — uzoq vaqt o‘tishi bilan.
• Faqat vaqtgina kishi qalbidagi narsalarni oxirigacha ochib tashlaydi.
• Qayiqda mahkam o‘tirgan bo‘lsang, to‘lqin ham qo‘rqinchli emas.
• Hatto eng baland tog‘ ham quyoshni to‘solmaydi.
• Dono bo‘lmay turib, kamtar bo‘lish mumkin, kamtar bo‘lmay turib, dono bo‘lish qiyin.
• Qayg‘u ortidan baxt keladi, mag‘lubiyat ketidan mukofot ham kutadi.
• Tog‘ va daryoni o‘zgartirish oson, inson fe’lini o‘nglash qiyin.
• Ikki kun baliq tutib, uch kun to‘rni quritadi (bir ishni xohlamasdan va o‘lda-jo‘lda qiladigan kishi haqida).
• Ikki so‘z: tinchlik va xotirjamlik — ming yombi oltindan qimmat.
• Qiz bola nikoh taxtiravoniga o‘tirguncha o‘n sakkiz marta o‘zgaradi (ya’ni, qiz bola juda tez o‘sadi).
• Ko‘z oldingda qilingan ish haqiqat bo‘lmaydi-yu, orqangdan gapirilgan so‘zga qanday ishonish mumkin?
• Pulni topish mumkin, yaxshi uy topish mushkul.
• Savdodan topilgan mol — o‘ttiz yilga, ter va qon bilan topilgan mol — ming yilga.
• Pul osmondan tushmaydi, oltin yerda sochilib yotmaydi, bas, yaxshi eksang — yaxshi hosil olasan.
• Pul o‘yin payti yo‘qoladi, kitoblar — imtihon payti.
• Kunduzi olovdan ehtiyot bo‘l, kechasi — o‘g‘ridan.
• Kunduzi noxush ish qilmadingmi, kechasi darvozang taqillashidan qo‘rqma.
• Kunduzi amaldor kabi yuradi, kechasi sariq loviya o‘g‘irlaydi.
• Yomg‘ir yil bo‘yi yog‘maydi, inson umr bo‘yi kambag‘al bo‘lmaydi.
• Uzun kun kichik yil kabidir.
• Uyda ming kun yashash oson, uydan chiqding — bir soat ham qiyin o‘tadi.
• Uyda ota-onagga suyan, tashqarida — do‘stlaringga.
• Do‘stning eskisi yaxshi, kiyimning — yangisi.
• Ahmoq odam qanoti o‘sib chiqqan yo‘lbarsga o‘xshaydi: kimni xohlasa, o‘shani yeydi.
• Dehqonning taomi ob-havoga bog‘liq.
• Taom ko‘p bo‘lsa, yeyish oson, so‘z ko‘p bo‘lsa, gapirish qiyin.
• Agar tog‘da daraxt bo‘lmasa, o‘t-o‘lanlar ham ularga topinishlarini xohlab qoladi.
• Agar tog‘da yo‘lbars bo‘lmasa, it o‘zini qirol deb e’lon qiladi.
• Agar belingda yuz ming tanga bo‘lsa, Yanchjouga laylakda uchib borasan.
• Yo‘ldan adashsang, orqaga qaytish mumkin, tildan adashsang — yo‘l yo‘q.
• Ota va bola bir bo‘lsa, yer oltinga aylanadi, aka-ukalar birlashsa, tog‘ni marvaridga aylantiradi.
• Ishonmagan kishing bilan ish boshlama, ish boshladingmi — shubhalanma.
• Uch kishining qalbi bir bo‘lsa, sariq yer oltinga aylanadi; agar uch kishining fikri uch xil bo‘lsa sariq oltin changga aylanadi.
• Agar ayolning biron iste’dodi bo‘lmasa — bu ham yaxshi fazilat.
• Yaxshi so‘zni ham uch marta qaytarsang, hatto it ham ijirg‘anadi.
• Uying bo‘lsa — sovuq, yomg‘ir va shamoldan qo‘rqma; bolalaring bo‘lsa — qariganingda faqir bo‘lib qolishdan cho‘chima.
• Kumushing bo‘lsa, suhbatdosh topilaveradi.
• So‘zing bo‘lsa — tushunganga so‘zla; taoming bo‘lsa — ochga ber.
• Qariya Van borligida sevmasdilar, qariya Van yo‘qligida sog‘inadilar.
• Hali yurishni o‘rganmadi-yu, chopgisi keladi.
• Inson hayotining oxiri bor, ilmniki — yo‘q.
• Darvozada uch kishiga yo‘l bo‘shat: qariyalarga, bolalarga va ayollarga.
• O‘z uyingni mustahkam qil, birovning xotinini muhokama qilma.
• Og‘zingni shishani tiqin bilan yopgandek yop, so‘zlaringni qo‘rg‘ondek qo‘riqla.
• Yerni boy qishloqdan tanla, uyni — yaxshi qo‘shnilar orasidan.
• Don yetilsa, tashlab qo‘yma — sochilib ketadi; qizing ulg‘aysa, tashlab qo‘yma — dushmanga aylanadi.
• Qish sovug‘ini sovuq dema, bahorgi sovuq buzoqni o‘ldiradi.
• To‘qqiz qavatli minora ham yerdan boshlanadi, o‘n yillik shon-shuhrat ham bir kunda unutiladi.
• Eng baland tog‘ ham quyoshni to‘sa olmaydi.
• Eng baland tog‘lar ham bulutni tutib qolmaydi.
• Har qanday to‘siqning tirqishi bo‘ladi, devorning qulog‘i bo‘ladi.
• Pulga hayot sotib olib bo‘lmaydi.
• Hatto otning dumiga qo‘nadigan pashsha ham ming liga uchib borishi mumkin (li — masofa o‘lchovi, 0,5 km).
• Hatto tug‘ishgan akang ham qarzni unutmaydi.
• Hatto adolatli amaldor ham uy idorasida murosa qilolmasligi mumkin.
• Hatto toshyurak odamning ham ko‘zida yosh chiqishi mumkin.
• Eng shirin qovunning ham po‘sti chiroyli emas.
• Mish-mishdan yaxshi ham, yomon ham qutula olmaydi.
• Toqqa chiqish oson, tushish mushkul.
• Qarg‘aning inidan tovuq tuxumini ololmaysan.
• O‘n ming kasb ichida eng qadrlisi — olimlik.
• Toshdan moy olib bo‘lmaydi.
• Bitta shox bilan o‘t yoqish qiyin, yolg‘iz bolani tarbiyalash mushkul.
• Uch yuz oltmish yumushdan eng sharaflisi — dehqonchilik.
• Yumaloq toshdan tekis devor chiqmaydi.
• Puli bo‘la turib, yordam bermaslik xazinalar g‘origa kirib quruq qo‘l bilan chiqqan bilan barobar.
• Har kuni bir tangadan jamg‘arsang, uch yilda ming tangali bo‘lasan.
• Qanchalik ko‘tarilma, osmondan ustun bo‘lolmaysan.
• Chiroqning nuri qanchalik yorug‘ bo‘lmasin, uni Quyosh bilan taqqoslab bo‘lmaydi.
• Sulton qanday bo‘lsa, xalq ham shunday.
• Qonunni buzgan shahzoda oddiy fuqaro kabi jazo oladi.
• Xachirni savalashganda ot ham titrab qo‘yarkan.
• Eshikni o‘g‘ri ketgandan so‘ng yopadilar.
• Qalbing xotirjam bo‘lsa, qamish kulbada ham huzur qilasan.
• Qalin qor yoqqanda o‘tin, guruch, moy va tuz qimmat bo‘ladi.
• Qo‘shinni ming kun boqib, bir daqiqa foydalanadilar.
• Oshiq va qimor qarzdorlikka olib boradi.
• Olovga eng yaqin kishi birinchi bo‘lib yonadi.
• Po‘latni toblasang ko‘mirni ayama, bola boqsang taomni ayama.
• Yengil aravada yo‘l ham tanish.
• Devorga chizib qo‘yilgan nonni ko‘rish oson, yeyish qiyin.
• Bahor shamoli esmasdan yoz yomg‘iri yog‘maydi.
• Qaroqchilarni tutmoqchi bo‘lsang, avval sardorini tut.
• Oyning o‘n besh kundan so‘ng yorug‘i kamayadi, erkakning o‘ttiz yoshdan so‘ng yoshligi qolmaydi.
• Uyda xizmatkor bo‘lgandan tomdagi qush bo‘lgan afzal.
• Fitna paytida odam bo‘lgandan tinchlik payti it bo‘lgan afzal.
• Agar kitob o‘qishga aqling yetmasa dalada ishlaganing afzal.
• Boyib ketishning ming usulini rejalashtirguncha dalada ishlagan afzal.
• Odamni bilmagandan ioriglifni bilmagan afzal.
• Bolangga bir sandiq oltin qoldirgandan unga ta’lim bergan afzal.
• Bosh ko‘tarib odamdan so‘ragandan, bosh egib yerdan so‘ragan afzal.
• Ota-onani tirikligida boq, o‘lgandan so‘ng so‘ygan moling foydasiz.
• Oltin qazigandan yer chopgan afzal.
• Qarilikdagi kambag‘allikdan yoshlikdagi qiyinchilik afzal.
• Ahmoq bilan yashagandan aqlli bilan o‘lgan afzal.
• Sevimli xotin qaynonasini hurmat qiladi, yaxshi farzand — ustozini.
• Odamlar farzandlarining kamchiligini sezmaydilar.
• Kichkina bolta bilan katta shoxni kesolmaysan.
• Amaldorning onasi o‘lsa butun shahar oq kiyadi, amaldor o‘ldi — tobut ko‘targani odam yo‘q (Xitoyda motam rangi — oq).
• Turib qolgandan sekin yurgan afzal.
• Dunyo shunday kengki, unda yo‘q narsaning o‘zi yo‘q.
• Tanani davolash mumkin, qalbni davolash mushkul.
• Katta tarozida olib kichkina tarozida sotadilar.
• Osmon ostida yana osmon bor (ya’ni, har qanday rahbarning oliy rahbari bor).
• Haqiqiy botir uch qishloqni qo‘riqlaydi, yaxshi it — uch qo‘shnini.
• Haqiqiy do‘st qattiqqo‘l muallimdan afzal.
• Yo‘lbars uchta tug‘sa qo‘rqma, ko‘ksida ikkita yuragi borlardan qo‘rq (ya’ni, ikkiyuzlamachilardan).
• Zulmdan qo‘rqma, kambag‘allikdan qo‘rq.
• Yoshi qaridan emas, qalbi keksadan qo‘rq.
• Yaxshi vazir bo‘lmasang ham yaxshi tabib bo‘l.
• Bilmaslik ayb emas.
• Amaling yo‘qligidan emas, hunaring yo‘qligidan afsuslan.
• Toqqa chiqmasdan osmonning uzoqligini, tubsiz jarga tushmasdan yerning kengligini bilolmaysan.
• Xudodan shuhrat so‘rama, xatolardan panoh so‘ra.
• Yo‘lni so‘ramasdan yo‘lga tushma.
• Osmon bildi, yer bildi, sen bilasan, men bilaman — hech kim bilmaydi deb kim aytdi?
• Osmon har soatda o‘zgaradi, odamlar — bir umr.
• Dunyoda hech kimga keraksiz inson yo‘q; yerda ildizi bo‘lmagan o‘simlik yo‘q.
• Tugatilmagan kitob — oxiriga yetilmagan yo‘l.
• Kitob o‘qishdan ortiq huzur yo‘q, bolalarga ta’lim berishdan afzal yumush yo‘q.
• Tugamaydigan bazm yo‘q.
• Yomon dala bo‘lmaydi, dangasa odamlar bo‘ladi.
• Odamlarni aldab o‘zingni ham aldaysan.
• Bir kishi quduq qaziydi, ming kishi undan ichadi.
• Bitta piyoladan ovoz chiqmaydi, ikki piyola — “din-din”.
• Yomonning qo‘lansa hidi o‘n ming yilga yetadi.
• Jiyan itga o‘xshaydi: yeydi-yu, qochadi.
• Boshqalarni muhokama qilgandan ko‘ra o‘z fe’lingni o‘ngla.
• Ot tanlashda tishiga qara, do‘st tanlashda — qalbiga.
• Dala — xo‘jayin, odam — mehmon.
• To‘la shisha jim turadi, yarim shisha qulqullaydi.
• Ajdaho choponini yirtish — o‘lim, shahzodani o‘ldirish ham — o‘lim (Ajdaho choponi — ajdaho tasviri tushirilgan imperator choponi).
• Gul ekding — o‘smadi, yerga novda suqding — tol bo‘ldi, soya berdi.
• Gilos eksang o‘rik unmaydi, oshqovoq eksang — loviya.
• Katta urushdan keyin davomli ocharchilik bo‘ladi.
• Davomli bemorlikdan so‘ng o‘zing ham tabib bo‘lib qolasan.
• Kam kuch sarflasang oz don olasan.
• Odamni bilish uchun avval do‘stlarini ko‘r.
• Yaxshi oltin loyli tuproqda tug‘iladi, yaxshi go‘sht suyakda yetiladi.
• Tez yurganda yaxshi qadam tashlolmaysan, ovqatni sekin yegandagiga mazasi chiqadi.
• Mehmonni o‘n chaqirimgacha kuuzatib qo‘yganing bilan baribir xayr-ma’zur qilasan.
• Oshqovoq sotuvchisi hech qachon molini achchiq demaydi.
• Yangi kitobni o‘qish — yaxshi do‘st topish, kitobni qayta o‘qish — eski tanishingni uchratish.
• To‘g‘ri qalb momaqaldiroq zarbidan qo‘rqmaydi.
• Yangi poyafzal kiydingmi, oyoqni yuqori ko‘tar.
• So‘z shamoldek kelib, shamoldek ketadi; qog‘oz va qalam — tog‘u tosh kabi.
• Uyini alohida qilgan aka-ukalar uch yildan so‘ng oddiy qo‘shniga aylanadilar.
• Uzun burun qayiqqa eng avval suv kiradi.
• Ochilgan yomg‘irpesh oyni to‘sgan bulut bilan tenglasholmaydi; yelpig‘ich o‘zi kelgan shamol bilan barobar emas.
• Daryoning o‘zani bo‘ladi, daraxtning — ildizi.
• So‘zni tayoq bilan o‘lchaydilar, odamni — so‘zi bilan.
• Yo‘lbarsni chizgandim — itga o‘xshab qoldi.
• Og‘zi katta — tili uzun (vaysaqi haqida).
• Qo‘l va tilingni asrasang har joydan boshpana topa olasan.
• Bolalikda igna o‘g‘irlagan kattaligida tilla o‘maradi.
• Otga minish oson, tushish qiyin.
• O‘zing kasal bo‘ldingmi — o‘zing davolan.
• Eng yorqin oy nurini olov bilan solishtirib bo‘lmaydi, eng yaxshi qaynona onaga teng kelmaydi.
• Qalbi oq inson qora ishni qilmaydi.
• Qo‘y uxlasa — yog‘ bosadi, odam uxlasa — uyini sotadi.
• Bugun choy bo‘lsa — bugun ich, ertangi g‘amni ertaga hal qilasan.
• Ertangi tongning qanday bo‘lishini bugun bilolmaysan.
• Yurak kasalini yurak dorisi bilan tuzatadilar.
• Eng yomon narsa — ayol yuragi.
• Inson qalbini uning tashqi ko‘rinishi bilan aniqlab bo‘lmaydi, dengizdagi suvni dou bilan o‘lchab bo‘lmaydi (dou — hajm o‘lchovi, 10 l).
• Otda ketayotgan odam piyodaning holini bilmaydi.
• Hunari ko‘pning daromadi ko‘p.
• So‘z — dil kaliti.
• Qariyalar so‘zi oltin.
• So‘z — qalbni ochadigan bolta.
• Yaqinlar o‘limi va ayriliq — dunyodagi ma’yus va qayg‘uli o‘n ming holatning eng yomonidir.
• Gullardan zavq olish oson, o‘stirish qiyin.
• Qor yog‘sa sovuq emas, qor erisa sovuq.
• Quyoshni kafting bilan yopolmaysan.
• Qalmoqni uzgan baliq doim katta.
• Ishga shoshil, yeyishga emas.
• Tug‘ilish bilan odam bo‘lmaysan, o‘rganish bilan odam bo‘lasan.
• Qarzni tezda yozib qo‘y — keyin o‘ylanib yurmaysan.
• Eski kitobdan yuz bob o‘qisang ham zerikmaysan.
• O‘tin sotuvchi ayol qamish qalpog‘ini yoqarkan.
• Yuz yo‘l — yuz xil qiyinchilik.
• Dengizga yuzta daryo quyiladi, u to‘lib qolmaydi.
• Suv yo‘qligida to‘g‘onni qurib ol.
• Baxt qo‘shqo‘llab kelmaydi, kulfat bir o‘zi yurmaydi.
• Keyingi asrning baxti shu asrda quriladi.
• O‘g‘il bo‘ridek bo‘lsa ham qo‘zichoqdek tuyuladi, qiz sichqondek bo‘lsa ham — yo‘lbarsdek.
• Yuqorida yorug‘da yashagan pastda zulmatda yashaganlar holini bilmaydi.
• Sabr — barcha muvaffaqiyatlar asosi.
• Bo‘ri inidan endi qochib, yo‘lbarsning og‘ziga tushdi.
• O‘ttiz yoshdan keyingina anglaysan: osmon uzoq — yetib borolmaysan, yer qattiq — kirib ketolmaysan.
• Farzandi borning har ishi baxt.
• Devorda o‘sgan o‘t ikki tomonga ham egiladi.
• Bitta botir bilan qo‘shinni yengib bo‘lmaydi.
• Agar uch kun kitob o‘qimasang nutqing go‘zalligiga putur yetadi.
• Uch kun kitob o‘qimasang — so‘zing qo‘pollashadi, uch kun yozmasang — qo‘ling zaiflashadi.
• Uch kun erta tursang — bir kun yutasan.
• Sen “ha” deding, “yo‘q” ham deya olasan.
• Oshqovoq mutlaqo yumaloq bo‘lmaydi, odam ham mutlaqo mukammal bo‘lolmaydi.
• Ming — yuqori, o‘n ming — undan ham yuqori, inson qalbi — hammasidan yuqori.
• Ming yil — boshqa shamollar, yuz yil — boshqa odatlar.
• Agar ming kishi barmog‘i bilan senga o‘qtalsa, kasalliksiz ham o‘lasan.
• Ming rohib bitta ustozni tanishi oson, bir ustoz ming rohibni eslab qolishi qiyin.
• Mingta o‘limni yerga qo‘yish mumkin, bitta ochlikka chidash qiyin.
• Mingta usulni o‘rganish oson, bitta natijani chiqarish qiyin.
• Kattalarning mushkuli ham katta.
• Katta daraxtning soyasi ham katta.
• Bevaning eshigida doim janjal.
• Ahmoqning baxti ham ahmoqona.
• Oltmishda bo‘lsa-yu, nabirasi yo‘q kishi ildizsiz daraxtga o‘xshaydi.
• Ota-onasi yo‘q — itoatkor bolasini maqtaydi, qizi yo‘q — uyining tozaligini.
• Olamning ming kuni baxtli o‘tmaydi, gul — yuz kun so‘limay turmaydi.
• Devorga chizilgan baliqning ko‘zi bitta.
• Kuchli qo‘mondonning zaif askari bo‘lmaydi.
• Maqtanchoq tabibning yaxshi dorisi bo‘lmaydi.
• Qorni ochga non qayg‘usi, sovuqotganga — kiyim.
• Yaxshi onadan yaxshi farzandlar tug‘iladi, yaxshi dondan yaxshi guruch unadi.
• Odamni hurmat qil, lekin kiyimini emas.
• Kulib turgan amaldor xalqni o‘ldirishdan ham tap tortmaydi.
• Tinglashni bilish gapirishni bilishdan afzal.
• Ertalab daraxt ekib, tushdan so‘ng soyasida o‘tirishni xohlaydi.
• O‘qisang bilasan — ilmning chegarasi yo‘q.
• O‘rganish — oqimga qarshi suzish, bir daqiqa to‘xtasang orqaga oqizib ketadi.
• Yaxshi asalari so‘lgan guldan bol termaydi.
• Yaxshi narsani o‘rganishga uch yil ketadi, yomonga bir soat kifoya.
• Yaxshilik darvozadan u yog‘iga chiqmaydi, yomonlik ming chaqirimga yetadi.
• Yaxshi odamlar uzoq yashamaydi, muattar gul uzoq hid taratmaydi.
• Yaxshi nonushta ham tushlik o‘rnini bosmaydi.
• Yaxshi er xotinini urmaydi, yaxshi it tovuqlarga vovullamaydi.
• Yaxshi mol arzon bo‘lmaydi, arzon mol yaxshi bo‘lmaydi.
• Non yemoqchimisan — dalada biroz terla.
• Odamni bilmoqchi bo‘lsang elchisiga nazar sol.
• Butun tuxumga pashsha yopishmaydi.
• Kechasi bilan turib qolgan choy ilon zahri kabidir.
• Kishi kambag‘allashsa — san’atini bozorga soladi, yo‘lbars ochiqsa — odamni yeydi.
• Erksiz odam — po‘latsiz pichoq.
• Ishsizning tirnog‘i uzun, qalbi shodning sochi uzun.
• Odam yaxshi bo‘lsa — aldaydilar, ot yaxshi bo‘lsa — minadilar.
• Harakatsiz inson yaxshi bo‘lolmaydi, qo‘ng‘iroqqa urmasang ovoz chiqmaydi.
• Odam yuz yil ham yashamaydi, hasrati esa ming yilga yetadi.
• Ot cho‘zilgan yuzidan xafa bo‘lmaydi.
• Agar odam yerni aldamasa, yer odamni aldamaydi.
• Yuz kasallik og‘iz orqali kiradi.
• Amaldor sovg‘a keltirgan kishini urmaydi.
• Amaldor pulni sevmasligi kerak, qo‘mondon o‘limdan qo‘rqmasligi lozim.
• Qo‘lingdan keladigan ish haqidagina gapir.
• Birovning go‘shtini tanangga yopishtirolmaysan.
• Yoqutga sayqal berilmasa — u mulk bo‘lmaydi, odam o‘qimasa — inson bo‘lmaydi.

Davronbek Tojialiyev tarjima qildi.

Xitoylar (o‘zlarini xantszu, xan deb ataydilar) — Xitoyning asosiy aholisi bo‘lgan xalq. Shuningdek, Tayland, Malayziya, Indoneziya, Singapur, Vetnam, Birma, Filippin va Kambodjada yashaydi. Dunyoda son jihatdan eng ko‘p xalq hisoblanadi. Umumiy soni 1,325 mlrd. kishi (2003). Xitoy tilida so‘zlashadilar. Xitoylarning asosiy qismi mongoloid irqining Tinch okean tarmog‘iga, uning kichik guruhlari esa Sharqiy Osiyo va Janubiy Osiyo variantiga mansub. Yozuvi iyerogliflardan iborat. Dindorlari — asosan, budda diniga, daosizm, konfutsiylikka e’tiqod qiladi, musulmonlar, xristianlar ham bor.

Yozuvni tanlang

Кирилл | Lotin

Mavzular

Adabiyot

• O‘zbek mumtoz she’riyati
• O‘zbek she’riyati
• Jahon she’riyati
• O‘zbek xalq og‘zaki ijodi
• O‘zbek nasri onlayn antologiyasi
• Jahon nasri onlayn antologiyasi
• Eng sara asarlar

So‘nggi kiritmalar

• Nusratullo Jumaxo‘ja. Segoh sehri
• AQSh elchisi Samarqandda tadbirkor ayollar faoliyati bilan tanishdi
• Turkiya dunyoning uchinchi yirik turizm bozoriga aylandi
• Qulman Ochilov. “Topor” (hikoya)
• Botirxon Akramov. Ilohiy kalimot timsollari
• “Yulduzli tunlar” romani ingliz tilida chop etildi
• O‘zbekiston–Malayziya: hamkorlikda yangi istiqbolli loyihalar amalga oshiriladi
• Xulio Kortasar (1914-1984)
• Nusratullo Jumaxo‘ja: «Yuksaklik – badiiy mahoratda» (2018)
• Ibrohim G‘afurov. Aytmatov faryodi

Sayt rivojiga hissa

Uzcard: 8600 5504 8563 9786

© Ziyo istagan qalblar uchun. 2004-2021
Portal O‘zbekiston Matbuot va axborot agentligi tomonidan 27.07.2011 da ro‘yxatga olingan. Guvohnoma № 0677
Saytda taqdim etilgan elektron manbalardan faqatgina shaxsiy mutolaa maqsadida foydalanish mumkin. Tijoriy maqsadlarda foydalanish (sotish, chop etish, ko‘paytirish, tarqatish) qonunan taqiqlanadi.

Xitoy

Xitoy, (рус. Кита́й ; кит. – Чжунго), Xitoy Xalq Respublikasi (XXR; xit. 中华人民共和国 ; кит. – Чжунхуа жэньминь гунхэго)) — dunyoda aholisi eng koʻp boʻlgan, Sharqiy va Markaziy Osiyoda joylashgan davlat. Maydoni jihatidan ham eng yirik davlatlardan biri (Rossiya va Kanadadan keyin 3 oʻrinda turadi). Sharqda Tinch okeanining Sariq, Sharqiy Xitoy va Janubiy Xitoy dengizlari bilan oʻralgan. Maydoni 9,6 million km². Aholisi 1 milliard 300 million kishidan koʻp (2009). Poytaxti — Pekin shahri. Rasmiy tili – xitoy tili. Maʼmuriy jihatdan 23 provinsiya, 5 avtonom rayon, markazga boʻysinuvchi 4 shahar (Pekin, Shanxay, Tyendzin, Chunsin) va 2 osobiy administrativ rayonga boʻlinadi.

Xitoy BMT (1945), XVF (1945), XRRB (1945), OTII (1991), XST (2001), ShHT (2001) a’zosi.

Davlat tuzumi [ править | править код ]

Amaldagi konstitutsiyasi 1988 yil 4 dekabrda qabul qilingan; 1988, 1993, 1999 yillarda ayrim tuzatishlar kiritilgan. Konstitutsiyaga koʻra, Xalq vakillari Umumxitoy majlisi (XVUM) davlat hokimiyatining oliy organi. XVUM davlat boshligʻi — XXR raisi (2003 yildan Xu Jintao) va uning oʻrinbosarlarini saylaydi. Krnun chiqaruvchi hokimiyatni XVUM amalga oshiradi. XVUM provinsiya, muxtor rn, markazga boʻysunuvchi shaharlar va qurolli kuchlar tomonidan saylanadigan deputatlardan iborat. XVUMning doimiy ishlovchi organi Doimiy qoʻmitadir. XVUM vakolat muddati 5 yil Ijroiya hokimiyatni Davlat kengashi (hukumat) amalga oshiradi. U XVUM va uning doimiy qoʻmitasi oldida hisob berib turadi. Davlat kengashining vakolat muddati 5 yil

Tabiati [ править | править код ]

Xitoy Xalq Respublikasi, asosan, moʻtadil va subtropik mintaqalarda (janubiy qismida kichikroq hudud tropik mintaqada) joylashgan. Tabiati jihatidan Sharqiy Osiyoda joylashgan sharqiy va Markaziy Osiyoda joylashgan gʻarbiy qismlarga boʻlingan. Mamlakatning sharqi dengiz boʻyi pasttekisliklari, past va oʻrtacha balandlikdagi togʻlar bilan band. Xitoyning gʻarbi esa baland togʻlik, kata tizmalar, keng yassitogʻlik va botiqlardan iborat. Xitoy qirgʻoq chizigʻining uz. 15 ming km chamasida. Kichik qoʻltiq va buxta kup. Yirik yarim orollari: Shandun va Lyaodun.

Xitoy — murakkab orografiyaga ega boʻlgan togʻli oʻlka. Mamlakatning janubi-gʻarbida Tibet togʻligi, undan shim.roqsa Markaziy Osiyo tekisliklari va yassitogʻliklar mintaqalari va atrofi togʻlar bilan oʻralgan Sharqiy Xitoy pasttekisliklari yaqqol ajralib turadi. Tibet togʻligi Xitoyning eng baland qismidir (oʻrtacha bal. 4500 m ga yaqin).

Markaziy Osiyo tekisliklari va yassitogʻliklari gʻarbda bir-biridan Sharkiy Tyaninan togʻlari bilan ajralgan Hashqar tekisligi va Jungʻariya tekisligshsh oʻz ichiga oladi. Ularga janubi-sharqdan Turfon soyligi (tubi dengiz sathidan 154 m past) tutashgan. Sharqroqda esa Gashun Gobisi, Alashan va Ordos plato va tekisliklari, ular orasida Beyshan, Alashan va Inshan togʻlari joylashgan. Sharqiy Xitoy pasttekisliklari, asosan, Sariq dengiz sohili boʻylab shimolidan jan.ga choʻzilgan va tog tizmalari bilan oʻralgan.

Xitoyda foydali qazilmalardan toshkoʻmir va yonuvchi slanets, neft, temir va marganets rudalari, boksit, qalay, volfram, simob, mis va polimetall rudalari, oltin, toshtuz konlari bor.

Xitoy iqlimi gʻarbda kontinental, sharqda, asosan, mussonli. Mavsumlar davomida havo temperaturasining farqi katta. Yanvarning oʻrtacha temperaturasi Xarbinda —20,4°, Pekinda —4,6°, iyulniki xuddi shu joylarda 23° va 26°. Yillik yogʻin Sharqiy Xitoyda 500–2000 mm (koʻp qismi yozda yogʻadi). Gʻarb va shimoli-gʻarbga tomon ikdimning kontinentalligi ortib boradi. Yoz issiq (Turfon botigʻida iyulning oʻrtacha temperaturasi 34°), kish sovuq. Yanvarning oʻrtacha temperaturasi Xitoy shimolida (Xaylar) — 28°, gʻarbida (Urumchi) — 14,9°. Yillik yogin 250 mm dan kam, Qashqar tekisligi va Saydamda 50 mm dan kam. Tibet togʻligida kish juda sovuq, yozi esa salqin. Gartokda (Hind daryosining yuqori qismi) yanvarning oʻrtacha temperaturasi — 11,8°, iyulniki 11,8°. Traning sutka davomidagi farqi katta. Kuchli shamollar esadi. Xitoyning baland togʻlarida muzliklar bor, lekin yogʻin kamligidan ularning maydoni katta emas (100 ming km² chamasida).

Tuproqlari Xitoyning sharqiy qismida chimli podzol, qoʻngʻiroʻrmon, sariqjigarrang, sariq va har xil qizil tuprokdar, dare vodiylarida esa allyuvial tuprokdar tarqalgan. Dengiz sohidlarida shoʻrlangan tuprokdar uchraydi. Xitoy gʻarbiy qismining tuprogʻi choʻlga xos kashtan, qoʻngʻir, sur tusli qoʻngʻir tuproklar, togʻ oldi tekisliklari va togʻlarda boʻz, togʻkashtan va togʻoʻtloq, Tibet togʻligida esa sovuq choʻlga xos tuprokdar.

Xitoyda daryo koʻp. Mamlakat sharqidagi daryolar sersuv va ularda kema qatnaydi. Yiriklari — Yanszi, Xuanxe, Sungari, Chjutszyan. Mekong, Saluin, Braxmaputra daryolarining bir qismi ham Xitoydan oqib oʻtadi. Xitoy gʻarbida daryolar kamsuvli, ayrimlari yozda qurib qoladi. Ularning yiriklari — Yorkend va Oqsuv. Koʻl koʻp; asosiylari — Kukunor, Duntinxu, Poyanxu.

Xitoyning sharqiy qismida juda xilmaxil (25 mingdan ziyod) oʻsimlik turi mavjud. U yerda aholi qadimdan zich yashaganligidan oʻrmon, asosan, togʻli yerlarda qolgan. Pasttekisliklarning hammasi ekinzor va bogʻ. Yanszi daryosi quyi oqimidan janubida doim yashil subtropik, eng janubida tropik oʻrmon va mangra chakalakzorlari mavjud. Xitoyning gʻarbiy qismida yuksak oʻsimliklarning turi 5 mingdan oshadi. Xingan toglari etagidagi dashtlarda boshokdi oʻtlar, Tibet togʻligidagi choʻllarda oʻt va butalar oʻsadi. Togʻ vodiylari subalp oʻtlokdari va oʻrmonli dashtdan iborat.

Hayvonot dunyosi boy va xilmaxil. Umurtqalilarning 3500 turi (shundan 400 turga yaqini sut emizuvchilar) va qushlarning 1000 dan ziyod turi bor. Xitoyning janubiy va janubi-gʻarbida tropik mintaqaga xos hayvonlardan har xil maymunlar, lemur, lori, karkidon, tapir, yoʻlbars; sharqida uchqir, mangust, qoplon va hokazo uchraydi. Xitoyning shimoli-sharqida Sibir tayga faunasiga xos hayvonlar, choʻllarda ot, kulon, jayran, ikki urkachli tuya, yumronqoziq, dasht va togʻ dashtida kiyik, qumsichqon, yovvoyi quy, echki, turli yirtqich va sudralib yuruvchilar yashaydi. Bir necha koʻrikxona bor.

Aholisi [ править | править код ]

Xitoy — koʻp millatli davlat. Jami aholining 95% – xitoylar; qolgan qismi turli til guruhi va oilalariga mansub boʻlgan 56 xalqdan iborat. Xitoylarning koʻpi mamlakatning sharqiy qismida yashaydi. Xueylar (7 millionga yaqin) ham xitoy tilida soʻzlashadi. Xitoyning shimoli-gʻarbida, oltoy tillar oilasining turkiy tillar guruhiga mansub tillarda soʻzlashadigan, qozoqlar, qirgʻizlar, salorlar, uygʻurlar va boshqalar, shimoliy va shimoli-sharqidagi dasht va chala choʻllarda mongol guruhiga kiruvchi xalqlardan mongollar, dunsyanlar, tular, shimoli-sharqida tungus manjur xalqlari, gʻarbi (Tibet) va janubi-gʻarbida tibet-birma xalqlari, janubida tay tillarida soʻzlashuvchi xalqlar va boshqalar yashaydi. Sintszyanning janubi-gʻarbida pomir tojiklari xam bor.

Tarixi [ править | править код ]

Shimoliy Xitoy hududida ilk ibtidoiy madaniyat qoldiqlari, Pekin yaqinida ilk paleolit davri manzilgohdaridan toshga aylangan sinantrop qoldiqlari topilgan. Xitoyda oʻrta paleolit davriga mansub Xetao (Ordos) madaniyati, soʻnggi neolit davriga mansub Yanshao va Lunshan madaniyatlari, ayniqsa, mashhur. Yanshao madaniyatida (taxminan miloddan avvalgi 3 ming yillik urtalaridan 2 ming yillik oʻrtalarigacha) odamlar ovchilik va baliq ovlash bilan birga dehqonchilik va chorvachilik bilan ham shugʻullanganlar. Xitoyda ibtidoiy jamoa tuzumi jez davrigacha davom etgan.

Soʻnggi 20 yil ichida Taklamakon choʻli atrofida 5—6 ming yillik tarixga ega bulgan jasadlar, mato boʻlaklari, sopol idish va boshqa topilganligi Xitoyning gʻarbiy hududida ham nihoyatda qadimiy madaniyat boʻlganligidan dalolat beradi.

miloddan avvalgi 1766—1122 yil Xuanxe daryosining oʻrta oqimlarida dastavval Shang, keyinchalik In deb nomlangan (ShangIn davri) ilk davlat tuzumi tashkil topgan. In davlati uzoq yillar davomida qoʻshni qabilalar bilan urush olib borganligi tufayli miloddan avvalgi 11-asrga kelib uning hududi birmuncha kengaydi.

In davrida madaniyat rivojlandi, Oy kalendarining belgilari, yozuv — hozirgi xitoy iyeroglif yozuvining ibtidosi paydo boʻldi. Shu davrda In davlatining gʻarb tomonida Chjou deb nomlangan qabila kuchayib, oʻz davlatini tashkil qildi (miloddan avvalgi 1122—256) va In davlatini bosib oldi. Djou davlati gʻarbiy Djou (miloddan avvalgi 1122—771) va Sharqiy Djou (miloddan avvalgi 770—256) kabi 2 qismga boʻlingan. Ushbu davrda quldorlik yanada rivojlandi. Djou qabilasi bosib olgan katta hudud dastlabki Djou vanlari tomonidan oʻz qarindoshlari, yaqinlari va lashkarboshilariga boʻlib berildi. Shu sababli keyinchalik bu hududlarda bir-biri bilan kurash olib borgan bir qancha podsholiklar paydo boʻldi. Kurash davomida ayrim yirik podsholiklar vujudga keldi. Bu podsholiklar Djou vanlarining hokimiyatini tan olmay qoʻydi. Shundan keyin ular oʻrtasida ikki yarim asr davomida urushlar yuz berdi.

Bu davr kurashuvchi yoki urushuvchi davlatlar davri (Django davri — miloddan avvalgi 475—221) deb nomlandi. Mazkur davrda urush Sin, Chin, Chu, Xan, Jao, Vey, Yan kabi 7 davlat orasida yuz berdi. Django davrida temir ishlab chiqarish, undan kurol yasash tez rivojlandi. Bu hol dehqonchilik taraqkiyotiga taʼsir koʻrsatdi. Hunarmandchilik ixtisoslasha boshladi, savdosotiq taraqqiy etdi, shaharlar qurildi va u devorlar bilan oʻraldi. Yerga xususiy egalik paydo boʻldi. Sinfiy qaramaqarshilik va turli podsholiklar oʻrtasida avj olgan siyosiy kurash mafkurada ham oʻz aksini topdi. miloddan avvalgi 6—3-asrlarda konfutsiychilik, daosizm, moizm (faylasuf Motszi taʼlimoti) va boshqa falsafiy oqimlar shakllandi. Django davrida podsholiklar oʻrtasida olib borilgan urushlar Sin podsholigining gʻalabasi bilan tugallandi. Natijada Xitoyda birinchi markazlashgan Sin imperiyasi (miloddan avvalgi 221—207) barpoetildi. Imperiyaning asoschisi va birinchi imperatori Sin Shixuandi mamlakatni birlashtirish va mustahkamlashga qaratilgan qator islohotlar oʻtkazdi. Uning davrida xunlarga qarshi mudofaa devorini qurish maqsadida shimolidagi podsholiklar devorlari birlashtirilib, Buyuk Xitoy devori barpo etildi. Ogʻir zulmga javoban xalq gʻalayonlari koʻtarilib, miloddan avvalgi 206 yilda Sin imperiyasi tugatiddi. Lyu Ban (Gao dzu) yangi sulola va imperiya — Birinchi Xan imperiyasiga (miloddan avvalgi 206—mil. 25 ylar) asos soldi. Xan imperiyasi davrida yirik savdo markazlari (Loyan, Chendu, Xandan, Lindzi) paydo boʻldi, tovarpul munosabatlari, ichki va tashqi savdo rivojlandi. Sharqiy Turkiston orqali gʻarbga — Oʻrta Osiyo va Yakin Sharq mamlakatlariga boradigan savdo yoʻli rivojlantiridsi (qarang Buyuk ipak yoʻli). Bu davrda quldorlikning eng yuqori darajaga koʻtarilishi Gʻarbiy Xan imperiyasida ijtimoiy ziddiyatlarning avj olishiga sabab boʻldi. Dehqon, askar va qullarning qoʻzgʻolonlari ommaviy tuye oldi (bu qoʻzgʻolonlar tarixga “qizil qoshlar” va “yashil oʻrmon odamlari” qoʻzgʻoloni nomi bilan kirgan). 25 yil qoʻzgʻolonchilar poytaxt Chanʼanni egallagandan soʻng Gʻarbiy Xan imperiyasi tugatildi. Zamindor zodagonlar qoʻzgʻolonchilarga qarshi kurash mobaynida Lyu Syu boshchiligida Soʻnggi (Ikkinchi yoki Sharqiy Xan) imperiya (25—220)ga asos soldilar. 27 yil “qizil qoshlar” qoʻzgʻoloni bostirilgan boʻlsada, Lyu Syu faqat 37 yilga kelibgina mamlakatni birlashtirishga muvaffaq boʻldi. 184—204 yillardagi dehqonlar qoʻzgʻolonlaridan soʻng imperiya inqirozga uchradi. Shundan keyingi uch yarim asr davomida Xitoy mayda podsholiklarga boʻlinish holatida boʻldi. 220 yilga kelib Sango nomini olgan uch davlat — Uch podsholik [Vey (220-265), Shu (221-263), U (222-280)] paydo boʻldi. 265 yil Uch podsholik davri tugab, mamlakat Gʻarbiy Szin sulolasi hukmronligi ostida birlashdi (265—316). Lekin 316 yil koʻchmanchi xalqlar Szin imperiyasini tormor qilib butun Shimoliy Xitoyni bosib oldi. Natijada Shimoliy Xitoyda turli davrlarda 16 ta noxitoy podsholiklari hukm surdi. Xitoy zodagonlarining koʻp qismi shimolida Janubiy Xitoyga koʻchib oʻtib, Sharqiy Szin sulolasi (317—420)ni barpo etdilar. Noxitoy podsholiklar oʻrtasida 100 yildan ortiq davom etgan oʻzaro urushlar natijasida Toba Vey (Shimoliy Vey) davlati (386—534) gʻolib chiqib, butun Shimoliy Xitoyni oʻz qoʻl ostida birlashtirdi.

4—6-asrlarda budda yer egaligi rivojlandi. Buddizm Xitoyga mil. 1-asrda Hindistondan Gʻarbiy va Sharqiy Turkiston orqali kirib kelgan. 420—581 yillarda Janubiy va Shimoliy sulolalar (Nanbey chao) xukmronlik qilgan. Bu davrda mamlakatning janubida Sun (420—479), Chi (479-502), Lyang (502-557), Chen (557—589), shimolida Shimoliy Vey (386-534), Sharqiy Vey (534-550). Shimoliy Chi (550577), Gʻarbiy Vey (535-557), Shimoliy Chjou (550-581) kabi davlatlar paydo boʻldi. Janubidagi davlatlar xitoylar tomonidan, shimolidagi davlatlar esa xitoy boʻlmagan xalqlar tomonidan tashkil etildi. 581 yilda Xitoydagi mayda davlatlarni birlashtirish asosida Suy sulolasi (581—618), 618 yilda Tan sulolasi (618—907) hokimiyat tepasiga keldi. Ayrim maʼlumotlarga kura, etnik jihatdan Tan sulolasi turklarga aloqador boʻlganligi sababli dastlabki mazkur sulola turklar tomonidan qoʻllabquvvatlandi. 7-asr oxirida Tan imperiyasi harbiy jihatdan yuksaldi, boskinchilik urushlari olib bordi. 630 yil Sharqiy Turk xoqonligi, 657 yil Gʻarbiy turk xoqonligiga zarba berilishi natijasida Sharqiy Turkistondagi davlatlar 100 yilga yaqin Xitoyga qaram boʻlib qoldi. 751 yil Tan armiyasi Talas jangish arablar tomonidan magʻlubiyatga uchragach, imperiya gʻarbga qilmoqchi boʻlgan yurishdan voz kechishga majbur boʻldi. Uygʻur xoqonligi davri (745—840)da esa uning taʼsiri ostiga tushib qoldi.

8-asr oʻrtalaridan markaziy hokimiyat bilan chekka viloyat hokimlari oʻrtasida kurash kuchaydi, 874—901 yillardagi dehqonlar qoʻzgʻolonlari natijasida Tan imperiyasi inqirozga yuz tutdi. Soʻngra tarixda turli toʻdalar kurashi va mamlakatning mayda hokimliklarga boʻlinib ketishi bilan mashhur boʻlgan U day shigo (“Besh sulola 10 ta hokimlik”, 907—960) deb nom olgan davr boshlandi. 960 yil sarkarda Chjao Kuanin soʻnggi Chjou (951—960) sulolasini agʻdarib tashlab Sun imperiyasi (960—1279)ga asos soldi. Bu imperiya davrida Xitoy hududi shimda Buyuk Xitoy devoridan, gʻarbda Xuanxe daryosining yuqori qismidan, janubida Vyetnam chegarasidan nariga oʻtmadi. Shimoliy va shimoli-sharqda Xitoy hududining talay kismini Lyao kidanlar davlati, SiSya tangutlar davlati bosib oldi. Sun imperiyasi bu davlatlarga kumush va shoyi bilan xiroj toʻlab turdi.

Xitoyga bostirib kirgan chjurchjenlar 1125 yil Lyao imperiyasini tormor etib, chegaralari Xuanxe daryosi boʻylab oʻtadigan Szin davlatini barpo etdilar. 1141 yil Sun imperiyasi Szin davlatining vassaliga aylandi.

13-asrning 1oʻn yilligida moʻgʻullar Xitoyni istilo kilishga kirishib, 1279 yilda uning barcha xududini bosib oldilar. Xitoy va Tibet xalkdari moʻgʻullarning Yuan sulolasi hukmronligi (1271—1368; Xitoyda 1280 yildan) ostida yashadi. Xitoy xalqining moʻgʻul boskinchilariga qarshi olib borgan koʻp yillik kurashi 14-asr oʻrtalarida Min sulolasi (1368—1644)ning vujudga kelishi bilan yakunlandi.

16-asrda Xitoyda yevropaliklar paydo boʻldi. 1557 yil Portugaliya Xitoyning Aomin xududini “ijara”ga oldi. Sinfiy qaramaqarshilik, hukmron guruhlarning ichki kurashlari, Manjuriyaning janubida yashovchi chjurchjen kabilalari (17-asr boshlaridan manjurlar)ning hujumlari natijasida 17-asr boshida Min imperiyasi chuqur inqirozga yuz tutdi. 1628—45 yillardagi dehqonlar urushi natijasida Min sulolasi barxam topdi. Xitoyni manjur bosqinchilari bosib oldi. Hokimiyat manjurlarning Sin sulolasi (1644—1911) kuliga oʻtdi. Sin imperiyasi boskinchilik siyosatini olib borib, Ichki Moʻgʻuliston (1636), Jungʻariya xonligi (1757), Sharqiy Turkiston (1760), Tibet (18-asr oxiri) hisobiga oʻz xududini ancha kengaytirdi. Sharqiy Turkistondagi Yorkend va Jungʻoriya xonliklari yoʻq qilindi. Sharqiy Turkiston Sintszyan — “Yangi chegara” nomi bilan Sin imperiyasiga kushib olindi. Sin imperiyasida dehqonlarning antimanjur qoʻzgʻolonlari avj oldi.

17—18-asrlarda Sin imperiyasi bilan rasmiy munosabatlar urnatishda muvaffakiyatga erisha olmagan gʻarb davlatlari, birinchi navbatda, Buyuk Britaniya 18-asr oxirlaridan Xitoyga tazyiq oʻtkaza boshladi. Ingliz savdogarlari Xitoyga koʻplab afyun keltira boshladilar. 1839 yilga kelib inglizxitoy munosabatlari keskinlashdi va 1840—42 yillarda Angliya bilan Xitoy oʻrtasida birinchi “afyun” urushi boʻlib oʻtdi. Natijada inglizlar Xitoyda bir qator imtiyozlarni qoʻlga kiritdilar. 1842 yil Nankin shartnomasiga koʻra, Xitoy Angliya savdosi uchun 5 ta portini ochishga, Syangan (Gonkong) o.ni Angliyaga berishga, tovon toʻlash, savdo imtiyozlari va boshqa berishga majbur boʻldi. 18-asr oxirlaridan Sin imperiyasi inqirozga yuz tutdi. Sinfiy va milliy ziddiyatlar kuchaydi. 1844 yil Xitoy AQSH hamda Fransiyaga ham shunday imtiyozlar beradigan shartnomalarni imzolashga majbur boʻldi. Xitoy yarim mustamlaka mamlakatga aylana boshladi. Ayni vaqtda Xitoyning turli viloyatlarida xalq ommasining manjurlar zulmiga qarshi qoʻzgolonlari avj oldi. 1850 yil taypinlarning liniy mazhabi manjurlar zulmiga qarshi qoʻzgʻolon koʻtardi (qarang Taypin qoʻzyuloni). Mazkur qoʻzgʻolondan keyin Sharqiy Turkistonda ham umumiy xalqqoʻzgoloni yuz berdi. Natijada ushbu mamlakat 14 yil davomida mustaqil boʻldi.

1856 yil Angliya, soʻngra Fransiya Xitoydagi mavqelarini yanada mustahkamlash maqsadida Xitoyga qarshi yangi urush ochdilar (ikkinchi “afyun” urushi). Ular 1858 yil shimolidagi Dagu fortlarini egallab, Tyantszin va Pekinga jiddiy xavf sodsilar. Sin hukumati taslim boʻldi. 1860 yil Angliya-Fransiya ekspeditsiyasi Pekinni ishgʻol qildi. 1860 yilgi Pekin shartnomalariga koʻra, Xitoy Angliya bilan Fransiyaga katta tovon toʻlashga, Buyuk Britaniyaga Szyulun (Koulun) orolining bir qismini berishga, chet el savdosi uchun Tyantszinni ochib qoʻyish va boshqa shartlarga rozi boʻldi.

1860-yillardan Angliya, Fransiya va AQSH Sin hukumatiga taypinlarga qarshi kurashda yordam bera boshladi. “Afyun” urushlari va taypinlar qoʻzgʻolonining bostirilishi natijasia Angliya, AQSH va Fransiya Xitoydagi mavqelarini mustahkamlab oldi. 1884—85 ylardagi XitoyFransiya urushida Xitoy yengiddi. Oʻsha yillari Xitoyning Yaponiya bilan munosabatlari yomonlashdi. Yaponiya 1874 yilda Tayvanni bosib olishga urindi. 1879 yilda Ryukyu o.larini egalladi. 1894 yil esa YaponiyaXitoy urushi boshlandi. Xitoy bu urushda yengildi. Urush natijasida shu davrgacha Xitoy qoʻl ostida boʻlgan Koreya mustaqillikka erishdi, Tayvan o. va Penxuledao olari Yaponiyaga berildi. Germaniya, Fransiya, Bugok Britaniya, Yaponiya va Chor Rossiyasi Xitoyning bir qancha hududini “ijara”ga oldilar va Xitoyda oʻz taʼsir doiralarini barpo etdilar. Xitoyning boshqa davlatlar tomonidan bosib olinishi va Sin hukmdorlarining taslimchilik siyosati Xitoyda katta norozilikka sabab boʻldi. 1894 yil Xitoyda Sun Yatsen boshchiligida inqilobiy demokratik harakat maydonga keldi. 1899 yil yirik antiimperialistik Ixetuan qoʻzgʻoloni boʻlib oʻtdi. Imperialistik davlatlar (Buyuk Britaniya, Germaniya, AvstriyaVengriya, Fransiya, Yaponiya, AQSH, Rossiya, Italiya) Xitoyga karshi intervensiya boshlab, 1900 yil avgustda Pekinni ishgʻol qildilar. 1901 yil 7 sentabrda chet davlatlar bilan Xitoy oʻrtasida “Yakunlovchi bayonnoma” imzolanib, Sin imperiyasi yarim mustamlakaga aylantirildi. 20-asr boshida Xitoy yarim mustamlaka mamlakat namunasi edi. 1905 yil Sun Yatsen Yaponiyada Tunmenxoy inqilobiy partiyasini tuzdi. 1910 yilga kelib shahar va kishloqlarda qoʻzgʻolonlar yangidan avj oddi. Xitoyda temir yoʻl qurilishini chet el monopoliyalariga topshirilishiga qarshi 1911 yil sentabrda Sichuanda boshlangan harakat hukumatga qarshi qoʻzgʻolonga qoʻshilib ketdi. Bu qoʻzgʻolonlar Sinxay inqilobining boshlanishiga sabab boʻldi.

1911 yil dekabrda Sun Yatsen 16 yillik emigratsiyadan qaytib keddi. 1912 yil 1 yanvarda Xitoy rasman respublika deb eʼlon qilindi. 1912 yil 12 fevralda Sin sulolasi agʻdarilib, monarxiya bekor qilindi. Inqilobiy viloyatlar vakillarining Nankindagi majlisida Sun Yatsen Xitoy respublikasining muvaqqat prezidenti qilib saylandi. Ammo shimolidagi xitoy pomeshchiklari va harbi

1912 yil 25 avgustda Sun Yatsen tarafdorlari Gomindan partiyasini tuzdilar. Xitoyda Shimoliy Xitoy va Janubiy Xitoy hukumatlari paydo boʻldi.

Birinchi jahon urushi (1914—18) davrida Yaponiya Xitoyga nisbatan oʻz ekspansiyasini kuchaytirdi. Pekinning Antanta davlatlari bilan bogʻlangan militaristik hukumati 1917 yil avgustda Germaniyaga qarshi urush eʼlon qildi. Janubiy Xitoy hukumatini 1917 yil sentabrdan 1919 yilgacha Sun Yatsen boshqardi.

Xitoydagi inqilobiy harakatning rivojlanishida xitoy xalqining 1919 yil may—iyun oylaridagi mustamlakachilarga qarshi chiqishlari (“Toʻrtinchi may” harakati) muhim bosqich boʻldi. 1921 yil iyulda Shanxayda Xitoy Kommunistik partiyasi (XKP)ning 1taʼsis sʼyezdi boʻlib oʻtdi. Sun Yatsen XKP va ishchidehqon harakati bilan yaqinlashish yoʻlini tanladi. 1923 yil fevraldan Sun Yatsen yana Guanchjouda Janubiy Xitoy hukumatini boshqardi va Milliy inqilobiy armiya (MIA)ni tuzdi.

1924 yil kuzda inglizlar Xitoy muxolifatchi kuchlar bilan birgalikda Sun Yatsen hukumatini agʻdarib tashlamoqchi boʻldilar, lekin MIA va ishchi otryadlari bu harakatni bostirdilar.

1925—27 yillarda Xitoyda kommunistlar rahbarligida inqilob boʻldi. 1925 yil 1 iyulda Guanchjou hukumati oʻzini Milliy hukumat deb eʼlon qildi. 1925— 26 yillarda MIA Guansi, Guychjou provinsiyalari va Xunan provinsiyasining janubiy qismida inqilobiy hokimiyat oʻrnatdi. Shundan keyin kommunistlar bilan gomindanchilar oʻrtasida hokimiyat uchun kurash boshlandi. Kommunistlar sovet hukumati, Chan Kayshi boshchiligidagi gomindanchilar AQSH yordamiga suyandi. Sovet hukumati yordamidan toʻla foydalanish maqsadida kommunistlar oʻz bazalarini shim.ga koʻchirishni lozim topdi. Shu bois 1926 yil iyulda MIA shim.ga yurish boshladi. 1927 yil martda XKP rahbarligida qoʻzgʻolon koʻtargan Shanxay ishchilari shaharni ozod qildilar. Tez orada Nankin ham ozod etildi. Gomindanning oʻng qanoti MIA Bosh qoʻmondoni Chan Kayshi boshchiligida 1927 yil 12 aprelda Shanxay va Nankinda, soʻngra Guanchjouda toʻntarish qiddi. 1927 yil 18 aprelda Nankinda aksilinqilobiy “Milliy hukumat” tuzildi. 1927 yil iyulda Uxanda ham aksilinqilobiy toʻntarish oʻtkazildi. Koʻp oʻtmay chap qanot gomindanchilar ham ularga taslim boʻldi. XKP qonundan tashqari deb eʼlon qilindi.

Xitoy milliy inqilobi magʻlubiyatdan soʻng gomindan reaksion diktaturasi qaror topdi.

Xitoyning koʻp qismida gomindan hukmronligiga qaramasdan ayrim qishloq rnlarida XKP rahbarligida Xitoy Qizil armiyasi otryadlari, oʻsha davrda sovetlar deb ataluvchi inqilobiy demokratik hokimiyat oʻchoqlari (asosan, Janubiy va Markaziy Xitoyda) tuzildi, demokratik tadbirlar amalga oshiriddi. 1931 yil noyabrda Juyszin shahri (Szyansi provinsiyasi)da Xitoy soveta rnlari vakillarining 1Umumxitoy sʼyezdi boʻlib, u Xitoy Sovet Respublikasi (XSR)ning MIK va Muvaqqat markaziy hukumatini sayladi, XSR konstitutsiyasi loyihasini qabul qiddi. 1930—33 yillarda Xitoy Kizil Armiyasi gomindan qoʻshinlarining 4 yirik yurishini qaytardi.

1931 yil oxirida yapon qoʻshinlari Shimoli-Sharqiy Xitoyni ishgʻol qilib, 1932 yilda Manchjou Go qoʻgʻirchoq hukumatini tuzdi. 1933 yil yapon qoʻshinlari deyarli qarshiliksiz Jexe provinsiyasini bosib oldi. 1933—34 yillarda Chan Kayshi Xitoy sovet rnlariga qarshi 5yirik yurish kildi. Xitoy Qizil Armiyasi (XKP MK bilan birga) Markaziy Xitoyni tashlab shimoli-gʻarbga koʻchib oʻtishga majbur boʻldi (1934 yil oktabr — 1936 yil noyabr) va Shensi hamda Gansu provinsiyalari chegarasiga chiqdi. 1936 yil Yaponiya agressiyasi xavfining kuchayishi va keng xalq ommasining noroziligi gomindan rahbarlarini Xitoy Qizil Armiyasiga qarshi kurashni toʻxtatishga majbur etdi.

1937 yil iyulda Yaponiya butun Xitoyni bosib olish rejasini amalga oshirishga kirishdi. Urushning birinchi oylaridayoq yaponlar Xitoyning katta qismini, jumladan, Beypin (Pekin), Tyantszin, Shanxay va boshqa shaharlarini bosib oldi. Xitoy xalkining yapon bosqinchilariga qarshi ozodlik urushi (1937—45) boshlandi. Xalqning tazyiqi ostida gomindan rahbarlari 1937 yil 23 sentabrda XKP bilan gomindan oʻrtasida hamkorlik oʻrnatilganligini maʼlum qildi. Yapon qoʻshinlari 1937 yil iyuldan 1938 yil oktabrgacha Shimoliy Xitoyning barcha hududini, Markaziy Xitoyning bir qismini, shuningdek, Janubiy Xitoyning muhim dengiz boʻyi rayonlarini bosib oldi. XKP yaponlar bosib olgan rnlarda partizanlik harakatini keng avj oldirdi.

Sovet Armiyasi oʻtkazgan Manjuriya strategik operatsiyasi (1945) natijasida Shimoli-sharqiy Xitoy va Ichki Mongoliya yapon militaristlaridan ozod etildi. 1945 yil 2 sentabrda Yaponiya soʻzsiz taslim boʻldi. 1945 yil 13 oktabrda Chan Kayshi hukumati qoʻshinlari ozod qilingan hududlarga hujum boshladi. Gomindan hukumati va XKP harbiy harakatlarni toʻxtatishga kelishgan (1946 yil 10 yanvar) boʻlsa ham 1946 yil iyulda Chan Kayshi tarafdorlari butun mamlakat miqyosida fuqarolar urushini yana boshlab yubordi. AQSH chankayshichilarga har tomonlama yordam koʻrsata boshladi. Biroq Xitoy Xalq ozodlik armiyasi gomindanchilarga qarshi muvaffaqiyatli janglar olib borib, 1948—49 yil yanvar butun Shimoli-sharqiy Xitoy, Shimoliy Xitoyni, Shimoli-gʻarbiy Xitoyning koʻp qismini, Markaziy Xitoyning Yanszi daryosigacha boʻlgan yerlarini ozod kildi. 1949 yil kuzga kelib Xitoy Xalq ozodlik armiyasi hujumni davom ettirdi va Shimoli-gʻarbiy Xitoy va Markaziy Xitoyni, Janubiy va Janubi-gʻarbiy Xitoyning katta qismini ozod qildi. Chan Kayshi toʻdasi esa Tayvanga qochdi. 1949 yil 1 oktabrda Pekinda Xitoy Xalq Respublikasi (XXR) tuzilganligi eʼlon qilindi. Sharqiy Turkiston, Ichki Mongoliya va Tibet ham ushbu respublikaga kiritildi.

XXR tuzilgach, davlatni boshqarishni oʻz zimmasiga olgan Mao Szedun boshchiligidagi Xitoy rahbariyati va XKP XXRning bosh yoʻli — mamlakatda sotsialistik jamiyat qurish ekanligini eʼlon qildi va xususiy mulkni davlat mulkiga aylantirish, qishloq xoʻjaligini jamoalashtirish, sotsializmning sovet modeli negizini yaratish yoʻlini tanladi. 1951 yil Xitoy hududini gomindanchilardan ozod etish (Tayvan va Penxuledaodan tashqari) tugallandi. 1952 yil XXR hukumati joylarda xalq hokimiyati organlarini tuzish, gomindanchilarni yoʻqotish, yirik kapitalni musodara qilish boʻyicha katta ishlarni amalga oshirdi. 1953 yil agrar islohotlar oʻtkazildi. 300 millionga yakin yersiz va kam yerli dehqonlar va ularning oilalariga sobiq zamindorlar yerlari boʻlib berildi. 1953—54 yillarda mahalliy va markaziy hokimiyat organlariga umumiy saylovlar boʻldi. 1954 yil sentabrda Umumxitoy xalq vakillari majlisining 1-sessiyasi boʻlib, XXR konstitutsiyasi qabul qilindi.

50-yillarning 2-yarmida Mao Szedun boshchiligidagi XXR rahbarlari 1958—60 yillarda “katta sakrash” (besh yil mobaynida sanoat ishlab chiqarishini 6,5 marta, qishloq xoʻjaligi ishlab chiqarishini 2,5 marta koʻpaytirish) yoʻlini tutdilar. Barcha qishloq xoʻjaligi kooperativlari “xalq kommunalari”ga aylantirildi.

1966—76 yillarda “madaniy inqilob” amalga oshirildi. Mao Szedun shaxsiga sigʻinish avj oldi. Xavfsizlik organlari va armiya ishtirokida, shuningdek, siyosiy jihatdan chiniqmagan oʻquvchi yoshlar va talabalardan tuzilgan xunveybinlar (“qizil qoʻriqchilar”) hamda szaofanlar (“gʻalayonchilar”) otryadlari yordamida Mao Szedun koʻrsatmasiga binoan minglarcha masʼul partiya va davlat xodimlari va ziyolilar ishdan olinib, surgun qilindi yoki uy qamogʻida saqlandi. Provinsiya va uyezdlarda partiya qoʻmitalari va xalq tomonidan saylangan hokimiyat organlari amalda tarqatib yuborildi va tepadan tayinlanadigan, armiya vakillari asosiy rol oʻynagan “inqilobiy qoʻmitalar” bilan almashtirildi, xalq xoʻjaligidagi tanglik yanada chuqurlashdi. Xitoy KPning bu siyosati (keyinchalik Xitoyda keskin tanqidga uchragan) Mao Szedun vafoti (1976)dan keyin qayta koʻrib chiqildi. Bunda iqtisodiy islohotlar oʻtkazish orqali 21-asr oʻrtalariga kelib Xitoyni yuksak darajada rivojlangan davlatga aylantirish vazifasi qoʻyildi. Korxonalarning xoʻjalik yuritish faoliyatidagi mustaqilligi oshirildi, koʻp ukladli iqtisodiyotga ruxsat berildi, xorijiy sarmoyalarni jalb qilish maqsadida Xitoyda “ochiq iqtisodiy rayonlar” va “maxsus iqtisodiy hududlar” tashkil etildi. 1990-yillarning boshlaridan Xitoy KP tomonidan amalga oshirilayotgan “sotsialistik bozor xoʻjaligi”ga oʻtish shakllandi. Xitoyning Buyuk Britaniya bilan tuzgan bitimi (1989)ga muvofiq Syangan (Gonkong) Xitoyga oʻtdi va XXRning maxsus maʼmuriy rayoni maqomini oldi. Xitoy 1971 yildan BMT aʼzosi (1945 yil San-Fransisko konferensiyasida BMT ustaviga gomindan hukumati vakili imzo chekkan. XXR tuzilgach, uning BMTdagi oʻrnini Tayvan noqonuniy ravishda egallab kelgan, XXR esa bu tashkilotda vakillikdan mahrum qilingan edi. 1971 yil 25 oktabrda BMTning Bosh Assambleyasi XXRning qonuniy huquqlarini tiklash va BMT hamda uning barcha organlaridan Tayvan vakillarini chiqarish toʻgʻrisida qaror qabul qildi).

Xitoy 1991 yil 27 dekabrda Oʻzbekiston Respublikasi suverenitetini tan olgan va 1992 yil 2 yanvarda diplomatiya munosabatlari oʻrnatgan.

Milliy bayrami — 1 oktabr — Respublika eʼlon qilingan kun (1949).

Siyosiy partiya va tashkilotlari, Xitoy xalq siyosiy maslahat kengashi, kasaba uyushmalari.

• Xitoy Kommunistik partiyasi (XKP, 1921 yil tuzilgan; 50,3 million aʼzosi bor);
• Gomindan inqilobiy qoʻmitasi, 1948 yil asos solingan;
• Xitoy Demokratik ligasi, 1941 yil tuzilgan;
• Xitoy Demokratik milliy qurilish assotsiatsiyasi, 1945 yil tuzilgan;
• Xitoy Demokratiya taraqqiyotiga koʻmak beruvchi assotsiatsiya, 1945 yil tashkil etilgan;
• Xitoy dexkrnishchilar demokratik partiyasi, 1947 yil asos solingan;
• Chjungo chjigundan (Xitoy adolatga intilish partiyasi), 1925 yil tuzilgan;
• Szyusan syuye she (3 sentabr jamiyati), 1946 yil tuzilgan;
• Tayvan muxtoriyati demokratik ligasi, 1947 yil asos solingan;
• Xitoy xalq siyosiy maslahat kengashi, 1949 yil tuzilgan.
• Umumxitoy kasaba uyushmalari federatsiyasi, 1925 yil tuzilgan.

Xoʻjaligi [ править | править код ]

Xitoy — industrial-agrar mamlakat. 1949 yil xalq inqilobidan soʻng xalq xoʻjaligini tiklashga kirishdi va dastlabki 5 yil ichida yuksak natijalarga erishdi. Ammo undan keyingi 20 yildan ortiq davr ichida iqtisodiyoti nihoyatda qiyin ahvolga tushib qoldi. 1978 yilda boshlangan iqtisodiy islohotlar mamlakat iqtisodiyotini rivojlanish yoʻliga olib chiqdi. Iqtisodiy oʻsish surʼati yiliga oʻrta hisobda 8—10%, xususiy mulkchilikka asoslangan tarmoqlarda 30% ga oshdi. 1980-yillar oxirida yalpi ichki mahsulot hajmi 2 baravar koʻpaydi, aholini oziq-ovqat mahsulotlari bilan taʼminlash muammosi hal boʻldi. 1990-yillar oxirida yalpi ichki mahsulotda sanoatning ulushi 49%, qishloq xoʻjaliginiki 19%, xizmat koʻrsatish tarmogʻiniki 32%ni tashkil etdi.

Sanoatida koʻp tarmoqli mashinasozlik [stanoksozlik, qishloq xoʻjaligi va transport mashinasozligi, traktorsozlik, avtomobilsozlik (2003 yil 4 million 443 ming 700 dona avtomobil ishlab chiqarildi), elektr energetikasi va boshqa sanoat jihozlari, elektron buyum va priborlar, shuningdek, velosiped, tikuv mashinalari, soat va boshqa ishlab chiqarish], kimyo, qora metallurgiya muhim mavqega ega. Sanoatning asosiy tarmoqlaridan — toʻqimachilik [ipgazlama (1996 yil 22,1 milliard metr), shoyi, jun gazlama ishlab chiqarish], oziqovkat sanoati rivojlangan. Issiqlik energetika bazasining asosi — koʻmir. U, asosan, Xitoyning shimoliy va shimoli-sharqida qazib olinadi (1993 yil 1149 million tonna). Neft mamlakat shimoli-gʻarbi va shimoli-sharqida qazib olinadi (142 million tonna). Xitoy shimoli-sharqida yonuvchi slanets konlari, Sichuan soyligi va Saydam tekisligida gaz konlari bor. Yiliga oʻrtacha 1654 milliard kVtsoat elektr energiyasi hosil qilinadi (asosan, issiqlik elektr styalarida). Poʻlat (yiliga 86 million tonna), rangli metallar (alyuminiy, mis, rux, qoʻrgʻoshin, qalay, surma) eritiladi. Sement (490 million tonna), mineral oʻgʻit (27 million tonna) ishlab chiqariladi. Hunarmandchilik ham katta ahamiyatga ega [eng qadimiy tarmoqlari — yigiruv-toʻquv, keramika (chinni va fayans) va uy-roʻzgʻor buyumlari ishlab chiqarish]. Xitoy Badiiy-hunarmandchilik buyumlari bilan ham mashhur.

Qishloq xoʻjaligining yetakchi tarmogʻi — dehqonchilik. Qishloq xoʻjaligida foydalaniladigan yerning 93 million gektari (mamlakat hududining 10%) ishlanadi, 49% sugʻoriladigan yerlar. Ekin maydonining 2/3 qismini sholi, bugdoy, batat, kartoshka egallaydi, 18% ga texnika ekinlari (paxta, soya, yer yongʻoq, choy, tamaki, jut, shakarqamish, qand lavlagi va boshqalar) ekiladi. Shuningdek, tariq, arpa, grechixa ham yetishtiriladi. Xitoyning janubidagi dengiz sohillari va Sichuan soyligida shakarqamish, sharqiy va markaziy rnlarida choy oʻstiriladi. Tung va lak daraxtlari ham oʻstiriladi. Tropik, subtropik va moʻʼtadil mintaqalarda koʻp tarmoqli bogʻdorchilik (sitrus mevalar, ananas, banan, mango, olma, nok va hokazo) rivojlangan. Ayrim rnlarda tokchilik bilan shugʻullaniladi. 1992 yil 443 million tonna gʻalla, 5 million tonnaga yaqin paxta yetishtirildi.

Chorvachilikda Xitoyning har bir yirik rayoni oʻziga xos yoʻnalishga ega. Sharqiy Xitoyda choʻchqachilik, parrandachilik rivojlangan, ish hayvonlari koʻpaytiriladi. Ichki Mongoliya, Sintszyan-Uygʻur avtonom rayonining shimoliy qismi va Tibetda yaylov chorvachiligi (qoʻychilik, qoramolchilik, yilqichilik) asosiy oʻrinda. 1996 yil 452 million choʻchqa, 127 million qoʻy boʻlgan, 109 million qoramol. 1992 yil 29 million tonna goʻsht, 5 million tonna sut tayyorlangan. Yanszi va Chjutszyan daryolari havzalarida tut ipak qurti, Shim.Sharqiy Xitoyda va Shandunda dub ipak qurti boqiladi. Xitoy dunyoda tabiiy shoyi yetishtiruvchi yirik davlatlardan biri. Xitoy baliq va boshqa dengiz hayvonlarini ovlashda dunyoda oldingi oʻrinlardan birida turadi. Chuchuk suv havzalarida va sholipoyalarda baliqchilik ham keng tarqalgan. Xitoyda yogʻoch tayyorlanadi, yovvoyi oʻsimlik mevalari va shifobaxsh oʻtlar yigʻiladi.

Transporti [ править | править код ]

Transport yoʻli transportning asosiy turi. Ularning uzunligi 73 ming km. Xitoyning sharqiy portlari temir yoʻl orqali Mongoliya, Rossiya, Oʻrta Osiyo davlatlari, Eron va Yevropa mamlakatlari bilan bogʻlangan. Avtomobil yoʻllari uzunligi 1,278 million kilometr. Soʻnggi yillarda tez yurar avtomobil yoʻllari qurish rivojlangan. Ularning uzunligi 8733 km.

Ichki suv yoʻllarining uzunligi 150 ming km dan ortiq. Yirik dengiz portlari: Shanxay, Dalyan, Sinxuandao, Sindao, Guanchjou (Xuanpu bilan), Tyantszin (Singan bilan). XXRning koʻp shaharlari jahondagi yirik shaharlar havo yoʻllari bilan bogʻlangan.

Tashqi savdosi [ править | править код ]

Xitoy chetga koʻmir, choy, baliq, toʻqimachilik xom ashyosi, shoyi mahsulotlari, traktor va avtomobil, volfram rudasi, elektron, toʻqimachilik va mashinasozlik sanoati mahsulotlari chiqaradi. Chetdan mashina va jihozlar, murakkab hisoblash texnikasi, neft, gʻalla, kimyoviy oʻgʻit, yogʻoch va boshqa oladi. Tashqi savdoda Yaponiya, AQSH, Germaniya, Rossiya, Pokiston bilan hamkorlik qiladi. Pul birligi — yuan.

Tibbiy xizmati [ править | править код ]

Xitoyda 1978 yildan boshlab oʻtkazila boshlagan iqtisodiy islohotlar natijasida tibbiy xizmat koʻrsatish tarmogʻida ham tub oʻzgarishlar yuz berdi.

Ilgari yopilgan tibbiyot oʻquv yurtlari va tibbiy muassasalar qayta tiklandi va yangilari ochildi. 1999 yil mamlakatda 310 ming kasalxona va boshqa davolash maskanlari faoliyat koʻrsatdi. Kasalxonalardagi oʻrinlar soni 2,91 million, tibbiy xizmatchilar soni 4,42 million, jumladan, shifokorlar soni 1,41 milliondan oshdi. Mamlakatda faoliyat koʻrsatayotgan sanitariyaepidemiologiya styalar soni 5907 dan, ulardagi xizmatchilar soni 220 mingdan, tibbiyot muassasalari soni 2724 va ulardagi xizmatchilar soni 73 ming kishidan oshdi. XXRda xalq tabobati man etilmagan. Aksincha, unga eʼtibor kuchaytirilgan. Ushbu sohada maxsus oʻquv maskanlari, shifoxonalar, dorixonalar mavjud. Koʻp xitoy shifokorlari oʻz faoliyatlarini garb, xalq tabobat uslubi asosida olib boradilar. Barcha dorixonalarda xalq tabobati negizida yaratilgan doridarmonlar sotiladigan boʻlimlar mavjud. Xalq tabobatiga doyr maxsus qoʻllanma va adabiyotlar ham teztez nashr qilinib turadi.

Xalq maorifi, madaniy-maʼrifiy va ilmiy muassasalari. XXR tashkil topgunga (1949) qadar aholining 80% savodsiz boʻlgan. Xalq hokimiyati oʻrnatilgandan soʻng maorif tizimida tub oʻzgarishlar roʻy berdi. Lekin “madaniy inqilob” yillarida maorif tizimi ham tanglikka uchradi. Uni amalga oshirish vaqgida deyarli barcha oʻquv yurtlari yopildi, savodsizlikni tugatish boʻyicha ishlar toʻxtatildi. Xalq maorifi tizimida 1985 yildan boshlangan islohotlar asosida mamlakatda 9 yillik majburiy taʼlim joriy etildi. U boshlangʻich (oʻqish muddati 5 yil) va oʻrta umumiy taʼlim maktabidan iborat. Oʻz navbatida oʻrta umumiy taʼlim maktabi 1 va 2 bosqichli boʻlib, ularda oʻqish muddati 5 yoki 6 yil Oʻrta maxsus oʻquv yurtlari va kasb-hunartexnika bilim yurtlari mavjud. Oliy oʻquv yurtlarida 4,13 million talaba taʼlim oladi (1999). Yirik oliy oʻquv yurtlari: Pekin universiteti, Nankin universiteti, Shanxaydagi Tunszi va Fudan universitetlari, Pekindagi “Sinxua” politexnika instituti, Pekin aviatsiya, mashinasozlik institutlari, oʻlka va muxtor rn markazlaridagi universitetlar va boshqa Yirik kutubxonalari: Pekin milliy kutubxonasi (4,5 million asar), Xitoy Fanlar akademiyasining markaziy kutubxonasi (2,6 million asar), Nankin kutubxonasi (2,4 million asar), Shanxay kutubxonasi (7,1 million asar) va boshqa Muzeylari: Pekindagi saroy muzeyi, Xitoy muzeyi, Xitoy tarixiy muzeyi, Tyantszin tarix muzeyi, Shanxaydagi tibbiyot tarix muzeyi, Shanxay muzeyi, Pekindagi geol. muzeyi, oʻlka va muxtor rnlardagi muzeylar va boshqa

Xitoylar Xitoy fanlar akademiyasi (1949), Tibbiyot Fanlar akademiyasi (1956), Qishloq xoʻjaligi fanlar akademiyasi institut va ilmiy tadqiqot muassasalarida hamda oliy oʻquv yurtlarida olib boriladi. Xitoyda, shuningdek, Oʻrmonchilik akademiyasi, Xitoy anʼanaviy tibbiyoti ilmiy tadqiqot instituta, Geol. fanlari akademiyasi, Transport yoʻlilar vazirligi ilmiy tadqiqot instituta, Choʻyan va poʻlat markaziy instituti, Rangli metallar markaziy akademiyasi, Neft qidiruv va qazish y.t. instituti, toʻqimachilik ilmiy tadqiqot instituti ham faoliyat koʻrsatadi. 1999 yil Xitoyda 2,71 million kishi ilmiy tadqiqot ishlari bilan shugʻullandi. 1981 yildan tadqiqotchilarga bakalavr, magistr va fan doktori kabi ilmiy darajalarni berish tizimi joriy etildi. Barcha ilmiy tadqiqotlar XXR Davlat kengashi huzuridagi fan va texnika davlat qoʻmitasi tomonidan muvofiklashtirib turiladi.

Matbuoti, radioeshittirishi va telekoʻrsatuvi. Xitoyda bir qancha gaz. va jurnal nashr etiladi. Yiriklari: “Banyue tan” (“Suhbat”, 2 haftada 1 marta chiqadigan jurnal, 1980 yildan), “Beyszin jibao” (“Pekin gazetasi”, kundalik gazeta, 1950 yildan). “Venxuey bao” (“Adabiy oqim”, kundalik gazeta, 1937 yildan), “Guanmin jibao” (“Yoruglik”, kundalik gazeta, 1949 yildan), “Guansi jibao” (“Guansi gazetasi”, kundalik gaz.), “Gunjen jibao” (“Ishchilar gazetasi”, kundalik gazeta, 1949 yildan), “Jenmin jibao” (“Xalq gazetasi”, kundalik gazeta, 1948 yildan), “Nanfan jibao” (“Janubiy gazeta”, kundalik gazeta, 1952 yildan). “Pekin revyu” (“Pekin sharhi”, haftalik siyosiy va nazariy jurnal, 1958 yildan), “Sintszyan jibao” (“Sintszyan gazetasi”, kundalik gaz.), “Sichuan jibao” (“Sichuan gazetasi”, kundalik gazeta, 1952 yildan), “Szinszi jibao” (“Iqtisodiy gazeta”, haftada 6 marta chiqadigan gazeta, 1983 yildan), “Syushi” (“Haqiqatga intilish”, jurnal), “Chjungo sinnyan bao” (“Xitoy yoshlari”, haftada 4 marta chiqadigan gazeta, 1951 yildan), “Chjungo shaonyan bao” (“Xitoy pionerlar gazetasi”, kundalik gazeta, 1951 yildan), “Shanxay star” (“Shanxay yulduzi”, ingliz tilidagi gazeta, 1992 yildan). Sinxua rasmiy axborot agentligi 1931 yil 7 noyabrda tashkil etilgan, dastlab Qizil Xitoy agentligi deb nomlangan; 1937 yildan hozirgi nomda. Milliy radioeshittirish xukumat xizmati 1947 yil tuzilgan. Markaziy televideniyega 1958 yil asos solingan. 1993 yil dekabrda mamlakatda 500 dan ortiq televizion stya ishladi.

Adabiyoti [ править | править код ]

Xitoy adabiyoti jahonda eng qadimiy adabiyotlardan biri boʻlib, uch ming yillik anʼanalarga ega. Qadimgi Xitoy adabiyotining birinchi yirik sheʼriy asari “Shitszin” (“Qoʻshikdar kitobi”, miloddan avvalgi 11—6-asrlar) xalq qoʻshiqlari va diniy marosim madhiyalari majmuasidan iborat. miloddan avvalgi 1-ming yillikka mansub badiiy nasr falsafa, tarix, geogr. va boshqalarga doyr asarlar bilan uzviy bogʻliq (“Shan shu” — “Tarixiy rivoyatlar kitobi” va boshqalar). Sima Syanning (miloddan avvalgi 1-asr) “Shi szi” (“Tarixiy xotiralar”) kitobi Xan davri (miloddan avvalgi 206 — mil. 220-yillar) nasrining yirik yodgorligi hisoblanadi. Sheʼriyatning muhim qismini tashkil etgan lirik va satirik xalq qoʻshiqlari (yuefu)da xalq hayoti oʻz ifodasini topgan. 4-asr oxiri — 5-asr boshlarida yashagan yirik novator shoir Tao Yuanmin (365—427) sheʼriyati hayot haqidagi falsafiy mushohadalardan iborat boʻldi. Mamlakatni Tan sulolasi (618— 907) birlashtirgach, adabiyot rivoji uchun qulay sharoit yaratildi. Xuddi oʻsha davrda ven yan — xitoy adabiy tili uzilkesil shakllandi.

7—10-asrlarda Chen Szian, Van Vey sheʼrlari mashhur boʻldi. Adabiyotning yanada taraqqiy etishida Li Bo, Du Fu va Bo Szyuyi kabi shoirlarning taʼsiri katta boʻldi. 8—9-asrlarda novella janrida yuksak yutuqlarga erishildi (Yuan Chjen, Bo Sinszyan, Li Gunszo), 10—13-asrlarda shoirlardan Van Anshi, Su Shi, Lyu Yun, L u Yu, shoira Li Sinchjao mashhur boʻlgan. Ouyan Syu tarixiy va falsafiy mavzuda asarlar yaratdi.

Moʻgʻullarning Yuan sulolasi hukmronligi davri (1280—1368)da shaharlar rivoj topdi. 13-asrda mamlakat shimoliyda qahramonlik va maishiy mavzularda musiqiy drama janri vujudga keldi. 14-asrda epopeyaroman janrining shakllanishi adabiyotda muhim voqea boʻldi. 16-asr oxirlaridan nasr yangi boskichga koʻtarildi, tarixiyfantastik, ijtimoiymaishiy romanlar yaratildi.

Xitoyni manjurlar bosib olgan (1644)dan keyin muxolif kayfiyatdagi shoirlar paydo boʻldi, maʼrifatparvarlik ruhi avj oldi. Klassik roman choʻqqisi boʻlib maydonga kelgan Sao Syuetsin (taxminan 1715—62)ning “Qizil koʻshkdagi uyqu” romanida zodagonlarning axloqiy va iqtisodiy tushkunligi ifodalandi.

Yangi davr adabiyoti (19-asr oʻrtalari — 1917) manjurxitoy zodagonlari, imperialistik davlatlar zulmiga qarshi ozodlik harakatini, jamiyat tushkunligini aks ettirdi. Gʻarb madaniyati bilan birinchi tanishuv boshlandi. 1900-yillarning boshlaridagi inqilobiy koʻtarilish koʻpgina adiblar ijodida oʻz ifodasini topdi.

1919 yilda boshlangan “4 may” ozodlik harakati davridan eʼtiboran eng yangi adabiyot vujudga keldi. Bu adabiyotning idk yirik namoyandasi Lu Sin (1881 — 1936) asarlarida oddiy kishilar Xitoy adabiyoti tarixida birinchi marta asar qahramonlari qilib qalamga olindi. 1922 yilda “Ijod” guruhiga uyushgan adiblar romantik ruxda asarlar yaratdilar. 20-yillar boshlaridan sheʼriyatdagi soʻzlashuv tiliga asoslangan yangi shakl klassik sheʼriyat shakllarini siqib chiqardi. Xitoy xalqining yapon bosqinchilarga qarshi milliy ozodlik urushi (1937) davrida vatanparvarlik ruhida yozilgan kichik hajmdagi asarlar keng yoyildi. Yaponiya tormor etilgach (1945), adabiyot mamlakatni demokratik rivojlantirish uchun kurashni avj oldirdi. Xitoy Kompartiyasi rahbarligida xalqning ozodlik uchun kurashiga yordam beradigan inqilobiy adabiyot rivojlana boshladi. 1949 yil XXR tashkil kilinishi sotsialistik qurilishni aks ettiradigan, yangi kishini tarbiyalashga xizmat qiladigan yangi adabiyot rivojiga imkon yaratdi. Chjao Shuli (1906—70)ning “Sanlivan qishlogʻi”, Chjou Libo (1908—79)ning “Poʻlat oqim” roman larida ishchi va dehqonlarning yangi hayoti va mehnati ifodalandi. Tarixiyinqilobiy syujetlarda romanlar (Yan Moning “Yoshlik qoʻshigʻi”) yaratildi. 50-yillarning boshlarida tinchlik va xalklar doʻstligi mavzularida, ayniqsa, sheʼriyatda muhim asarlar ijod qilindi. Lekin 1958 yilda “inkilobiy romantizm bilan inqilobiy realizmning uygʻunligi” Xitoy adabiyotida birdan bir ijodiy metod deb eʼlon qilindi. Amalda esa ijod axlidan xaspoʻshlab aks ettirish, voqealarni ideallashtirish talab qilindi. 60-yillar oʻrtalaridan “madaniy inqilob” boshlanishi munosabati bilan yangi badiiy asarlar yaratilmay qoʻydi, tarjima asarlarini nashr etish toʻxtatildi, koʻpgina adabiybadiiy jurnallar yopildi. Xitoy yozuvchilari uyushmasi (1953 yildan tashkil qilingan)ning faoliyati ham, asosan, toʻxtab qoldi. 1970 yillarning boshlaridan adabiy hayotda bir oz jonlanish yuz berdi. “Madaniy inqilob” yillarida quvgʻinga uchragan yozuvchi va shoirlarning katta guruhi oklandi, ularning faoliyati qayta tiklandi. Ular tomonidan yozilgan asarlar nashrdan chikarildi. Xalqning ongini bozor munosabatlariga moslashtirish, oʻtgan davrga tanqidiy yondoshish, milliylikni saqlab qolish kabi masalalar yangi adabiyotning asosiy gʻoyasiga aylandi. Jahon adabiyotining xitoy adabiyotiga boʻlgan taʼsiri kuchaydi.

1977 yildan pyesa, sheʼr, nasriy va publitsistik asarlar paydo boʻla boshladi. Bu yillarda yaratilgan asarlarda oʻn yillik tartibsizliklar davridagi turmush ochib beriddi. Nasr, ayniqsa, hikoya janri jonlandi. Lyu Sinuning “Sinf rahbari”, Van Menning “Sartarosh hikoyasi”, Ju Chjitszyuanning “Kutilmagan voqea” kabi hikoyalari shuhrat qozondi. Qissalardan Shen Junning “Oʻrtacha yosh”, Ye. Veyminning “Daryoda moʻljalsiz suzish”, L u Yanchjouning “Bulutlar ortidagi togʻlar qissasi” ajralib turadi. Shuningdek, Chjou Ketsinyaning “Syuy Mao va uning qizlari”, Vey Veyaning “Sharq”, Li Chjunning “Xuanxe sharqqa qarab oqadi”, Gu Xuaning “Nilufar gullari vodiysida” romanlari paydo boʻldi.

Meʼmorligi [ править | править код ]

Xitoy hududida miloddan avvalgi 4— 1-ming yillikka oid manzilgohlar saklangan. miloddan avvalgi 2ming yillikda devorlar bilan oʻralgan, ibodatxona va saroylari boʻlgan shaharlar paydo boʻldi (poytaxt Anyan shahri saroyi xarobalari). Sinchli binolar qurilgan. miloddan avvalgi 1-ming yillik oʻrtalarida meʼmorlik va shaharsozlik prinsiplari shakllandi. Mamlakat markazlashgan yagona Sin davlatiga birlashtirilgach (miloddan avvalgi 221—207), Buyuk Xitoy devorinint asosiy qismi qurildi. Sin va Xan davrlari (miloddan avvalgi 206— mil. 220)da 2— 3 qavatli uylar, yirik saroylar qurildi. miloddan avvalgi 3-asrgacha murakkab konstruksiyali ulkan saroylar, katta koʻprik, maqbara, darvozalar quriddi (Sichuan provinsiyasi, Yaan uyezdidagi Gaoi syuye). 3—6-asrlarda buddizm taʼsiri natijasida kup yarusli ibodatxona — pagodalar barpo etildi (Xenan provinsiyasida, 523). 7—12-asr xitoy meʼmorligi shakllarning qatʼiyligi va mahobatliligi bilan ajralib turadi. Bu davrda Loyan, Chanʼan shaharlari, saroy va ibodatxona majmualari (Utayshan togʻlaridagi Foguan ibodatxonasi, 857), pagodalar (Sianya yaqinidagi Dayanta yoki “Yovvoyi gʻozlar” katta pagodasi, 652). Sun davlati davrida Xitoy meʼmorligiga shakllarning nihoyatda nafis va mutanosibligi xos (Kayfindagi Teta yoki “Temir” pagoda, 1041—48). Moʻgʻullarning Yuan sulolasi hukmronligi davri (13—14-asr)da yuanlar davlati poytaxti Dadu (keyinchalik Pekin)da binolar ansambli qayta qurildi, saroy majmualari yaratildi.

19-asr 2-yarmida Shanxay, Tyantszin, Nankin, Guanchjou kabi yirik shaharlarda Yevropa tipidagi eklektik binolar paydo boʻldi (Ixeyuan bogʻidagi Sinyanfan saroy paviloni, Pekindagi kutubxona). 20-asr 80-yillaridan zamonaviy qurilish konstruksiyalari milliy meʼmoriy anʼanalar bilan uygʻunlashtirilib, yirik bino va inshootlar bunyod etildi.

Tasviriy sanʼati [ править | править код ]

Xitoyning kad. sanʼat yodgorliklari miloddan avvalgi 3ming yillikka mansub. Xitoyning kup joylaridan nafis ishlangan sopol idishlar, jez va nefritdan ishlangan va shakli hamda guli har xil boʻlgan buyumlar, hayvonlarning In davriga mansub toshdan ishlangan haykalchalari, Chjou davri (miloddan avvalgi 11—3-asr)ga mansub amaliybezak sanʼati asarlari topilgan. miloddan avvalgi 1-ming yillikdan qilich sopi, mebel tayyorlashda lokdan foydalanila boshlandi. miloddan avvalgi 4—3-asrlarga oid shoyiga tush bilan rayem solingan asar saklangan. Xan davri (miloddan avvalgi 206 — mil. 220) makbaralaridan mifologiya va dunyoviy mavzudagi relyef hamda yozuvlar, odam, uy hayvonlari tasvirlangan sopol idishlar, oltin va kumush bilan bezatilgan jez buyumlar topilgan.

4-asrdan budda gʻor ibodatxonalari haykal va devoriy rasmlar bilan bezatildi (Yungan, Lunmin, Mayszishan). Bu davrda rassom Gu Kaychji va xattot Van Sichji ijod qildilar. Tan (618907) va Sun (9601270) sulolasi davrida Xitoy sanʼatining barcha turi ulkan yutuklarga erishdi. Bu davrda xalq hayotini haqqoniy aks ettiruvchi monumental rangtasvir paydo boʻldi; rassomlikning shoyi matoga tush yoki boʻyoq bilan rayem solish turi shakllandi. U Daotszi, Van Vey, Yan Liben, Chjou Fan, Xan Gan va boshqa Tan davrining mashhur rassomlari boʻlgan. Amaliy bezak sanʼati rivojlandi. Szindechjen chinni manufakturasida tayyorlangan mahsulotlar chet elga chiqarildi va jahonga mashhur boʻldi. 16-asrdan badiiy kashtadoʻzlik va toʻquvchilik rivojlandi. 19-asr 2-yarmida Xitoyning yarim mustamlakaga aylanishi ijtimoiy va madaniy hayotda qaramaqarshiliklar vujudga keltirdi, tasviriy sanʼatda turgʻunlik koʻzga tashlandi. Shu davrda Yevropa sanʼati taʼsirida moyboʻyoq rassomligi paydo boʻldi. 19-asr oxiridan rassomlar milliy klassikani ijodiy rivojlantirish yoki uni Yevropa uslubi yutuqlari bilan uygʻunlashtirishga intildilar. 20-asrning 20—30-yillarida yogʻoch gravyurasi paydo boʻldi. XXR tashkil boʻlgach (1949), Xitoy tasviriy sanʼati jadal surʼatda rivojlana boshladi. Bu davrda Szyan Yan, Xuan Chjou, Ye Syanyuy, Yan Chjiguan va boshqa samarali ijod qildilar. “Madaniy inqilob” yillari Xitoy rassomligi inqirozi davri boʻldi. 1976 yildan soʻng qayta tiklana boshladi. Rassomlar oʻz faoliyatlarini takomillashtirish yoʻllarini qidira boshladilar. Xitoyda Si Bayshi, Syuy Beyxun, Pan Tyanshou, Li Kuchat, Lyu Xaysu, Guan Shanyue va boshqa rassomlar mashhur. Zamonaviy tasviriy sanʼatida turli oqim va yoʻnalishlar mavjud.

Musiqasi [ править | править код ]

Xitoy musiqa madaniyati jahonning eng qadimiy musiqa madaniyatlaridan biri. Uning manbai miloddan avvalgi 2ming yillikdayoq muayyan darajada rivojlangan qadimiy qoʻshiq va raqslarga borib taqaladi. “Shitszin” (“Qoʻshiqlar kitobi”, mil. av 11—6-asrlar)da 3000 xalq qoʻshigʻi, marosim madhiyalari toʻplangan boʻlib, xalq qoʻshiq sanʼatining muhim yodgorligidir. Xitoy xalq musiqasi bir ovozli boʻlib pentatonikaga asoslangan (miloddan avvalgi 7-asrda shakllangan). Keyinchalik 7 va 12 ovozli sistema paydo boʻldi. Asosiy musiqa cholgʻulari (anʼanaviy xitoy orkestri, odatda, 100 ga yaqin, cholgʻudan tashkil topadi): torli — se, sin, pipa, erxu, sixu, banxu; puflama — syao, paysyao, di, sona, shen; urma — gong, qoʻngʻiroqcha, baraban, tarelkalar. Nota yozuvidagi (iyeroglif tizimi) birinchi professional asar — “Yulantsu” (“Tanho orxideya”) pyesasidir (muallifi Syu Min, 6-asr). 8-asrda balet sanʼati rivojlana boshladi. 12—13-asrlarda dramatik dialog, orkestr joʻrligida kuylash, pantomima va raqsni oʻzida mujassamlashtirgan xitoy operasi shakllandi. 17-asrning oʻrtalaridan Sharqiy Xitoyda orkestr musiqasi rivojlandi. 19-asr bilan 20a oraligʻida Yevropa musiqasi taʼsiri sezildi. 1927 yil konservatoriya ochildi. Xitoy musiqasiga boshqa mamlakatlar musiqa sanʼati yutukdarini olib kirishga intiluvchi “Yangi xitoy musiqasi” deb nomlangan ilgʻor musiqa harakati paydo boʻldi. Kompozitorlar Ne Er (1912 35; ommaviy vatanparvarlik qoʻshiqlar muallifi), Si Sinxay (1905 — 45), Xuan Szi (1904—38), Chjanshu (1908—38) yangi musiqa asoschilaridir. 1953 yil Xitoy kompozitorlar uyushmasi tuzilgan. Pekin, Shanxay, Shenyan, Chendu, Tyantszin, Sian, Guanchjou shaharlarida konservatoriyalar ishlaydi. Xitoyda dirijyorlar Li Demun, Xuan Itszyun, Yan Lyankun, Xan Chjunsze, Chjen Syaoin, kompozitorlar Li Xuanchji, Lyu Chji, Syuy Sisyan, Syuy Vey, Chju Szyaner, Chjan Juy, Chjen Syufen, ijrochisolistlar Lu Chunlin, Lyu Dexay, Van Gotun, Shen Chjungo, vokalchilar Chjan Syuan, Vey Sisyan, Xu Sunxua, Van Kun, Li Guilar mashhur. Soʻnggi chorak asr davomida musiqa sanʼatida katta yuksalish yuz berdi. Ayniqsa, zamonaviy estrada janri tez rivojlandi. Yoshlar oʻrtasida gʻarb musiqasiga boʻlgan intilishning kuchayishi har xil yoshlar ansambllari tashkil topishiga olib keldi. Yevropa musiqa ohanglari bilan milliy musiqa ohanglarining qoʻshilib ketishi kuzatildi. Musiqa ijro etishda zamonaviy musiqa cholgʻularidan foydalanish keng tarqaddi.

Teatr sarchashmalari xalqning qoʻshiqraqs ijodi, turli marosim va oʻyinlar bilan bogʻliq tomoshalardan boshlanadi. Xandavri (miloddan avvalgi 3-asr — mil. 3-asr)da shaharlar va hunarmandchilikning rivoji teatr sanʼati taraqqiyotiga taʼsir etdi. Tan davri (7— 10-asrlar)da buddizm xitoy adabiyoti va sanʼatiga, xususan, raqs sanʼatiga katta taʼsir koʻrsatdi. 8-asr oʻrtalarida imperator Syuantszun saroyida “Nokzor” (“Liyuan”) teatr maktabi tashkil qilindi. 10—12-asrlarda professional aktyorlar truppalari vujudga keldi. 13— 14-asrlarda teatr sanʼati takomillashdi. 17—19-asrlarda muayyan xudud bilan bogʻlangan mahalliy teatr janrlari (banszi, sintsyan, yuetszyuy va boshqalar) paydo boʻldi. 19-asr oʻrtalarida mahalliy teatrlar negizida teatrning yangi shakli — Pekin musiqali dramasi shakllandi; u keyinchalik xitoy umummilliy klassik musikali dramasiga aylandi. 20-asr boshlarida zamonaviy drama teatri shakllandi (asosan, Yevropa drama sanʼati taʼsirida). 1907 yilda birinchi drama truppasi — “Koʻklamgi majnuntol” (“Chunlyushe”) tashkil qilindi. Oʻsha yili “Kuklam quyoshi” (“Chunyanshe”) professional teatri ham tashkil topdi. 1927 yil Shanxayda ilgʻor teatr arboblari, dramaturg va aktyorlar “Janubiy jamiyat” (“Nantoshe”)ga birlashdilar. 1930— 40 yillardagi yirik dramaturglar: Sao Yuy, Go Mojo, Xun Shen, Tyan Xan, Ouyan Yuysyan, Sya Yan va boshqa

1930 yilda Sud teatr arboblari ligasi tuzildi. 30ylarda zamonaviy drama teatr saxnalarida rus va Gʻarbiy Yevropa dramaturglarining pyesalari qoʻyildi (N.V.Gogol, A. N. Ostrovskiy, M. Gorkiy, G. Ibsen va boshqalarning pyesalari). XXR tashkil etilgach (1949), teatr sanʼatida islohot oʻtkazildi, klassik dramalar qayta koʻrib chiqildi. 1952 yilda 1Umumxitoy teatr va drama koʻrigida islohotga yakun yasaldi. 1963—64 yillarda teatrda inqilob oʻtkazish, klassik pyesalarni “zamonaviy inqilobiy pyesalar” bilan almashtirish masalasi kun tartibiga qoʻiildi, natijada professional jamoalar keskin kamayib ketdi. “Madaniy inkilob” davri teatr sanʼati uchun ham tushkunlik davri boʻldi. 1976 yildan soʻng teatr taraqqiyoti yangi bosqichga oʻtdi. Oʻz asarlarida xayotni real aks ettiruvchi yosh isteʼdodli dramaturglar yetishdi. Zamonaviy va tarixiy mavzularda koʻplab pyesalar yaratildi.

Kinosi [ править | править код ]

Xitoyda birinchi film 1913 yil yaratilgan (“Soxta erxotinlar”). 1920—30-yillarda progressiv yoʻnalishdagi filmlar ishlab chikarildi (“Baliqchi qoʻshigʻi”, “Yoʻl”, “Chorraha” va boshqalar). 1940 yillarda Xitoy kinematografchilari ijtimoiy ahamiyatga ega boʻlgan filmlarni suratga oldilar (“Sungari daryosida”, “Bahorgi suvlar sharqqa oqadi”, “Sakkiz ming li, oy va bulutga yoʻl” va boshqalar). 1938 yil sentabrda tuzilgan Yanan kinoguruhi ozod etilgan hududlarda “Yanan va 8armiya”, “Doktor Norman Betyun”, “Nannivan” kabi hujjatli filmlar yaratdilar. 1946 yil Xitoy shimoli-sharqining ozod etilgan rnlarida Dunbey (Shimoli-sharq) studiyasi (keyinchalik Chanchun) tashkil etildi. “Xitoy kizlari” (rej.lar Lin Szifen va Chjay Syan), “Poʻlat askar” (rejissyor Chen In), “Oq sochli qiz” (rej.lar Van Bin va Chjan Shuyxua), “Partiya kizi” (rejissyor Lin Nun), “Tinchlik yoʻlida” (rejissyor Xuan Szolin) filmlari 1950-yillardagi eng yaxshi filmlardir. 1950 yil Pekin shahrida kinematografiya instituti tashkil etilgan. 1960-yillarning oʻrtalaridan filmlar ishlab chiqarish kamaydi. 1967—69 yillarda deyarli barcha studiyalar oʻz faoliyatlarini toʻxtatdi, faqat bir nechtagina hujjatli film chiqarildi. 1976 yildan keyin kino ishlab chiqarish astasekin tiklana boshladi. 1980-yillarda qishloq hayoti mavzusidagi “Yuelyan qishlogʻidagi qahqaxa”, “Syuy Mao va uning kizlari”, “Qishloqqa muhabbat” va boshqa filmlar yaratildi. “Sian hodisasi”, “Nanchan qoʻzgʻoloni” filmlarida inqilob tarixidan muhim lavhalar aks ettirildi. “Qon har doim qaynoq”, “Koʻprik ostida” filmlari hozirgi zamon yoshlari, ularning muammolariga bagʻishlandi. Shuningdek, Lu Sin, Mao Dun, Lao She asarlari asosida ham filmlar yaratildi. “Bulutlar ortidagi togʻlar qissasi”, “Oʻrtacha yosh”, “Yilqichi” kabi filmlarda xitoy xalqining maʼnaviy goʻzalligi va mehnatsevarligi haqida hikoya qilinadi. Xitoyda badiiy hamda hujjatli filmlar bilan bir qatorda multiplikatsion va ilmiyommabop filmlar ham ishlab chiqariladi.

Xitoy Urush Kinolar – Смотреть и скачать видео

Здесь Вы можете посмотреть онлайн и скачать видео Xitoy Urush Kinolar в хорошем качестве.Рекомендуем посмотреть первое видео Yirqich Xitoy Jangari Kinosi длительностью 2 ч, 3 мин и 37 сек.

Обратите внимание! Все видео были найдены в свободном доступе сети интернет, а сами файлы не хранятся и не загружаются на наш сервер. Если Вы являетесь правообладателем или лицом, представляющим правообладателя, и не хотите чтобы страница с видео, нарушающие Ваши права, присутствовала на сайте, воспользуйтесь данной формой.

Сейчас скачивают

Сейчас ищут

Xitoy Urush Kinolar

Squid Game Sesad No Sensor

Vidio Viral Di Bandung Bocah Sd Di Ajak Ngentot Sama Tante Girang No Sensor

Jesika Intan Lagi Wikwik

Video Porno Anggota Black Pink Lisa

Real Rape Videos

Dood Yte13Xnr29Lnnp4Xej9Lkcr7Suw42351M9

Secret Star Sessions Porn

Remas Tetek Gede Putih Mulus

Young Boys Anal

Merayu Kakak Ipar Cantik Lagi Pengen Ngentot Di Tolak Suami

Anak Kandung Perkosa Mama Saat Tidur Bokep Jepang No Sensor

Jackgul Sama Nesya Viral Tik Tok

Film Ram Charan Subtitle Indonesia

Julur Lidah Seksi Depan Kamera

Salsabila Viral Tiktok Link

Standart xitoy – Standard Chinese

Standart xitoysifatida tanilgan tilshunoslikda Standart Shimoliy Mandarin [8] [9] [10] , Standart Pekin Mandarin [11] [12] yoki oddiygina Mandarin [13] , a Mandarin lahjasi sifatida paydo bo’ldi lingua franca turli xil Mandarin va boshqa ma’ruzachilar orasida xitoy navlari (Xokkien, Kanton va undan tashqarida). Standart Mandarin tili asosiy tillardan biri sifatida belgilangan Birlashgan Millatlar, materik Xitoy, Singapur va Tayvan.

Boshqalar singari Sinit tillari, Standart Mandarin – bu tonal til bilan mavzuga oid tashkilot va mavzu-fe’l – ob’ekt so’zlar tartibi. Unda boshlang’ich undoshlar ko’proq, ammo unlilar, oxirgi undoshlar va ohanglar kamroq janubiy navlari. Standart Mandarin – bu analitik til ammo ko’pchilik bilan qo’shma so’zlar.

Mundarija

• 1 Nomlash
  • 1.1 Inglizchada
  • 1.2 Xitoy tilida
    • 1.2.1 Guoyu va Putongxua
      • 1.2.1.1 Ko’p millatli xalqda foydalanish xavotiri
      • 2.1 Kech imperiya
      • 2.2 Zamonaviy Xitoy
      • 3.1 Standart xitoy tili va ta’lim tizimi
      • 4.1 Mintaqaviy aksanlar
      • 4.2 Romanlashtirish va yozuv

      Nomlash

      Inglizchada

      Tilshunoslar orasida u standart Shimoliy Mandarin nomi bilan mashhur [8] [9] [10] yoki Standard Beijing Mandarin. [11] [12] So’zlashuv tarzida, bu so’zsiz Mandarin deb nomlanadi, [13] “Mandarin” standart shevaga murojaat qilishi mumkin bo’lsa ham Mandarin lahjasi guruhi bir butun sifatida yoki uning kabi tarixiy standart Imperial Mandarin. [14] [15] [16] [13] Ism “Zamonaviy Standard Mandarin “o’zining tarixiy standartini ajratish uchun ishlatiladi. [17] [18]

      “Mandarin” atamasi tarjimasi Guanhuà ( 官 话 ; 官 話 , so’zma-so’z “mutasaddilar nutqi”), [17] ga tegishli bo’lgan Imperial Mandarin. [19]

      Xitoy tilida

      Guoyu va Putongxua

      Guys ( 國語 / 国语 ) [17] yoki “milliy til”, ilgari ishlatilgan Manchu – boshqarilgan Tsing sulolasi Xitoyga murojaat qilish Manjur tili. 1655 yildayoq, yilda Tsin sulolasi xotirasi, Jild: Imperator Nurhaci (清 太祖 实录), yozadi “(1631 yilda) kabi Manchu vazirlar xan tilini tushunmaydilar, har bir vazirlik to’ldiradigan yangi lavozimni yaratadi Xon milliy tilni anglay oladigan amaldor. ” [20] 1909 yilda Tsinning ta’lim vazirligi rasmiy ravishda e’lon qildi Imperial Mandarin yangi “milliy til” bo’lish. [21]

      Pǔtōnghuà ( 普通话 ) [17] yoki “umumiy til”, tomonidan yozilgan 1906 y Chju Vension zamonaviy standart mandarinni farqlash uchun klassik xitoy va boshqalar xitoy navlari.

      Kontseptual ravishda, milliy til ajratib turadi umumiy til yuridik vakolat aspektini ta’kidlab.

      Ko’p millatli xalqda foydalanish xavotiri

      “Mamlakat bo’ylab og’zaki va yozma til” ( 言 言 語言 文字 ) XX asr hukumati tomonidan 2010 yildan beri tobora ko’proq foydalanilmoqda, asosan talabalarga qaratilgan etnik ozchiliklar. Bu atama “qonuniy talab” degan kuchli ma’noga ega, chunki u o’z nomini 2000 yilda qabul qilingan qonun sarlavhasidan kelib chiqadi. 2000 yilgi qonun belgilaydi Pǔtōnghuà yagona va yagona “Mamlakat bo’ylab og’zaki va yozma til” sifatida.

      Atama Pǔtōnghuà (umumiy til) ataylab o’zini “milliy til” deb atashdan uyaladi. Bu etnik ozchiliklarni hukmron etnik guruh tilini moslashtirishga majbur qilish haqidagi taassurotni yumshatish uchun. Bunday tashvish birinchi bo’lib ko’tarilgan Qu Qiubai 1931 yilda an dastlabki Xitoy kommunistik inqilobiy rahbari. Uning tashvishi 1955 yilda Putongxua nomini olgan Kommunistik partiyada ham yangradi. [22] [23] 1949 yildan boshlab, so’z Guys XXR-da katta bosqichda chiqib ketish, faqat belgilangan birikma ismlarda ishlatilishidan omon qoladi, masalan. Guóyǔ liúxíng yīnyuè (国语 流行 音乐, so’zlashuv shaklida Mandarin pop ), Guóyǔ piān yoki Guóyǔ diànyǐng (国语 片 / 国语 电影, so’zma-so’z Mandarin kinoteatri ).

      Tayvanda, Guys (milliy til) standart Shimoliy Mandarin tilining so’zlashuv davri bo’ldi. 2017 va 2018 yillarda Tayvan hukumati mahalliy aholini aniq tan olish uchun ikkita qonun qabul qildi Formosan tillari [24] [25] va Xakka [26] [25] bolmoq “Tils millatning“(言 語言, e’tibor bering ko’plik shakl) standart Shimoliy Mandarin bilan birga. O’shandan beri bunga harakat qilindi muddatni qaytarib olish “milliy til” (Guys) faqat standart Shimoliy Mandarin tiliga murojaat qilish o’rniga barcha “millat tillari” ni qamrab olish.

      Xanyu va Zhonven

      Xitoyliklar orasida, Hanyǔ (漢語 /汉语 ) yoki “Sinit tillari “ga murojaat qiling barcha til turlari ning Xan xalqi. Zhōngwén (中文 ) [27] yoki “xitoy yozuv tili”, xitoy (sinitik) ning barcha yozma tillariga murojaat qiling. Biroq, asta-sekin bu ikki atama mavjud bo’ldi o’zlashtirildi faqat bitta sinit tiliga, standart shimoliy mandaringa, xitoycha standart xitoyga tegishli. Bunday noaniq foydalanish Tayvan, Malayziya va Singapurda g’alati suhbatga olib keladi:

      • (1) Standart Shimoliy Mandarin ma’ruzachisi boshqalarning ma’ruzachilariga murojaat qildi xitoy navlari va “Siz gapirasizmi?” deb so’radi Zhōngwén“Bu hurmatsizlik hisoblanadi.
      • (2) ma’lum bir kishining ona tili xitoy navlari uning so’zlarini tan oldi Zhōngwén kambag’al.

      Boshqa tomondan, chet elliklar orasida bu atama Hanyǔ chet elliklar uchun darsliklarda va standart xitoy tilining standartlashtirilgan sinovlarida eng ko’p ishlatiladi, masalan. Xanyu Shuiping Kaoshi.

      Xuayu

      Huáyǔ ( 華語 / 华语 ), yoki “til orasida Xitoy millati “, 1960 yillarning o’rtalariga qadar, murojaat qiling barcha til turlari orasida Xitoy millati. [28] Masalan, Kanton filmlari, Xokkien filmlari (語 語 片 ) va Mandarin filmlari Malayziyaga olib kelingan Gonkongda ishlab chiqarilgan va birgalikda tanilgan Huáyǔ 1960 yillarning o’rtalariga qadar kino. [28] Biroq, asta-sekin shunday bo’ldi o’zlashtirildi to – faqat bitta tilga ishora qiladi Xitoy millati, standart shimoliy mandarin, xitoycha. Ushbu atama asosan Singapur, Malayziya, Indoneziya va Filippinlar. [29]

      Tarix

      Asosiy maqola: Zamonaviy standart xitoy tarixi

      Xitoylarning turli viloyatlarda turli xil tillari bor, ular bir-birini tushuna olmaydigan darajada . [Ularning] yana bir tili bor, u universal va umumiy tilga o’xshaydi; bu mandarinlar va sudning rasmiy tili; Lotin tili singari ular orasida bizning oramizda . Ikki otamiz [Mishel Ruggieri va Matteo Ritschi] ushbu mandarin tilini o’rganmoqdalar .

      — Alessandro Valignano, Historia del Principio y Progresso de la Compañia de Jesus en las Indias Orientales (1542–1564) [30]

      Xitoy uzoq vaqt davomida sezilarli dialektal o’zgarishga ega edi, shuning uchun obro ‘lahjalari har doim mavjud bo’lgan va linguae francae har doim kerak edi. Konfutsiy, masalan, ishlatilgan yǎyán ( 雅言 ; so’zlashuvchi mintaqaviy lahjalar o’rniga ‘nafis nutq’); davomida matn Xan sulolasi shuningdek, murojaat qilingan tōngyǔ ( 通语 ; “umumiy til”). Rime kitoblari dan beri yozilgan Shimoliy va Janubiy sulolalar, shuningdek, bir yoki bir nechta standart tizimlarni aks ettirgan bo’lishi mumkin talaffuz o’sha paytlarda. Biroq, ushbu standart dialektlarning barchasi, ehtimol, o’qimishli elitadan tashqarida noma’lum edi; elita orasida ham talaffuzlar juda boshqacha bo’lishi mumkin edi, chunki barcha xitoy lahjalarini birlashtiruvchi omil, Klassik xitoy, og’zaki emas, yozma standart edi.

      Kech imperiya

      Asosiy maqola: Mandarin (kech imperatorlik tili)

      Zhonguo Guanxua (中国 官 话 / 中國 官 話), yoki Medii Regni Communis Loquela (“O’rta Qirollikning umumiy nutqi”) frontispiece tomonidan chop etilgan erta Xitoy grammatikasi Etien Fourmont (bilan Arkadio Xuang ) 1742 yilda [31]

      The Min sulolasi (1368–1644) va Tsing sulolasi (1644-1912) bu atamani qo’llashni boshladi guānhuà (官 话 / 官 話), yoki “rasmiy nutq” da ishlatilgan nutqqa murojaat qilish uchun sudlar. “Mandarin” atamasi to’g’ridan-to’g’ri qarz olingan Portugal. Portugalcha so’z mandarim, dan olingan Sanskritcha so’z mantrin “maslahatchi yoki vazir”, avval xitoylik byurokratik amaldorlarga murojaat qilish uchun ishlatilgan, keyin portugalcha tarjima qilingan guānhuà “mandarinlar tili” yoki “mandarin tili” sifatida. [18]

      17-asrda imperiya barpo etilgan edi Orfoepiya Akademiyalar ( 正音 書院 ; Zhénggyn Shūyuàn ) talaffuzni standartga mos keltirish uchun. Ammo bu urinishlar unchalik samara bermadi, chunki XIX asrning oxirlarida imperator sudda ba’zi vazirlarni tushunishda qiynalgan, ular har doim ham har qanday standart talaffuzga amal qilmagan.

      19-asrdan oldin, standartga asoslangan edi Nanjing shevasi, lekin keyinroq Pekin shevasi Poytaxtda turli lahjalarda gaplashadigan amaldorlar va oddiy odamlar aralashganiga qaramay, tobora ta’sirchan bo’lib qoldi, Pekin. [32] Ba’zi ma’lumotlarga ko’ra, 20-asrning boshlarida, pozitsiyaning Nankin Mandarin ba’zi odamlar tomonidan Pekinnikidan yuqori bo’lgan pochta romanizatsiyasi 1906 yilda o’rnatilgan standartlarga Nanjing talaffuzi elementlari bilan imlolar kiritilgan. [33] Shunga qaramay, 1909 yilga kelib, o’layotganlar Tsing sulolasi kabi Pekin lahjasini o’rnatgan edi guóyǔ ( 国语 / 國語 ) yoki “milliy til”.

      Sifatida Tayvan oroli ostiga tushib qolgan edi Yaponiya hukmronligi 1895 yilga kelib Shimonoseki shartnomasi, atama kokugo (Yapon: 國語 , “milliy til”) gacha yapon tiliga murojaat qilgan berish; uzatish uchun Xitoy Respublikasi 1945 yilda.

      Zamonaviy Xitoy

      Keyin Xitoy Respublikasi 1912 yilda tashkil etilgan bo’lib, umumiy milliy tilni targ’ib qilishda ko’proq muvaffaqiyatlarga erishildi. A Talaffuzni birlashtirish bo’yicha komissiya butun mamlakat delegatlari bilan chaqirilgan. [34] A Milliy talaffuz lug’ati (国 音 字典 字典 / 國 音 字典) 1919 yilda nashr etilgan, a gibrid talaffuz mavjud nutqqa to’g’ri kelmadi. [35] [36] Ayni paytda, ishlaydigan standartlashtirilgan talaffuz etishmasligiga qaramay, so’zlashuv adabiyoti xitoy tilida yozilgan tezlikni rivojlantirishda davom etdi. [37]

      Asta-sekin, Milliy Til Komissiyasi a’zolari Pekindagi shevada o’rnashishga kirishdilar, bu obro’li mavqei tufayli standart milliy talaffuzning asosiy manbaiga aylandi. 1932 yilda komissiya nashr qildi Kundalik foydalanish uchun milliy talaffuz lug’ati (国 音 常用 字 汇 國 / 國 音 常用 字 彙), ozgina shov-shuv yoki rasmiy e’lon bilan. Ushbu lug’at avval chop etilgan lug’atga o’xshash edi, faqat Pekin lahjasi talaffuzida barcha belgilar uchun talaffuzlarni normallashtirdi. Boshqa lahjalardan olingan elementlar odatiy tilda mavjud bo’lib kelmoqda, lekin qoidadan ko’ra istisno sifatida. [38]

      Keyin Xitoy fuqarolar urushi, Xitoy Xalq Respublikasi sa’y-harakatlarni davom ettirdi va 1955 yilda rasmiy ravishda qayta nomlandi guóyǔ kabi pǔtōnghuà (普通话 / 普通話) yoki “umumiy nutq”. Aksincha, ism guóyǔ 1949 yilda yo’qotilganidan keyin Xitoy Respublikasi tomonidan foydalanishda davom etdi Xitoy fuqarolar urushi, bilan qoldi hudud faqat iborat Tayvan va ba’zi kichik orollar; yilda uning Tayvanga chekinishi. O’shandan beri XXR va Tayvanda qo’llaniladigan standartlar bir-biridan farq qildi, ayniqsa, yangilarida lug’at atamalar va ozgina talaffuzda. [39]

      1956 yilda Xitoy Xalq Respublikasining standart tili rasman quyidagicha ta’riflangan: “Pǔtōnghuà Pekin fonologik tizimi, talaffuz me’yori va shimoliy lahjalari asosiy lahjasi bo’lgan zamonaviy xitoy tilining standart shakli bo’lib, ularda zamonaviy zamonaviy asarlarni izlamoqda. bihua grammatik me’yorlari uchun ‘xalq adabiy tili’. [40] [41] Rasmiy ta’rifga ko’ra, Standard Chinese quyidagilarni qo’llaydi:

      • The fonologiya yoki ovoz tizimi Pekin. Turli xil tovush tizimi va undagi so’zlarning haqiqiy talaffuzi o’rtasida farq qilish kerak. Standartlashtirilgan til uchun tanlangan so’zlarning talaffuzi Pekin shevasidagi barcha so’zlarni ko’paytirishi shart emas. So’zlarning talaffuzi – bu standartlashtirish tanlovidir va masalan, Putonghua va Guoyu o’rtasida vaqti-vaqti bilan standartlash farqlari (aksanlar emas) mavjud.
      • The lug’at ning Mandarin lahjalari umuman. Bu degani hamma jargon va “regionalizm” deb hisoblangan boshqa elementlar chiqarib tashlandi. Bir tomondan, barcha xitoy navlarining so’z boyligi, ayniqsa ko’proq texnik sohalarda fan, qonun va hukumat, juda o’xshash. (Bu juda ko’p narsalarga o’xshaydi Lotin va Yunoncha Evropa tillaridagi so’zlar.) Bu shuni anglatadiki, standart xitoy tilining so’z boyligi xitoy tilining barcha turlari bilan birgalikda qo’llaniladi. Boshqa tomondan, ko’p so’zlashuv Pekin lahjasining so’z boyligi standart xitoy tiliga kiritilmagan va Pekin tashqarisidagi odamlar uni tushunmasligi mumkin. [42]
      • The grammatika va namunali zamonaviy iborasi Xitoy adabiyoti, masalan, ishi Lu Xun, birgalikda “nomi bilan tanilganmahalliy ” (bihua). Zamonaviy yozma xitoycha o’z navbatida shimoliy (ustun), janubiy va klassik grammatika va foydalanish. Bu rasmiy xitoylik rasmiy tuzilishga ko’cha Pekin lahjasidan farqli o’laroq his qiladi.

      Dastlab yangi standartni bilish, hatto Mandarin lahjalarida so’zlashuvchilar orasida ham cheklangan edi, ammo keyingi o’n yilliklar ichida bu yaxshilandi. [43]

      Standart xitoy tilini yaxshi biladigan Xitoy aholisining ulushi [44]

      1950-yillarning boshlari	1984
      Tushunish	Tushunish	Gapirmoqda
      Mandarin lahjasi sohalari	54	91	54
      Mandarin bo’lmagan joylar	11	77	40
      butun mamlakat	41	90	50

      2007 yilda Xitoy Ta’lim vazirligi tomonidan o’tkazilgan so’rovnoma shuni ko’rsatdiki, aholining 53,06% standart xitoy tilida og’zaki muloqot qilish imkoniyatiga ega. [45]

      Hozirgi roli

      Sharq xaritasi Xitoy va Tayvan, Mandarin xitoylarining barcha navlarining tarixiy tarqalishini ochiq jigar rangda namoyish etadi. Standart xitoy tili Mandarin tilidagi Pekin lahjasiga asoslangan.

      Rasmiy nuqtai nazardan, standart xitoylik a lingua franca – xitoy tilining o’zaro tushunarsiz bir nechta navlari, shuningdek Xitoydagi etnik ozchiliklar, bir-birlari bilan muloqot qilish. Ismning o’zi Pǔtōnghuà, yoki “umumiy nutq” bu fikrni kuchaytiradi. Amalda, standart xitoyliklar “ommaviy” lingua franka bo’lganligi sababli, boshqa xitoy navlari va hattoki sinit bo’lmagan tillarda ham erni yo’qotish standartga muvofiq.

      Xitoy hukumati faol ravishda targ’ib qilinayotganda Pǔtōnghuà kuni Televizor, rivojlanayotgan mamlakatda aloqa to’siqlarini yumshatish uchun avtobus kabi radio va jamoat xizmatlari Pǔtōnghuà Mamlakatning rasmiy umumiy tili sifatida madaniy o’ziga xosligi va ona shevasini yo’qotishdan qo’rqadigan turli xil etnik guruhlar mavjudligi qiyin bo’lgan. 2010 yil yozida .dan foydalanishni ko’paytirish haqida hisobotlar Pǔtōnghuà mahalliy televizion eshittirishlarda Guandun minglab kishilarga olib keldi Kanton – ko’chada namoyishlarda fuqarolarni gapirish. [46]

      Ikkala materik Xitoyda ham, Tayvanda ham Mandarinni ta’lim tizimida va ommaviy axborot vositalarida o’qitish vositasi sifatida ishlatish Mandarin tilining tarqalishiga yordam berdi. Natijada, hozirgi vaqtda Xitoy va Tayvanda materik tilida aksariyat odamlar Mandarin tilida so’zlashadilar, ammo ko’pincha talaffuzi yoki leksikasi jihatidan standartdan ba’zi bir mintaqaviy yoki shaxsiy farqlar mavjud. Shu bilan birga, 2014 yilda Ta’lim vazirligi Xitoy aholisining atigi 70 foizigina qaysidir darajada standart Mandarin tilida gaplashayotganini va ularning faqat o’ndan bir qismi «ravon va aniq» gapira olishini taxmin qildi. [3] [47] Shuningdek, Xitoyning sharqiy va g’arbiy qismlari o’rtasida penetrasyonda 20% va shahar va qishloqlar o’rtasida 50% farq bor. Bundan tashqari, hali ham Mandarin tilini tinglay oladigan va tushunmaydigan va gapira olmaydigan 400 million xitoyliklar mavjud. [48] Shu sababli, Xitoyning 13-Besh yillik rejasida, 2020 yilga kelib, penetratsiya darajasini 80% dan yuqori darajaga ko’tarishdan iborat. [49]

      Xalqaro Xitoy va Tayvanda aksariyat rasmiy kontekstlarda standart Mandarin tilidan foydalaniladi. XXR, xususan, milliy sifatida foydalanishni targ’ib qilishni istaydi lingua franca va qonun chiqardi (The Milliy umumiy til va yozuv qonuni) unda hukumat standart mandarin tilini “targ’ib qilishi” kerakligi ko’rsatilgan. Standart xitoyliklarni mintaqaviy navlarni almashtirishga oid aniq rasmiy niyat mavjud emas, ammo mahalliy hokimiyat organlari (masalan, Guangdong milliy tili qoidalari ) milliy qonunni “amalga oshiradigan” majburiy mintaqaviy nutq navlaridan jamoat foydalanishni nazorat qilish choralari va yozuvdagi an’anaviy belgilar. Amalda, ba’zi keksa yoki qishloq xitoy tilida so’zlashuvchilar standart xitoy tilida umuman gaplashishmaydi, garchi ko’pchilik buni tushunsa. Ammo standart Mandarin tilida ta’limni boshlang’ich vositasi sifatida olgan shahar aholisi va yosh avlodlar deyarli barchasi standart xitoy tilini yaxshi bilishadi, ba’zilari esa mahalliy lahjalarida gapira olmay qolish darajasigacha.

      Qo’shimcha ma’lumotlar: Putonghua targ’iboti

      Asosan Xon materik Xitoyda joylashgan hududlar, odatdagi xitoy tilidan umumiy ish tili sifatida foydalanish tavsiya etilsa-da, XXR ozchiliklar tillari maqomiga nisbatan sezgir bo’lib, ta’lim mazmunidan tashqarida, odatda, ularning ijtimoiy ishlatilishidan voz kechmadi. Odatda xitoycha amaliy sabablarga ko’ra qo’llaniladi, chunki janubiy Xitoyning ko’p joylarida lingvistik xilma-xillik shu qadar kengki, qo’shni shahar aholisi bir-birlari bilan muloqot qilishda qiyinchiliklarga duch kelishlari mumkin. lingua franca.

      Tayvanda Standard Mandarin va boshqa navlar o’rtasidagi munosabatlar, xususan Tayvanlik Xokkien, siyosiy jihatdan ko’proq qizg’inlashdi. Davomida harbiy holat ostida davr Gomintang (KMT) 1949-1987 yillarda KMT hukumati Mandarin targ’ibot kengashi va Hokkien va boshqa nostandart navlardan foydalanishni tushkunlikka solgan yoki ba’zi hollarda ulardan foydalanishni taqiqlagan. Bu 1990-yillarda siyosiy reaktsiyaga sabab bo’ldi. Ma’muriyati ostida Chen Shui-Bian, boshqa Tayvan navlari maktablarda o’qitilgan. Sobiq prezident Chen Shui-Bian nutq paytida Xokkenda tez-tez gapirgan, 1990-yillarning oxiridan keyin esa sobiq prezident Li Teng Xu, shuningdek, Hokkien bilan ochiqchasiga gaplashadi. Pasport to’g’risidagi qonunni ijro etish qoidalarining 14-moddasiga kiritilgan o’zgartirishlarda ( 護照 條例 施行 細則 ) 2019 yil 9-avgustda o’tgan Tashqi Ishlar Vazirligi (Tayvan) Tayvanliklar o’z ismlarining romanlashtirilgan imlosidan foydalanishi mumkinligini e’lon qildi Xoklo, Xakka va Mahalliy tillar ularning pasportlari uchun. Ilgari, faqat Mandarin xitoycha nomlari romanlashtirilishi mumkin edi. [50]

      Yilda Gonkong va Makao, hozirda maxsus ma’muriy hududlar Xitoy Xalq Respublikasi, Kanton aholining aksariyati gapiradigan va hukumat tomonidan va o’zlarining qonun chiqaruvchi organlarida ishlatiladigan asosiy tildir. Keyin Gonkongning Buyuk Britaniyadan topshirilishi va Makaoning Portugaliyadan topshirilishi, ularning hukumatlari Putonghua bilan Markaziy xalq hukumati XXR. Gonkongda Putonghua-dan foydalanishni topshirish uchun keng ko’lamli harakatlar olib borilmoqda, [51] politsiyani tayyorlash bo’yicha aniq harakatlar bilan [52] va o’qituvchilar. [53]

      Singapurda hukumat “Mandarin kampaniyasida gapiring “1970-yillarning oxiridan boshlab, boshqasidan foydalangan holda Xitoy navlari yilda translyatsiya ommaviy axborot vositalarining taqiqlanishi va ulardan har qanday sharoitda foydalanish yaqin vaqtgacha rasmiy ravishda taqiqlangan. [54] Bu keksa avlod vakillarining noroziligiga sabab bo’ldi, chunki Singapurning migrant xitoylar jamoasi deyarli butunlay janubiy xitoyliklardan iborat. Li Kuan Yu, kampaniya tashabbuskori, aksariyat xitoylik Singapurliklar uchun Mandarin haqiqiy ona tili emas, balki “o’gay ona tili” bo’lganligini tan oldi. Shunga qaramay, u xitoyliklar hamjamiyati o’rtasida biron bir tilga ega bo’lish zarurligini mavjud biron bir guruh foydasiga xolis emasligini tushundi. [55]

      Mandarin endi chet elda tarqalmoqda Sharqiy Osiyo va Janubi-sharqiy Osiyo shuningdek. Yilda Nyu-York shahri, hukmronlik qilgan Kanton tilidan foydalanish Manxetten Chinatown o’nlab yillar davomida Mandarin tomonidan tez chetga surilib kelinmoqda lingua franca eng so’nggi eng Xitoylik muhojirlar. [56]

      Standart xitoy tili va ta’lim tizimi

      O’rta maktab tashqarisidagi plakat Yangzhou odamlarni “gapirishga” undaydi Putongxua, mehmonlarni har tomondan kutib oling “va” muloyim tildan foydalaning “.

      Ham XXRda, ham Tayvanda standart xitoy tiliga boshlang’ich maktabdan boshlab immersion ta’lim beriladi. Ikkinchi sinfdan so’ng, butun ta’lim tizimi standart xitoy tilida, faqat 1990-yillarning o’rtalaridan boshlab Tayvanda har hafta bir necha soat davomida o’qitiladigan mahalliy til darslari bundan mustasno.

      2004 yil dekabr oyida tillardan foydalanish bo’yicha birinchi tadqiqot Xitoy Xalq Respublikasi aholisining atigi 53 foizi, taxminan 700 million kishi standart xitoy tilida muloqot qilishlari mumkinligini aniqladi. [57] Ushbu 53% baholash imtihonining 3-B (60% dan yuqori ball) dan yuqori baho sifatida belgilangan.

      Mamlakatning jadal rivojlanishi va ichki miqyosida Xitoyda migratsiya, standart Putonghua malakasini testi tezda ommalashib ketdi. Xitoy materikidagi ko’plab universitet bitiruvchilari ish qidirishdan oldin ushbu imtihonni topshiradilar. Ish beruvchilar ko’pincha ish joylarining xususiyatiga qarab talabgorlardan standart xitoy tilini bilishni talab qiladilar. Ba’zi lavozimlarga da’vogarlar, masalan. telefon operatorlaridan sertifikat olish talab qilinishi mumkin. Pekinda tarbiyalangan odamlar ba’zida tabiiy ravishda 1-A (kamida 97% ball) deb hisoblanadilar va ushbu talabdan ozod qilinadilar. [ iqtibos kerak ] Qolganlarga kelsak, 1-A ballari kamdan-kam uchraydi. Malaka darajasining rasmiy ta’rifiga ko’ra, 1-B (kamida 92% ball) olgan odamlar televizion muxbir yoki radioeshittirish stantsiyalarida ishlash uchun malakali hisoblanadi. [ iqtibos kerak ] 2-A (kamida 87% ball) davlat maktablarida Xitoy adabiyoti kurslari o’qituvchisi sifatida ishlashi mumkin. [ iqtibos kerak ] Boshqa darajalarga quyidagilar kiradi: 2-B (kamida 80% ball), 3-A (kamida 70% ball) va 3-B (kamida 60% ball). Xitoyda 3-B darajadagi malakaga, odatda, maxsus tayyorgarlikdan o’tmasdan erishib bo’lmaydi. Ko’pgina xitoyliklar standart talaffuz bilan gaplashmasa ham, standart xitoycha ma’lum darajada keng tushuniladi.

      Xitoy milliy tili va fe’l-atvori bo’yicha ishchi qo’mitasi 1985 yilda tashkil etilgan. Uning muhim vazifalaridan biri xitoy tilida so’zlashuvchilar uchun standart xitoy tilini bilish darajasini oshirishdir.

      Fonologiya

      Asosiy maqola: Standart xitoy fonologiyasi

      Odatiy tahlil birligi ixtiyoriy bosh harfdan tashkil topgan bo’g’in undosh, ixtiyoriy medial sirpanish, asosiy unli va ixtiyoriy koda va undan keyin a bilan ajralib turadi ohang. [58]

      Pinyin imlosi bilan boshlang’ich undoshlar [59]

      Labial	Alveolyar	Tish sibilantlari	Retrofleks	Palatal	Velar
      To’xtaydi	so’rilmagan	p ⟨b⟩	t ⟨d⟩	t͡s ⟨z⟩	ʈ͡ʂ ⟨zh⟩	t͡ɕ ⟨j⟩	k ⟨g⟩
      	intilgan	pʰ ⟨p⟩	tʰ ⟨t⟩	t͡sʰ ⟨v⟩	ʈ͡ʂʰ ⟨ch⟩	t͡ɕʰ ⟨q⟩	kʰ ⟨k⟩
      Nasals		m ⟨m⟩	n ⟨n⟩
      Fricatives		f ⟨f⟩	s ⟨s⟩	ʂ ⟨sh⟩	ɕ ⟨x⟩	x ⟨h⟩
      Yaqinlashuvchilar		w ⟨w⟩	l ⟨l⟩	ɻ ~ ʐ ⟨r⟩	j ⟨y⟩

      Palatal bosh harflar [tɕ] , [tɕʰ] va [ɕ] ning klassik muammolarini keltirib chiqaradi fonematik tahlil. Ular faqat old tovushlardan oldin bo’lganligi sababli, ular ichida qo’shimcha taqsimlash uchta boshqa qator bilan, bu holatda hech qachon sodir bo’lmaydigan tish sibilantlari, retroflekslar va velar. [60]

      Pinyin imlolari bilan heceli final [61]

      ɹ̩ ⟨men⟩	ɤ ⟨e⟩	a ⟨a⟩	ei ⟨ei⟩	ai ⟨ai⟩	ou ⟨ou⟩	au ⟨ao⟩	eng ⟨uz⟩	an ⟨an⟩	əŋ ⟨inglizcha⟩	aŋ ⟨ang⟩	ɚ ⟨er⟩
      men ⟨men⟩	ya’ni ⟨ya’ni⟩	ia ⟨ia⟩	iou ⟨iu⟩	iau ⟨iao⟩	yilda ⟨yilda⟩	ien ⟨ian⟩	iŋ ⟨ing⟩	iaŋ ⟨iang⟩
      siz ⟨siz⟩	u ⟨uo⟩	ua ⟨ua⟩	uei ⟨ui⟩	uay ⟨uay⟩	uen ⟨un⟩	uan ⟨uan⟩	uŋ ⟨ong⟩	uaŋ ⟨uang⟩
      y ⟨ü⟩	siz ⟨ha⟩	yn ⟨un⟩	iyen ⟨uan⟩	iuŋ ⟨ion⟩

      The [ɹ̩] final, faqat dental sibilant va retroflex bosh harflaridan keyin sodir bo’ladi, bu hece taxminiy, boshlang’ichni uzaytirish. [62] [63]

      To’rtta ohangning nisbiy balandligi

      The ohangdor ohang [ɚ] to’liq hece hosil qiladi. [64] Ushbu bo’g’inning qisqartirilgan shakli, yozilgan sub-heca qo’shimchasi sifatida uchraydi -r pinyinda va ko’pincha a bilan kichraytiruvchi ma’no. Qo’shimcha deb nomlangan rotsacizing jarayonida asosiy bo’g’inning koda-ni o’zgartiradi erxua. [65]

      Har bir to’liq bo’g’in fonematik jihatdan o’ziga xos balandlik konturi bilan talaffuz qilinadi. So’zlarda bo’lgani kabi pikin bilan ikonik diakritik belgilar bilan belgilangan to’rtta tonal toifalar mavjud mā (妈 / 媽 “ona”), má (麻 “kanop”), mǎ (马 / 馬 “ot”) va mà (骂 / 罵 “la’nat”). [66] Tonal kategoriyalar ikkinchi darajali xususiyatlarga ham ega. Masalan, uchinchi ohang uzun va ming’irladi, to’rtinchi ohang esa nisbatan qisqa. [67] [68] Statistik ma’lumotlarga ko’ra unlilar va ohanglar tilda o’xshash ahamiyatga ega. [a] [70]

      Shuningdek, zaif heceler, jumladan, so’roq qilish kabi grammatik zarralar mavjud ma (吗 / 嗎) va ko’p hezali so’zlardagi ba’zi hecalar. Ushbu heceler qisqa, ularning balandligi oldingi hece bilan belgilanadi. [71]

      Mintaqaviy aksanlar

      Yoshi, ma’lumot darajasi, rasmiy yoki rasmiy vaziyatlarda so’zlashish zarurati va chastotasi kabi omillarga qarab, standart xitoyliklar ma’ruzachining mintaqaviy aksenti bilan gaplashishi odatiy holdir. Bu katta o’zgaruvchan bo’lsa-da shahar hududlari, ijtimoiy o’zgarishlar sifatida, migratsiya va urbanizatsiya bo’lib o’tadi.

      Evolyutsiya va standartlashtirish tufayli Mandarin, garchi Pekin shevasi, endi u bilan sinonim emas. Buning bir qismi ko’proq lug’at sxemasini aks ettiruvchi standartlashtirish va ko’proq arxaik va “to’g’ri tovushlar” talaffuzi va so’z boyligini aks ettirish bilan bog’liq edi.

      Pekin lahjasining o’ziga xos xususiyatlaridan kengroq foydalanish erxua kabi standart tavsiflarida bezaksiz qoldirilgan so’z boyliklarida Xianday Xanyu Sidian, shuningdek, ko’proq neytral ohanglar. [72] Standartning Pekin lahjasiga nisbatan misoli standart bo’lishi mumkin men (eshik) va Pekin mér.

      Tayvanda so’zlashadigan odatiy xitoyliklarning aksariyati asosan ba’zi so’zlarning ohanglari bilan bir qatorda ba’zi so’z boyliklari bilan farq qiladi. Neytral ohangdan minimal foydalanish va erxuava texnik lug’at ikkala shakl o’rtasidagi eng katta farqlarni tashkil etadi.

      “Janubiy xitoycha” stereotipik aksent bir-biridan farq qilmaydi retrofleks va alveolyar undoshlar, pinyinni talaffuz qiladi zh [tʂ], ch [tʂʰ] va sh [ʂ] bilan bir xil tarzda z [ts], v [tsʰ] va s mos ravishda [lar]. [73] Janubiy talaffuz qilingan standart xitoyliklar ham almashinishi mumkin l va n, yakuniy n va ngva unlilar men va ü [y]. Janubiy urg’uga, xususan, kanton tilidagi aksentga munosabat nafratdan hayratgacha o’zgarib turadi. [74]

      Romanlashtirish va yozuv

      Turli xil odamlar orasida standart dialekt mavjud xitoy navlari, “standart skript” mavjud emas. Xitoy materikida, Singapurda va Malayziyada standart xitoy tilida tarjima qilingan soddalashtirilgan xitoycha belgilar; Tayvanda esa u taqdim etiladi an’anaviy. Ga kelsak standart xitoy tilining romanizatsiyasi, Xanyu Pinyin global miqyosda eng dominant tizim bo’lib, Tayvan esa yoshi kattalarga sodiq qolmoqda Bopomofo tizim.

      Grammatika

      Asosiy maqola: Xitoy grammatikasi

      Xitoy tili kuchli analitik til, deyarli yo’q egiluvchan morfemalar, va so’z tartibiga tayanib va zarralar gap qismlari orasidagi munosabatlarni ifoda etish. [75] Ismlar uchun belgilanmagan ish va kamdan-kam hollarda belgilangan raqam. [76] Fe’llar uchun belgilanmagan kelishuv yoki grammatik zamon, lekin jihat og’zidan keyingi zarralar yordamida belgilanadi. [77]

      So’zlarning asosiy tartibi mavzu-fe’l – ob’ekt (SVO), ingliz tilida bo’lgani kabi. [78] Odatda otlar oldida har qanday modifikator (sifatlar, egalik va nisbiy bandlar ) va fe’llar odatda har qanday modifikatorga ergashadilar (zarflar, yordamchi fe’llar va predlogli iboralar). [79]