Xitoy tili shevalari

Miloddan avvalgi 2-ming yillikning oxirida quyi qismida joylashgan ixcham joyda xitoy tilining bir shakli gapirilgan Vey daryosi va o’rtada Sariq daryo. U erdan sharqqa tomon kengaygan Shimoliy Xitoy tekisligi ga Shandun va keyin janubdan vodiysiga Yangtsi daryosi va undan keyin janubiy Xitoy tepaliklariga. Til tarqalishi bilan u o’sha hududlarda ilgari hukmron bo’lgan tillarning o’rnini egalladi va mintaqaviy farqlar kuchayib bordi. [7] Bir vaqtning o’zida, ayniqsa siyosiy birlik davrida, markazni targ’ib qilish tendentsiyasi mavjud edi standart turli mintaqalardagi odamlar o’rtasidagi aloqani osonlashtirish. [8]

AQSH dollarning qulashiga tayyorgarlik ko‘rmoqda

Kiyevga Amerika tanklarini yetkazib berish kerakmi-yo‘qmi va agar shunday bo‘lsa, qancha tank kerak kabi savollar orasida kunning eng dolzarb mavzusi qandaydir ko‘rinmay qoldi. Darvoqe, Qo‘shma Shtatlar Ukrainada nimani unutdi? Rostdan o‘zi ularga Ukrainadan nima kerak?

Gap o‘zini “yosh demokratiya” deb ko‘rsatayotgan KVNchilarda (Zelenskiy) emasligi aniq. Bu yerda gap resurslar haqida ketmoqda. Ammo bu qanday resurs?

Ha, Amerika korporatsiyalari Ukrainaning qishloq xo‘jaligiga mo‘ljallangan yerlarining katta qismini sotib olishdi va bular haqiqatan ham yaxshi, unumdor tuproqlar. Ha, Amerika sanoati uchun strategik xomashyo bo‘lgan Ukraina titaniga qiziqish bor.
Vashington uchun alohida foyda shundaki, hozirda bir xalq vakillari bir-biri bilan birinchi marotaba rus yerlarida jang qilmoqdalar. Bu yerda geosiyosiy foyda aniq.

Biroq, Vashington haqiqatan ham o‘z aholisini xavf ostiga qo‘yib, shunday kichik shaxsiy daromadlar uchun dunyoni jahon urushi xavfi ostiga qo‘yishga tayyormi? Ukraina mojarosining avj olishi G‘arb iqtisodini parcha-parcha qilib, Oq uy va uning vassallari o‘rtasida ixtilof qo‘zg‘atayotgani haqida gapirmasa ham bo‘ladi.

Amerikaning taniqli iqtisodchisi Pol Kreyg Roberts nega Shtatlar Ukrainaga bunchalik yopishib olganini qiziqarli izohlab berdi.

Maqola nomi “Vashington qudrati dollar bilan birga zaiflashadi” deyiladi. Unda Roberts Saudiya Arabistonining neft uchun to‘lov sifatida nafaqat AQSH dollarini, balki boshqa valyutalarni ham qabul qilish haqidagi yaqinda qabul qilgan qaroriga jamoatchilik e’tiborini qaratadi. Aytgancha, Amerika OAVlari bu xabarni e’tiborsiz qoldirgani qiziq.

Robertsning fikricha, bu voqea AQSH ma’muriyati yarim asr oldin yaratgan neft-dollar tizimining tugashini anglatadi.
O‘shanda hammasi jasur general de Goll Fransiya banklarida to‘planib qolgan 1,5 mlrd dollar evaziga, o‘sha vaqtdagi rasmiy kursga muvofiq, AQSHdan 16,5 ming tonna oltin berishni talab qilgan edi. Bu AQSH moliyaviy ustuni uchun kuchli zarba bo‘ldi. Keyinroq albatta de Golldan qasos olishdi – 1968 yilning may hodisalari, lekin o‘shanda AQSH oltin bilan xayrlashishga majbur bo‘ldi.

Va ular kelajakda bunday yashab bo‘lmasligiga amin bo‘lishdi. Bu ketishda dunyoning barcha davlatlari oltin talab qila boshlaydi. Shu sababli ham 1971 yilda prezident Nikson oltin standartni bekor qildi va AQSH moliya vaziri Jon Konolli o‘sha paytda fransuz hamkasbiga aytganidek, “Bundan buyon AQSH dollari bizning valyutamiz va sizning muammoingizdir“.

Buning evaziga Nikson saudiyaliklar bilan neftni faqat AQSH valyutasiga sotishga kelishib oldi. AQSH dollarini Yer sayyorasida eng ko‘p talab qilinadigan uglevodorodlar qo‘llab-quvvatladi. Bu unga kelgusi yillar uchun asosiy jahon valyutasi maqomini taqdim etdi. Endi bo‘lsa o‘sha davr tugayapti. Dollar muammo sifatida dunyoning barcha mamlakatlarida allaqachon tan olingan.

Ilgari har kimga neft sotib olish va o‘z jamg‘armalarini inflyatsiyadan saqlab qolish uchun dollar kerak edi. Endi vaziyat o‘zgarmoqda. Xitoy va Rossiya neft uchun to‘lovlarni rubl va yuanga aylantirmoqda. Hindiston Rossiyadan neftni rupiyga sotib olish haqida o‘ylagan. Saudiya demarshi ham xuddi shu borada.

Dollar yoki Amerika qimmatli qog‘ozlaridagi jamg‘armalarga kelsak, yigirma yil oldin ko‘p mamlakatlarda shubha bor edi. 11 sentyabrdagi AQSHning Yaqin Sharqdagi harbiy agressiyasiga sabab bo‘lgan sirli terrorchilik harakatidan so‘ng xuddi o‘sha Fors ko‘rfazi monarxiyalari o‘zlarining kutilmagan neft daromadlarini nafaqat dollarda, balki o‘z cho‘llariga ham faol sarmoya qila boshladilar. Go‘yo “Ming bir kecha” ertaklarida o‘ta zamonaviy shaharlar o‘sa boshladi, dunyodagi eng baland osmono‘par binolar qurildi, eng hashamatli favvoralar urildi, tarixdagi eng qimmat jahon chempionatlari o‘tkazildi.

2007-2009 yillardagi Buyuk turg‘unlikdan so‘ng dollar tizimi yana o‘zgarib ketdi. Xitoy AQSH qarziga sarmoya kiritish intensivligini pasaytira boshladi. Amerika Qo‘shma Shtatlari bilan iqtisodiy simbiozga qaramay, ular mamlakat va ichki bozorni rivojlantirishga ko‘proq va ko‘proq mablag‘ sarflashni boshladilar. Shuning uchun uy-joy qurilishining ulkan ko‘lami, minglab kilometrlik o‘ta zamonaviy avtomobil va temir yo‘llar, qimmatbaho Olimpiya o‘yinlari. Bularning barchasi ishlab chiqarishni ichki iste’molchiga yo‘naltirish va iqtisodiyotning ishonchsiz dollarga bog‘liqligini kamaytirish uchun qilindi.

Amerikaning keng hamyonini saqlab qolish uchun pulni yana kimdan olish mumkin? Albatta, Yevropadan, ammo Yevropaning farovonligi birinchi navbatda shafqatsiz koronavirus blokirovkalari, keyin esa Rossiyaga qarshi sanksiyalar tufayli buzildi. Ehtimol, ular gegemonni qo‘llab-quvvatlashdan va dollarni qo‘llab-quvvatlashdan xursand bo‘lishlari mumkin, ammo buning uchun bekorchi mablag‘ yo‘q.

“Energiya narxlarining oshishi va jahon faolligining sekinlashishi Yevropaning eng rivojlangan davlatlari, jumladan Germaniyaning to‘plangan zahiralarini ham “yeb qo‘ydi”, deb ta’kidlaydi Fransiyaning Atlantiko nashri istehzo bilan. Shunday qilib, amerikaliklar to‘lov balansi taqchilligini moliyalashtirish mumkin bo‘lgan uchinchi muhim manbani yo‘qotdilar.

Bugungi kunda tahlilchilar dollar uchun asosiy tahdid sifatida jahon savdosini milliy valyutalarda hisob-kitoblarga o‘tkazish, shuningdek, “amerika valyutasini”ni siqib chiqaradigan yangi zaxira valyutalar yaratilishini tilga olishmoqda.

Ommaviy axborot vositalariga sizdirilgan Rossiya va Eron tomonidan oltin bilan ta’minlangan kriptovalyuta – stablekoin yaratish g‘oyasi juda istiqbolli ko‘rinadi. Bu borada Janubiy Amerikaning ikki yirik iqtisodiyoti Braziliya va Argentinaning yagona valyuta sur yaratish tashabbusi qiziq. Braziliya prezidenti Lula ushbu g‘oyani ishlab chiqish va BRIKSga a’zo davlatlar uchun yagona valyuta yaratishni taklif qildi. Ushbu blok dunyoning eng yirik iqtisodlarini o‘z ichiga olganligini hisobga olsak, bu AQSH dollariga nisbatan haqiqiy raqobat yaratishi mumkin.

Hozircha esa AQSH “dollar uchun ekzistensial tahdid” deb Xitoy yuani aytilmoqda. Yuanda yaratilgan juda qulay va tezkor elektron to‘lov tizimlari amerikaliklarni ayniqsa xavotirga solmoqda. Bunday to‘lovlar butun dunyodan iste’molchilarni o‘ziga jalb qilmoqda.

Bu borada Rossiyaning ham katta ustunligi bor – mahalliy raqamli to‘lov tizimlari Amerikanikiga qaraganda ancha qulay va tezroq. Shu munosabat bilan, raqamli rubl konsepsiyasini va ichki iqtisodiyotning suverenitetiga qanday yordam berishi qiziq.

O‘z maqolasida dollarning tushishini qoralagan Pol Kreyg Roberts, uning xalqaro hisob-kitoblardagi ulushining pasayishi “AQSHda qat’iy tejamkorlik”ga olib kelishini ta’kidlaydi. Ya’ni qashshoqlik va tanazzulga, narsalarni o‘z nomi bilan ataydigan bo‘lsak.

Ukraina masalasiga qaytsak, bugungi kunda Vashington uchun o‘z valyutasini (va u bilan birga iqtisodiyoti va turmush tarzini) mustahkamlashning yagona yo‘li – bu harbiy tajovuz. Ukraina yordamida qo‘zg‘atilgan Yevropadagi betartiblik ma’lum muddat dollarni kapitallar oqib o‘tadigan “xavfsiz boshpana”ga aylantiradi.

Shuning uchun ham AQSH Ukrainani oxirigacha azoblaydi. Bu ularga “tejamkorlik” rejimiga o‘tmaslik uchun kerak. O‘lgan oq prezidentlar portretlari shunchaki kesilgan qog‘ozga aylanib qolmasligi uchun baxtsiz ukrainalik yigitlar frontda o‘laveradi.

Bu haqida amerikalik Viktoriya Nulandning eri Robert Kagan yozda ma’lum qilgan edi: AQSHning harbiy agressiya va intervensiyalardan voz kechishi mamlakatni darhol inqirozga olib keladi.

Shu sababli ham Vashington Ukrainada to‘xtab tura olmaydi. Uning navbatdagi harbiy maqsadi Xitoy bo‘ladi – “AQSH dollari uchun ekzistensial xavf”.

Sheva va adabiy til o‘rtasiga o‘tib bo‘lmas devorni kim, qachon tiklagan?!

Yaqinda “Kun” sayti tilchi Baxtiyor Mengli y ev bilan gurung qildi. Olimning maktablarda bolalarga qoida emas, so‘z o‘rgataylik, degan fikri meni qog‘oz qoralashga undadi.

Haqrost, ziyolilarimizning maktab, litsey, kollej, hatto oliy o‘quv yurtini tamomlayotgan yoshlar savodsiz, degan ta’nasi to‘g‘ri. Bir nechta xorijiy tilda biyron farzandlarimiz ona tilida erkin fikr yuritolmaydi, lug‘at boyligi juda ham g‘arib. Ularning bir hovuchgina so‘zga andarmonligi kitob va asl milliy adabiyotdan begonalashuviga sabab bo‘ldi. To‘g‘ri, har bir millatning tamaddun tufayli unutilgan, iste’moldan chiqqan so‘zlari bo‘ladi. Ona tilimiz ham bundan xoli emas. Ammo, nazarimda, tarix qatida qolgan, biz unutgan so‘zlar yerdami yo ko‘kda qandaydir g‘azabnok porlayotgan ko‘zga o‘xshaydi. So‘zning joni bo‘lmaganda odamni goh o‘ldirib, goh tiriltirarmidi? Atrof-javonibga munday ser solib qarang: kimningdir og‘zidan chiqqan, siz allaqachon aytmay qo‘ygan birgina shirin kalom vujudingizga nurday singib, beqiyos ruhiy quvvat baxsh etganini payqaysiz. Ana o‘shanda xotiraning qaysidir bir puchmog‘ida bolalikmi, tirilib ro‘baro‘ keladi. Sizga qamti turgan o‘tmish bobo-momongizning ovozi.

Ha-ha, unutilgan so‘z – duotalab ruh.

Mulohazalarimiz sirli ma’vo – so‘z saltanati haqida.

Turkistonda sovet hokimiyati zo‘rlik bilan o‘rnatilgandan so‘ng turkiy urug‘larning urf-odat va shevalarini o‘rganishga jidd – u jahd bilan kirishiladi. O‘zak-mag‘zida mustabidlik mafkurasi yotgan bu intilishning xayrli tomoni ham bo‘ldi. Salkam bir asr mobaynida o‘zbek shevalari bo‘yicha o‘nlab nomzodlik va doktorlik ishi qilindi, minglab maqolalar yozildi, kitoblar chop etildi. F.Abdullayevning “Xorazm shevalari”, M.Mirzayevning “O‘zbek tilining Buxoro gruppa shevalari”, I.Shamsiddinovning “O‘zbek tilining Qorako‘l shevasi”, Sh.Nosirovning “O‘zbek tilining Qo‘qon shevasi”, Q.Muhammadjonovning “Janubiy Qozog‘istondagi o‘zbek shevalari morfologiyasi”, T.Yo‘ldoshevning “Tojikistondagi o‘zbek shevalari morfologiyasi”, A.Ishayevning “Qoraqalpog‘istondagi o‘zbek shevalari”, S.Ibrohimovning “Farg‘ona shevalarining kasb-hunar leksikasi”, “O‘zbek tilining Andijon shevasi”, V.Egamovning “Samarqand oblastining G‘allaorol shevasi”, N.Rajabovning “O‘zbek tilining G‘arbiy Samarqand shevalari”, S.Rahimovning “O‘zbek tili Surxondaryo shevalari”, B.Jo‘rayevning “Yuqori Qashqadaryo o‘zbek shevalari”, A.Shermatovning “Quyi Qashqadaryo o‘zbek shevalari”, Bosim To‘ychiboyev va Qozoqboy Qashqirlining “Zominning til qomusi” kitoblari ilm – ilm uchun degan niyatda qilinmagandir? O‘tgan asrning 30–40-yillaridan boshlangan izlanishlar natijasi o‘laroq “O‘zbek xalq shevalari lug‘ati” degan salmoqli to‘plam 1971-yilda ikki ming nusxada bosilib chiqadi. Yaratilganiga salkam ellik yil bo‘lgan kitob o‘sha davrda ham, bugun ham o‘z haqqoniy bahosini olgani yo‘q. Lug‘atni varaqlab o‘zimcha xomcho‘t qildim: olti mingdan ziyod so‘z va ibora bor. To‘plamda O‘zbekiston, Qozog‘iston, Qirg‘izistonning janubiy tumanlari hamda Qoraqalpog‘istonda yashovchi o‘zbeklarning qarluq, qipchoq, o‘g‘uz lahjalarida ishlatiladigan ayrim so‘zlar jamlangan. Tanlab olingan hudud juda katta, so‘zlovchilar ham million nufusdan kam emas. Ammo, olimlarimiz tergilab tizimga solgan aksariyat so‘zlarning Izohli lug‘atga kirishiga, adabiy til bilan elakishib ketishiga ellik yil ham kamlik qilibdi. Deylik, zamonaviy yigit-qizlardan bama’nisi o‘rtaga chiqib “Bu hol qorong‘idir biz yoshlar uchun” deb qolsa, tilchilarimizning javobi qanday bo‘ladi? Qadimgi Xitoy va yapon adabiyoti bo‘yicha jiddiy tadqiqotlar olib borgan akademik Nikolay Konrad o‘tgan asrning 60-yillarida yozgan maqolalaridan birida xitoy va yapon adabiy tili xalqning jonli so‘zlashuvi asosida shakllanganini aytib o‘tgan edi.

“O‘zbek xalq shevalari lug‘ati”da ruh bor, hayot nafasi ufurib turadi. Lekin Izohli lug‘atdan joy tegmagan, manbalardan jamlab taqdim etilayotgan quyidagi tirik so‘zlarni yana necha yil tirsaklab, “shevasan” deya peshonasiga nuqiymiz?! Balki ularni bugun o‘z hududlarida ham tanimaydiganlar, nomini tutmaydiganlar ko‘payib borayotgandir? Biz ularga vaqtida o‘z o‘rnini, martaba va mavqeini ko‘rsatib qo‘yganimizda edi, tili kalimaga kelmaydiganlar adadi kamroq bo‘larmidi. Mana o‘sha kamsitilgan so‘zlar.

Varsaqi (Xorazm, Surxondaryo) – sergap, vaysaqi. Oyg‘og‘ (Tojikiston, Surxondaryo) – janjalkash, shaddod, jangari. Bo‘ja (Surxondaryo) – archa bargi. Ezuv (Surxondaryo, Gurlan) – ikki labning tutashgan joyi. Zambariq (Xorazm, Surxondaryo) – zamburug‘. Jizziq (Surxondaryo, Qashqadaryo, Samarqand, Xorazm) – jizza. Zo‘m (Andijon, Surxondaryo, Qashqadaryo) – qo‘rs, o‘z bilganidan qolmaydigan. Iyarmak (Xorazm, Andijon, Samarqand, Surxondaryo, Qashqadaryo) – ergashmoq. Ila-chila (Qashqadaryo, Surxondaryo) – darhol, darrov. Ingirsimoq (Qoraqalpog‘istonning Beruniy va Surxondaryoning aksar tumani) – yig‘lamoq. Yangilmoq (Xorazm, Surxondaryo, Qashqadaryo) – yanglishmoq, yo‘ldan ozmoq. Yemizik (Qozog‘istonning Qorakissa qishlog‘i) – so‘rg‘ich, soska. Yermoy (Jizzax, Surxondaryo) – kerosin. Yulun (Xorazm, Qozog‘istondagi Chimkent, Qarnoq, Iqon tuman va qishloqlari. “J”lovchi hududlarda “julun” ) – harommag‘z. Galpang (Xorazm) – anqov. Kangshirik (Qozog‘istondagi Mitan, Barlos qishlog‘i, Surxondaryo) – qanshar, burunning yuqori qismi. Ko‘kmak (Farg‘ona, Surxondaryo, Qashqadaryo) – ko‘kish. Qanquv (Urganch, Xiva, Boysun, Qumqo‘rg‘on, Sherobod, Dehqonobod) – kinoya, piching. Qashamsham – (Qashqadaryo) – o‘jar, qaysar. Qayirma (Surxondaryo, Qashqadaryo) – sut qo‘shilmay pishiriladigan patir. Qidirmoq (Jizzax, Samarqand, Surxondaryo, Qashqadaryo) – mehmonga bormoq. Qiliy (Qirg‘izistonning O‘sh viloyati, Surxondaryo) – g‘ilay. Qurdim (Qozog‘istonning Qoramurt qishlog‘i) – suv singib yo‘q bo‘lib ketgan joy. Qurdumqoq (Qashqadaryo, Surxondaryo) – xasis. Lang (Surxondaryo, Samarqand, Qarshi, Urganch, Xiva) – o‘lat. Lozimada (Toshkent), lozimat (Namangan) – marosim. Mondimoq (Xorazm, Surxondaryo) – yolchimoq. Misol: “Hech mondimading sen, topqaning nera getadi?” Mardaymak (O‘sh) – kerilmoq. Misol: “Mardayib o‘tiribdi”. Tiramboqi (Toshkent) – oriq (molga nisbatan). Tirramak (Surxondaryo, Qashqadaryo) – juvonmarg. Misol: “Tirramakka ketkur, mushtday bo‘lib odamni aldaydi-ya!” To‘larsog‘ (Toshkent) – katta ustuxon, suyak. Tusoq (Qashqadaryo, Surxondaryo) – ikki yoshar urg‘ochi qo‘y. Uv (Xorazm, Surxondaryo, Qashqadaryo) – zahar, og‘u. Urt (Urganch, Samarqand, Surxondaryo, Qashqadaryo) – lunj. Ungilmoq (Gurlan, Surxondaryo) – tikilmoq. Xomishak (Qashqadaryo, Surxondaryo), xomo‘shak (Buxoro) – chivin, iskabtopar. Ximich (Buxoro, Samarqand, Surxondaryo) – xivich. Xo‘razak (Xorazm, Surxondaryo) – bo‘g‘ma. Hashshakallo, hashsha – (Qashqadaryo, Surxondaryo, Samarqand, Buxoro) – baribir, har qanday holatda, sharoitda ham. Havon (Qashqadaryo, Surxondaryo, Jizzax) – ixtiyor, erk, xohish. Misol: “Hech kim bilan ishi bo‘lmaydi, o‘z havoniga o‘ynab yuradi”. Mayak (Farg‘ona, Samarqand, Surxondaryo, Qashqadaryo) – tuxum. Mondiramoq (Forish, Surxondaryo) – aljimoq. Montimoq (Andijon), moltimoq (Jizzax, Samarqand, Surxondaryo) – quloch otmasdan suzish. Mulgimak (Xorazm, Samarqand, Surxondaryo, Qashqadaryo) – mudramoq. “Yurgandayam mulgiydi” (Beruniy). Nozbo‘y (Xorazm, Qashqadaryo, Surxondaryo, Samarqand) – rayhon. Pang (Zomin, Samarqand, Surxondaryo) – mog‘or. Samsam (Xorazm, Surxondaryo) – sergap, ezma. Ser solmoq (Jizzax, Samarqand, Xorazm, Surxondaryo, Qashqadaryo) – kuzatmoq, e’tibor qilmoq. Sergimoq (Qashqadaryo, Surxondaryo, Jizzax) – nami qochmoq, qurimoq. Tel (Gurlan, Surxondaryo) – dalda. Tel-tel bermoq – gij-gijlamoq (Qashqadaryo). Chaspak (Buxoro, Qashqadaryo, Surxondaryo) – oshiq-moshiq. Chiyqonday (Toshkent, Surxondaryo) – olcha suviday. Misol: “Yuzlari chiyqonday qizil”. Chirkay (Farg‘ona, Samarqand, Surxondaryo) – chivin. Chix (Xorazm, Surxondaryo) – shudring. Shamataloq (Jizzax, Surxondaryo) – hech nima, hech narsa. Shangraymoq (Xorazm) – gerdaymoq, mag‘rurlanmoq. Shildinglamoq (Qirg‘izistonning O‘sh viloyati, Surxondaryo) – yupqa kiyinmoq.

Misollarimiz dengizdan tomchi. Bu so‘zlar nafaqat viloyatlarimizda, balki mamlakatimizga chegaradosh o‘zbek tumanlarida ham birday ishlatiladi. “O‘zbek tilining izohli lug‘ati”da “lang” so‘zining ikki xil ma’nosi – “cho‘loq, oqsoq” hamda “keng ochiq” ma’nolari berilgan, lekin “o‘lat” ma’nosi yo‘q. Lug‘atda “havon” so‘zi “kelisop; tiragich” deya izohlangan. Shuningdek, “pang” so‘zi “o‘zagi qurib bo‘sh bo‘lib qolgan” va “noaniq, yoqimsiz, po‘ng‘illagan” deya berilgan. Eh-he, yana qancha-qancha so‘zlarning jonli tildagi go‘zal ma’nolari ochilmasdan yotibdi.

Fattoh Abdullayevning 1961-yilda nashr etilgan ikki qismdan iborat “Xorazm shevalari” kitobi tilshunoslikdagi jiddiy tadqiqotlardan. Olim tarixi va tili nihoyatda boy qadimiy o‘lkaning qasaba-yu kentlarini, qishloq va ovullarini kezib ne bir hasratda yuzlab so‘zlarni, ertak va maqollarni yiqqan. Kitobda so‘zlar qaysi tumanda uchrashigacha bitilgan. Masalan, Mang‘itda darxon – ozod, erkin, Gurlan, Mang‘it, Yangibozorda qaban – qobon, qongshi Urganch, Xiva, Xonqa, Hazoraspda qo‘shni degan ma’noni bildirishini, gurlan, yangibozorliklar aylana, davra, ko‘pchilikni qur so‘zi bilan ifodalashini, Xiva, Urganch, Qo‘shko‘pir lukche deganda yaxlitlikni, bir butunlikni tushunishini, xivaliklar burishgan, tirishganni murrik, Urganch, Xiva, Xonqa, Gurlanda saqichni saqqiz deyishini bilib olasiz. Tilchi olim Hazorasp, Xonqa, Bog‘otda sambirdamoq valdiramoq, aljiramoqni anglatishini, gurlanliklar eshikni bo‘sag‘aga band qilib turadigan yog‘ochni turum desa, Urganch, Gurlan, Xivada yosh bolalarning og‘ziga chiqqan yarani uvulmoq, Urganch va Mang‘itda qatiq ivitishni uyutmoq, Urganch, Xivada to‘yda hissa berishni ulush, urganch, xiva, xonqaliklar ip yoki arqonning chigal bo‘lishini chiyilmoq, Urganch, Xiva, Hazorasp, Mang‘itda chuqurlikni chuqaloq, chuqanoq deyishini yozadi.

Fidoyi olimning xizmati tufayli biz urganchliklar qilov deganda pichoqning qirovini tushunishini, Xivada hayvon tiliga chiqadigan yarani ham qilov deyilishini bilib olamiz. Xorazmliklarning shoshib qolgan, esankiragan odamni angi qochdi, molning og‘ziga chiqadigan yarani ovsil, xunuk, badburushni ebesh, ustunni baqan, bo‘linmagan, bir butunlikni butov, mastlardek tutilib gapiradigan odamni g‘iljaydi, ishchan, chayirni esa dayov deyishi so‘z bobida janublik eldoshlari bilan yakdil ekanini ko‘rsatadi. F.Abdulla y ev xivaliklar tilidagi qandim so‘zi qumda o‘sadigan o‘simlik nomi ekanini yozadi. Qandim Buxoro cho‘llarida ham bitadi. Buxoroda Qandim degan joy ham bor. Bu nomni uch-to‘rt yil burun ochilgan gaz koni dunyoga mashhur qilib yubordi.

Taassufki, bor-yo‘g‘i ming donagina chiqqan “Xorazm shevalari” to‘plami mutaxassislar doirasida qolib ketdi. Bunday o‘ta muhim va hayotiy tadqiqotlarning ming, ikki ming, uch ming nusxada bosilishi noshirlikni siyosat, mafkura deb bilgan sho‘ro hukumatining nayrangi bo‘lganini, o‘zbekning qadimiy tarixi va tilini o‘ziga qayta taqdim etish emas, aksincha, jilovlab turish uchungina o‘rganganini tushunamiz. Ammo, ajablanarlisi, bu tosh-metin qarashning shu kunlarda ham barham topmagani. Axir, lug‘atda yo‘q so‘zlarni sheva deb hisoblay-hisoblay ko‘p narsani boy berdik-ku!

Qo‘shbulog‘ – u qo‘shrabotni bog‘lagan shardoz

O‘tgan asrning saksoninchi yillari oxirida “Yoshlik” jurnali “Til sandig‘i” degan rukn tashkil etgan va kuyunchak jurnalxonlar ko‘magida lug‘atlarda yo‘q yuzlab so‘z bilan so‘zlashgan edik. Savobning tagi teshik, deganlari rostmi, bilmadim, shunday ulug‘ ish nima uchundir yakuniga yetmay to‘xtadi. Bugun, yigirma birinchi asrning beshdan birini ortda qoldirib anglayotirmizki, til sandig‘imizning keti ko‘rinib qolibdi. To‘g‘ri, taraqqiyot talabi bilan so‘nggi yigirma besh-o‘ttiz yil ichida yuzlab so‘z iste’molga kirdi va lug‘atimiz boyidi. Ammo, o‘tgan mana shu qisqa davrda biz necha yuz qadimiy so‘zlarimizdan ayrilganimizni ham aytmasak vijdonga xilof bo‘ladi.

Bilsangiz ayting, sheva va adabiy til o‘rtasiga o‘tib bo‘lmas devorni kim, qachon tiklagan?!

O‘zbek shevalari adabiy tilning bitmas-tuganmas bulog‘i ekani amalda isbotlanganida edi, jamiyatdagi juda ko‘p ijtimoiy-ma’naviy illatlar, eng muhimi, mahalliychilik chuqur ildiz otmagan bo‘lar edi. Millat sifatida uyushmaganimizning asosiy sabablaridan biri ham so‘zlarimizning umumiy mulkka aylanmaganida.

Farzandlarimiz chet tillarga chechan, xorijiy so‘zlarning asliniyam biladi, ammo ona tilining jozibasini, uning tirikligini ta’minlab turgan xalqona so‘zlarni bilmaydi. Dashtda yashovchi, hayoti dehqonchilik va chorvachilik bo‘lgan aksariyat o‘zbeklar jonli tilidagi quyidagi so‘zlarga bir e’tibor qiling.

Sirdaryoning Yangiyerida istiqomat qiluvchilar g‘ururni gurda, boshqorong‘ilikni jerik, iflosni palaz, dimni buk deydi. Qo‘shrabotliklar tilida mortuv – xunuk, savmal – injiq, shardoz – qo‘y junidan tayyorlangan ip, qashqatayoq – gap uqmas bola, qovurchin – yosh bola degan ma’no anglatadi. Qamashiliklarning ombirni charnovuq, qorako‘llik yerdoshlarimiz esa kaftni oya, baquvvat odamni dayov, gapdan qolmaydigano‘rni zo‘m, tepsa tebranmasni mula, so‘ligan, bujmaygan narsani murrik, foydali, xush yoqadigan narsani forimoq, iskabtoparni chirkay, tovonni o‘kcha, qo‘y junini qirqadigan qaychini qilliq deganini eshitgan chiqarsiz? Yoki g‘allaorolliklar tilidagi “Ko‘ngli noza bo‘ldi” – xafa bo‘ldi, dili og‘ridi, chinaqay – jimjiloq, chirich – qirda o‘sadigan o‘simlik, shardoz – junday yigirilgan ip, elovrash – bosinqirash, qanquv – kesatiq gap, qo‘qim – chiqindi, axlat, ushullak – hushtak, ushmak – uchli temir, sug‘anoq – ochko‘z, qochov – iskana kabi so‘zlar sizga erish tuyulyaptimi? Surxondaryoliklar Tojikistonning Yovonida chipqonni do‘mbol, kashta turini jo‘rma, kashtani chiroz, o‘rik turshagini g‘o‘ling, pista daraxti yaprog‘idagi jigarrang o‘simtani buzg‘unch, ayollarning boshqorong‘i bo‘lishini jerik, chimkentliklarning odam va molning yo‘ldoshini chuv deyishini bilsa yoxud kattaqo‘rg‘onliklardan kaldirchi (tasqara qush), g‘org‘onaq (yovvoyi tog‘ bodomi) so‘zlarini eshitsa hayajonga tushishi aniq. Toshkent viloyatining Ohangaron tumanida yashovchi yurtdoshlarimiz ham qalbni ko‘kay, kelin bo‘lib tushgan qizning ota uyiga borishini to‘rkun, to‘g‘ri, haqlikni o‘ral der ekan. “Uka, sizniki o‘ral” degani inining haqligini anglatadi.

Samarqand davlat universiteti o‘qituvchisi Mardonqul Boltayev bundan o‘ttiz yil burun yozgan bir maqolasida tilimizninng takrorlanmas so‘z va iboralarini tezkorlik, ziyraklik va donolik bilan yig‘masak ertaga kech bo‘lishini uqtirgan edi. Fidoyi domla Samarqandning Narpayida ham yoshida kam farqi bor aka-uka, opa-singillarga basalqi, bo‘yinsa, boshqorong‘ini jiyrik, yurak-bag‘ri ezilganni ko‘kayi kesildi, qatiq ivitish uchun sutga qo‘yiladigan achigan qatiqni uyutqi, vaqti o‘tgan odamga nisbatan qadasi qaridi, jahli chiqqan kishini orqasi tutdi degan iboralar bilan atalishini yozadi. Yana bir kuyunchak ustoz Yormat Tojiyev Farg‘onaning Rapqon qishlog‘ida bo‘zdan tayyorlangan matolar alak, qalami, kalta, dumaloqni do‘lta deyilishini ta’kidlaydi. Samarqandning Poyariq tumani xalqi tilidagi so‘zlar xususida ham shunday deyish mumkin. Masalan, buyri – biqin, gayak – qaysar odam yoki hayvon, jo‘ymoq – pulni aroq jo‘yib ketadi, irga – uy burchaklari va gir aylanasi, taytuv – tantiq, kamfahm ayol, qutaytmaydi – o‘ngdirmaydi, sog‘ qoldirmaydi, quntuyup – o‘rindiq yoki egarda haykalday qotib o‘tirish.

Ipni kurmak bog‘lab yurgan chorvador el bu so‘zni Namanganning Chortog‘ida ham eshitsa albatta suyunadi. Turkmanistonning Toshovuz viloyati va Buxoroning chegara tumanlarida qum zarrasini chega deyishini bilib, o‘zlari kunda-kunora ishlatadigan “Chegaday bola”, “Chegaday joni bilan. ” degan iboralar mohiyatini yanada chuqurroq anglaydi.

Zomindagi yuz (juz)larning tirtaymoq, ko‘kay, g‘idirish, jomrash, tirjiq, ko‘gan, napramach, sochbov, yermoy, tuyato‘pon, chtir, kurmak, so‘lpi, katik, emchi, chagana, arna, ko‘klash, paxtachiliklar kustili, chobra, qovzonmoq, g‘idirish, qo‘shrabotliklarning bejog‘im, iq, kapsan, gapchinoz, gartak, o‘shak, oya, gurtik, oracha qilmoq, minaz, savmal, qoruvli, guppimoq kabi so‘zlari respublikamizdagi o‘nlab tumanlar uchun ham enaso‘zdir. Xudorahmati adib va olim G‘ulom Karim olotliklar qulupnayni yertut, ko‘rshapalakni yerqanot deyishini yozib, ko‘ngillarni xushnud etgan edi. Qanday chiroyli so‘zlar. Olotda ham iskabtopar chirkay, qo‘ziqorin zamariq, balo domana ekan. Tilimizdagi “Domanayam yo‘q. ” degan ibora mazmuni endi tushunarli bo‘lgandir? G‘ulom aka maktubida yurtdoshlari selofan paketni shiqirqog‘oz, plastinkani qarta deyishini aytib o‘tgan.

Yuqorida keltirilgan so‘zlardan to‘qol, qovzanmoq, sochbov, qoruvli, guppimoq, baloq, ko‘kay, biy, yezna, ko‘kladi, qotmoq, bosmoq, irg‘almoq, domana, gurda, qo‘l, qirchin, g‘ujur, cho‘qlamoq, o‘kcha, cher Izohli lug‘atga kirish baxtiga muyassar bo‘lgan, xolos.

Qosim Muhammadjonov “Janubiy Qozog‘istondagi o‘zbek shevalari” kitobini 1967–1975-yillar mobaynida Chimkent, Turkiston, So‘zoq hududidagi shahar, tuman, qishloqlarga qilgan safarlari asosida yozgan. To‘plamdagi aqquva – oqroq, oqish rangli; bulk etmoq –qimirlamoq, pisand qilmoq, ta’sir qilmoq; iygilik – ezgu niyat, yaxshilik; imirsiq – yalqov, ishni sekin bajaradigan odam; ishqir – hushtak chalmoq; yavrin – yelka; yadra – yayramoq, erkin bo‘lmoq; kiyit – to‘yda qarindosh va qudalarga beriladigan sarpo; kurmak, qoziqbog‘i – arqonni bog‘lash usullari; mardash – chordana qurib o‘tirmoq; siyroq – oyoq; soyloq – novcha, baland bo‘yli; tixmaloq – to‘la, semiz odam; tomor – to‘nkaning ildizi; to‘ngmoy – mol yog‘i; tush-tush – har tomon, har taraf; chem – belgi kabi so‘zlarni ham “O‘zbek tilining izohli lug‘ati”dan topolmaysiz.

Mullatoy Begaliyevning “O‘zbek tilining Qorabuloq shevasi leksikasi” kitobiga kirgan o‘nlab so‘z mamlakatimizning ko‘pgina hududlari uchun begona emas. Qorluq va qipchoq lahjasida so‘zlovchi yurtdoshlarimiz tili o‘g‘uz lahjasiga tortadigan qorabuloqliklarning iskanani qochov, angishvonani o‘ymoq, don saqlaydigan maxsus joyni xampa, jigarni bovur, lablarning birlashgan joyini ezuv, harommag‘zni yulun, qizilo‘ngachni ko‘makay, to‘yda qarindosh va qudalarga beriladigan sarponi kiyit, marosim, biror tadbir yoki voqea munosabati bilan boriladigan joyni lozimada, lozimat, teshani chot, ko‘rpa jildini ko‘rpabeti, boshqa ariqqa suv olinadigan joyni quloq deyishini bilsa o‘rtadagi salkam ming chaqirim masofa ham bir qadamday tuyuladi.

Anvar Bo‘ronovning “Oltoylar” kitobida yozilishicha, Rossiya Federatsiyasining Oltoy respublikasida yashayotgan qardoshlarimiz nikoh orqali bog‘langan erkak qarindoshlarni quda, ayol qarindoshlarni esa qudag‘ay, xolaning farzandlarini bo‘la, to‘yonani soun, jonliqni sog‘um, kurashda to‘y egasi qo‘ygan sovrinni tabaq, jigarni bovur, bo‘g‘irsoqni bovursoq, to‘nni ton, paxta va jun savashda ishlatiladigan savag‘ichni sobov, og‘izni ovuz, pastlikni tyomen, ertaga so‘zini erten deyishar ekan. Oltoylar nasroniylikka o‘tkazilgan bo‘lsa ham, ularning bugungacha yashab kelayotgan ayrim urf-odat va marosimlari, shuningdek, tadqiqotchi keltirgan qisqacha oltoycha-o‘zbekcha lug‘atdagi so‘zlar O‘zbekistondagi qo‘ng‘irot, qatag‘on, saroy, yuz, do‘rmon, qirq, ming, nayman va boshqa urug‘lar urf-marosimlari va lahjasiga juda o‘xshashligiga guvoh bo‘lasiz.

Boboyurt chirog‘ini yoqib, turkiy so‘zlarni asrlardan-asrlarga sof olib o‘tayotgan qondoshlarga qulluq.

Koshg‘ariydan qolgan meros kimniki?!

Mahmud Koshg‘ariyning 30 dan ortiq turkiy xalqlar va urug‘larning lahjalarini o‘zida jamlagan “Devonu lug‘otit-turk” kitobi 1070-yilda yozilgan. Koshg‘ariy devoni turkiy so‘zlar “metrka”si. Buyuk tilchi tilga olgan “Yetiken” – yetti qaroqchi haqidagi ma’lumotni o‘qib, bolaligimizda uxlamay osmonga termulib yotgan kechalarda Bibisuluv momom o‘rgatgan tez aytish yodimga tushdi:

“Jetagan jeti yulduz,

Temir qoziq bir yulduz.

Oq, bo‘z ot ikki yulduz,

Yetti aytmoq savobmish”.

“Devon”da “qoq” so‘zi “yomg‘ir va sel suvidan paydo bo‘lgan ko‘lmak” deyilgan. Dashtliklar tilidagi bu qadimiy so‘z ustoz nosirlarimiz tufayli adabiy asarlarga ko‘chdi, ammo Izohli lug‘atga ko‘chmadi. Bu mijg‘ovlikni Koshg‘ariy bobo ko‘rganda, “E-e, suf senlarga qoqvoshlar. ” deya yuz o‘girgan bo‘lardi.

“Devonu lug‘otit-turk”da “yulun” so‘zi bo‘yin so‘ngagi ichidagi oq ilik, harommag‘z deb tushuntirilgan. “Toriqdi” so‘ziga esa toraydi, deb ta’rif berilgan. Haqrost, bugun ayrim joylarda saqlanib qolgan bu so‘z yurakning bezovtaligi, ichi torlikni bildiradi. Mahmud Koshg‘ariy tilimizda keng ishlatiladigan bunda, shu yerda so‘zlarining muqobili “munda”ni aytib o‘tadi. Ming yillik bu so‘z ayrim viloyatlarda hamon iste’molda ekani ko‘ngilga surur bag‘ishlaydi. “Devon”da “ushaq” – chaqimchilik, “ushaq so‘z” – mayda va tuhmat so‘z deya ta’riflangan. Xalqimiz g‘iybat gapni “o‘shak”, uni tarqatuvchini “o‘shakchi” deydi. Bugun tilimizdagi tagcharm ma’nosini bildiruvchi “ulton” so‘zini Koshg‘ariy “uldang” deydi va quyidagi maqolni keltiradi: “Itga uvut yetsa ulton yemas – Itga uyat kelsa tagcharm g‘ajimaydi”.

Darvoqe, “uvut” – uyat haqida. Bolaligimizda bobo-momolar nojo‘ya ish qilsak “He, uvutsiz. ” deganini ko‘p eshitganman. “Devon”da kelgan “olqindi”, “angdidi” so‘zlari bugun ham asl – tamom bo‘ldi, tugadi; poyladi, kuzatdi ma’nosida ishlatilmoqda. Yoki bo‘lmasa, “inek buzag‘uladi” – sigir tug‘di degan gap. Ming yil burun qanday aytilgan bo‘lsa aslo o‘zgargan emas. “Devon”dagi “yamrashdi” – aralashdi so‘zini oling. “Qo‘zi yamrashdi – qo‘zilar onalari bilan aralashishdi” deya misol keltiradi muallif. “Yamrashmoq” – jomrab qolmoq, ya’ni “jam bo‘lish, xursand bo‘lish” ma’nosida ishlatiladigan bu so‘z bugun ham nutqimizni bezab turibdi. Yana bir misol. Momolarimiz suvga “choptirgan” itni ko‘rsa “He-ye, ado bo‘lgur. Suvga soridi. ” der edi. “Devonu lug‘otit-turk”ni o‘qib momolarim tilini tushundim. “Devon”da “seredi” so‘zining birinchi ma’nosi bulg‘ash, siyish, ikkinchi ma’nosi esa namatni zich qilib, pishiqlab tikish deyilgan. So‘zning har ikki ma’nosini ham bugungi yoshlar bilsa, demak xavotirga o‘rin yo‘q. Aks holda.

“Devonu lug‘otit-turk”da “o‘grimlandi” so‘ziga “gir aylandi, o‘ralib oqdi” degan ta’rif berilgan. “Devon” tarjimoni va nashrga tayyorlovchi Solihqori Mutallibovning yozishicha, Alisher Navoiy ham bu so‘zni “egrim” shaklida qo‘llagan ekan. Biz tomonda girdobni haliyam “iyrim” deyishadi.

Mahmud Koshg‘ariy “qo‘l” so‘zining ma’nolarini aytib, tog‘dan pastga tushgan qiyalik deb yozadi. Demak, “qo‘l” so‘zi “soylik”, “soy”, “dara” ma’nolarini ham anglatar ekan. Shundan so‘ng qishlog‘imiz ustidagi “Bozorqo‘l”, Tizinakotaning pastidagi “Qorong‘iqo‘l” qishlog‘ining ma’nosini bildim. Keksalarning aytishicha, Takati qirlaridan pastda joylashgan Bozorqo‘lda bundan bir asr burun bozor bo‘lgan ekan. Bu manzilning qadimiyligiga yana bir dalil, u yerda ko‘plab ko‘hna qabrlarning izi bor.

Surxondaryo shevalarini tadqiq qilgan Saidmuso Rahimov kitobida kasb-kor, hayot tarzining o‘zgarishi bilan g‘oyib bo‘lgan so‘zlar ko‘plab uchraydi. Usti loysuvoq qilinadigan uyning bomi, maydalangan qoqiga qatiqqa aralashtirilsa qoqosh, holvaytarning hay-hay, shilpildoqning to‘ppa deyilishi voha yoshlariga ham erish tuyulsa kerak. Lekin afsuski, xirmon yanchishning galagov, xirmon yanchayotganda ho‘kizlarni haydash uchun ishlatiladigan tayoq gavron, ho‘kiz qo‘shib g‘alla tashiladigan g‘ildiraksiz arava chig‘ana, bug‘doy poyasi sovara, hosili yig‘ib olingan maydon angara, bug‘doy elaydigan g‘alvir chig‘il ekani deyarli unut bo‘ldi. Nikoh to‘yi bilan bog‘liq marosimlar va ularning nomlari haqida ham shunday deyish mumkin. Masalan, idish – unashishdan keyin yuboriladigan to‘yona, qanjig‘a – nikoh to‘yiga olib boriladigan uloq shoxiga bog‘lanadigan ro‘mol, shovuloq – to‘yga olib boriladigan uloq, jolaqqizartar – to‘ydan oldin qo‘y so‘yib qon chiqarish, to‘qqiztoboq – kuyov yigitning o‘rtoqlariga beriladigan ziyofat, qaynata taboq – kuyovga maxsus atalgan ziyofat, qarijilik – nikoh kechasi kuyov oldiga qo‘yiladigan ilik, it irillatar, oyna ko‘rsatar, kampir o‘ldi, oyoqbosar, chochsiypatar – nikoh kechasi qilinadigan udumlar, jipakiluv – kelinning otasi uyiga ipak ilib kirish odati, yelakboshi – nikoh kechasi kelinning un elab ko‘rsatishini zamonaviy tartib-taomillar egallab bo‘ldi hisob.

Men yana qiziqsinib “O‘zbek tilining izohli lug‘ati”ni varaqladim. Xayriyat, yuqoridagi xatboshidagi so‘zlardan galagov bilan gavron bor ekan. Izohli lug‘atda Toshkent to‘ylarida xotinlarga patnisda ulashiladigan to‘qqiz xil narsadan iborat “to‘qqiz-to‘qqiz” va qiz unashtirishda kuyov tomondan yuborilgan dasturxonga qaytarilgan dasturxon va uni kutib olish marosimi – “idishqaytdi” haqida ma’lumot berilgan, “idish” haqida lom-mim deyilmagan. Yoki bo‘lmasa, “qanjig‘a” so‘zi “Yuk va boshqa narsa bog‘lash uchun egar orqasiga mahkamlangan tasma, bog‘ich yoki ilgak” deya ta’riflangan. S.Rahimov keltirgan so‘zlar izohli lug‘atimizdan muqim joy olganda edi.

Nachora, kitoblarda darj etilgan, necha ming yillik tariximiz, qadriyat va an’analarimiz guvohi bo‘lgan so‘z va iboralarning o‘rni hozircha poygakda.

Nafsilamrini aytganda, “O‘zbek tilining izohli lug‘ati”ga kirmagan nechta so‘z bo‘lsa, ong-u tafakkurimizda o‘shancha yoriq, kemtiklik bor. 80 000 dan ortiq so‘z va so‘z birikmalarini jamlagan besh jilddan iborat lug‘at, shubhasiz, katta boyligimiz. Lekin yuzlab qishloq, ovul, kentlar qiyofasi, urug‘-aymoqlarning o‘ziga xosligi bo‘lgan yana qancha minglab so‘z o‘ttiz to‘rt million qora ko‘zning yalpi mehrini kutib yashayapti.

Koshg‘ariydan buyon necha davrlar o‘tdi, saltanatlar sovurildi. Xon-hoqonlar xoki turobga aylandi. Qasrlardan qilcha ham nishon qolmadi, ammo qorako‘z, ko‘ngli oq xalqning bo‘g‘zidan cho‘g‘day otilgan kalom shu kunlarda ham yashnab turibdi. “Devonu lug‘otit-turk” yaratilganidan to‘rt yuz o‘ttiz yil o‘tib nufuzini boy bergan turkiy til istiqboli Alisher Navoiyni qayg‘uga soladi. “Muhokamat ul-lug‘atayn” ana shu dard hosilasi o‘laroq dunyoga kelgan. Hazrat “. turk shuarosikim, forsiy til bilarangin ash’or va shirin guftor zohir qilurlar. Ammo sort ulusining arzolidin ashrofig‘acha va omiysidin donishmandig‘acha hech qaysi turk tili bila takallum qila olmaslar va takallum qilg‘onning ma’nisin ham bilmaslar” deya mutaassir bo‘ladi. Navoiy turkiyda so‘zlarning ko‘pma’noli ekanini o‘nlab kalima misolida ko‘rsatib o‘tgan. Navoiydan to‘rt yuz yigirma yil keyin Abdurauf Fitrat ichki bir dard bilan tilimizni asraylik, deya qator maqola va tadqiqotlar bitdi. Professor Fitrat ham tilning boyligi u tildagi so‘zning ko‘pligi, so‘z yasalishi va til grammatik qoidalarining mukamma l ligida deb ta’kidlaydi. “Muhokamat ul-lug‘atayn” haqida gapirib, “Navoiyning kitobi turkchaning boylig‘ini ochibg‘ina bildira olmasa ham, turkchada so‘z ko‘bligini u yaxshi biladir” deydi.

Navoiy va Fitrat so‘zi ko‘p tilni boy va go‘zal degan ekan, xo‘sh, biz-chi? Tilga munosabat bobida mezonlarimiz o‘sha-o‘shami yoki.

Endi shu haqda gaplashsak.

Biz katta bir xalq o‘laroq yuz yilda Izohli lug‘atimizni ikki marta – 1981, 2006-yillarda nashr etdik. “O‘zbek tili va adabiyoti” jurnalining 1972-yil 6-sonida Zokir Ma’rufov, Gennadiy Mixaylovning “O‘zbek sovet leksikografiyasi” degan maqolasi chop etilgan. Unda shunday bir xatboshi bor.

Ko‘chirma:

“O‘zbekiston SSR Fanlar akademiyasi Til va adabiyot institutining lug‘at sektori xodimlari SSSR tashkil etilgan kunning 50 yilligi nishonlanayotgan shonli yubiley kunlarida o‘zining 10 yildan ortiq qilgan samarali mehnatini yakunladi – o‘zbek xalqi tarixida birinchi “O‘zbek tili izohli lug‘ati” ustida olib borayotgan ishini nihoyasiga yetkazdi. Hayot o‘zbek tili leksik boyligin jamlab ko‘rsatadigan, o‘zbek tilidagi so‘zlarning ma’no nozikliklarini ochib beradigan, tilimizning boy frazeologiyasini, maqol, matal va idiomatik iboralarini keng namoyish qiladigan, o‘zbek adabiy tili normalarini belgilab beradigan tilimizning izohli lug‘ati bo‘lishligini taqozo qilar edi. Ana shunday lug‘at yaratildi”.

“O‘zbek tili izohli lug‘ati”ining tayyor bo‘lgandan keyin ham salkam o‘n yil nashr etilmasdan qolib ketgani-yu, yuqoridagi xatboshining tahrirtalabligiga to‘xtalsak, fikrdan chalg‘iymiz. Izohli lug‘atimizning ilkinchi bosmasida 60 ming so‘z bo‘lsa, ikkinchi nashrda bu miqdor 80 ming deb ko‘rsatilgan. Dastlabki nashr so‘zboshisida ushbu izohli lug‘at qirq ming so‘zlik “O‘zbekcha-ruscha lug‘at” asosida shakllantirilgani ta’kidlanadi. Nazarimda, adashish xuddi mana shu nuqtadan boshlangan. Ya’ni, lug‘atning chegaralari va manbalari xato tanlangan. Tuzuvchilar shu kabi mulohazalarga oldindan javob tayyorlab qo‘ygan. So‘zboshida o‘qiymiz.

Ko‘chirma:

“Biroq bu tipdagi lug‘atlarni tuzish juda katta kollektivning yoki bir necha avlodning mehnatini talab qiladigan uzoq yillik og‘ir ishdir. Bunga rus tilining thesaurus (xazina) g‘oyasiga asoslangan va nihoyasiga yetkazilmay qolgan “Словарь русского языка” nomli akademik lug‘ati (1891–1907) tajribasi misol bo‘la oladi”.

Xullas, o‘zbek tili shu tariqa turli tarixiy davrlarga bo‘lib yuboriladi. Bir xato ikkinchi bir xatoni yetaklab keladi.

Ko‘chirma:

“O‘zbek tilining ushbu Izohli lug‘ati keng xronologik doirada o‘zbek tilining barcha so‘z boyligini emas, balki Ulug‘ Oktabr sotsialistik revolyutsiyasidan keyingi davrda chinakam rivoj topgan hozirgi zamon o‘zbek tilining keng iste’moldagi so‘z boyligini to‘plash va tavsiflash vazifasini qo‘yadi”.

Lug‘atning 2006-yildagi nashriga yozilgan so‘zboshida “O‘zbek tilining ushbu izohli lug‘ati keng xronologik doirada o‘zbek tilining butun so‘z boyligini emas, balki hozirgi zamon o‘zbek tilining keng iste’moldagi so‘z boyligini to‘plash va tavsiflashni o‘ziga maqsad qilib qo‘yadi” deyilgan. Menimcha, maqsadning noto‘g‘riligi eski uslubni tanlashga majbur qilgan. To‘g‘ri, bitta farq bor – “Ulug‘ Oktabr sotsialistik revolyu t siyasi” degan so‘zlar tushirib qoldirilgan.

Ming-ming yillik tariximiz bor, tilimiz va madaniyatimiz boy deb ko‘krakka uramiz, ammo “O‘zbek tilining izohli lug‘ati”ning “Ye” harfida 122 ta so‘z berilgan. “Yo”, “J”, “Z” “Ya”, “O‘”, “G‘” harfiga topilgan so‘zlarning bori shumi? “F” harfi asosan xorijiy so‘zlar hisobiga shakllanganini qanday izohlash mumkin?!

Muhtaram tilchilarimiz muqovasi qon rangida ishlangan ilk Izohli lug‘atni Hamza Hakimzoda Niyoziydan boshlamasdan, ko‘zday qo‘shni – Tojikiston tilshunoslari tayyorlagan, 1969-yilda Moskvada bosilgan “Farhangi zaboni tojiki” kitobidan andaza olsa bo‘lmasmi edi? Bizda ona tilimiz lug‘ati ham “1917 – yilgi buyuk inqilob” beshigidan tushgan.

Men bir jurnalist sifatida tojik tilining X asrdan XX asrning boshigacha bo‘lgan davrini qamrab olgan 45.000 so‘zlik “Farhang”ni bir qur varaqladim. Hamsoya tilchilarga tan. Adabiyot, san’at, ma’naviyat va madaniyatni saqlab qolish va kelajak avlodlarga o‘tkazishning to‘g‘ri va oqilona yechimini topgan. Yashil tusli “Farhang” muqovasidan tortib har bir so‘z kiril va arab imlosida berilgan. Tojik tilchilari bir o‘q bilan ikki quyonni urgan. O‘quvchi ko‘zini so‘zning asl yozilishi – nasta’liqqa, demakki, katta bir ma’naviy xazina bitilgan arab alifbosiga o‘rgatgan. Ana shuning ta’siri bo‘lsa kerak, tojik ziyolilari orasida fors adabiyoti namunalarini yaxshi biladigan, tahlil qila oladiganlar ko‘p. Shu haqda gap ketsa, hamkasbim, shoir Alisher Narzullaning “Xo‘jand o‘zbek va tojik filologiyasi fakultetida o‘qib yurganimizda biz o‘zbekcha saboq oladigan talabalar Rauf Parfi, Shavkat Rahmondan she’r o‘qisak, tojik filologiyasidagi do‘stlarimiz Sa’diy, Hofizdan baytlar aytib, aruz va she’riy san’atlardan bahs qilib ketardi. ” degan gapi yodimga tushadi.

Mana sizga lug‘atning chin ma’noda oltin ko‘prikligi!

Bu an’ana bizda ham bor edi. P.Shamsiyev, S.Ibrohimov tayyorlagan, akademik shoir G‘afur G‘ulom tahriri ostida 1953-yilda chop qilingan “O‘zbek klassik adabiyoti asarlari uchun qisqacha lug‘at”da har bir so‘z asl holati – arabiy bitik ila ko‘rsatib o‘tilgan edi. Bu usul Alisher Navoiy asarlarining o‘n besh tomligiga ilova sifatida 1972 – yilda nashr etilgan “Navoiy asarlari lug‘ati”da ham qo‘llanilgan. Taassufki, 1983 – yilda chop qilingan to‘rt jildlik “Alisher Navoiy asarlari tilining izohli lug‘ati”da voz kechilgan. Shu o‘rinda bir gap: “Navoiy asarlari lug‘ati”ning 1972-yildagi nashri muqaddimasida Navoiy tavalludining 500 yilligi munosabati bilan shoir ijodining til xususiyatlari o‘rganila boshlagani, mukammal izohli lug‘at tuzishga kirishilgani aytiladi. Ilmiy guruh boshliqlaridan Sobirjon Ibrohimovning (Alloh rahmat qilsin!) ta’kidicha, ishchi guruh “Chil hadis”, “Nazmul javohir” va “Devoni Foniy”dan boshqa hamma asarlarini qarab chiqib, tanlab olish yo‘li bilan 200.000 ga yaqin so‘zni va shu so‘z ishlatilgan baytlarni kartochkalarga ko‘chirib chiqadi. Ushbu bemisl xazina so‘z mulkining sultoni salaflari – Mahmud Koshg‘ariy, Yusuf Xos Hojib, Ahmad Yugnakiy, Ahmad Yassaviy tilidan yiroq ketmaganini, Movarounnahr va Xurosondagi o‘nlab turkiy urug‘lar lahjalaridagi so‘zlardan keng istifoda etganini tasdiqlaydi. “Devonul lug‘otit-turk”ni nashrga tayyorlagan S.Mutallibov Koshg‘ariy keltirgan so‘zlarni Navoiy qanday ishlatganini qayd etib o‘tadi. Adabiyotshunos Ergash Umarov “Guliston” jurnalining 1991-yil 12-sonida chop etilgan “Dashtlardadur Majnun izlari” maqolasida “Layli va Majnun” dostonida Surxondaryo, Qashqadaryo tabiati, urf-odati, so‘zlari aks etganini dalillaydi.

Ulug‘ mutafakkir asarlarining nisbatan mukammal lug‘ati 2013 – yilda Ergash Fozilov tomonidan nashr etildi. Noshirlarning e’tiborsizligidan kitobni o‘qish bir mashaqqat bo‘lsa, juda kam nusxada chiqqanini ko‘rib, “E, rostdanam bu lug‘at degani olimdan boshqa hech kimga kerak emas ekan-da”, deyishingiz aniq. Xulosa chiqarishga shoshilmang. Lug‘at qadrlangan davlatlar va davrlar hamisha bo‘lgan. 1945 – yil Turkiyada 15.000 so‘zdan iborat “Turkcha so‘zlik” ilk bor nashr etiladi va bu an’ana tusini olib, har besh-o‘n yilda to‘ldirilgan holda bosilmoqda. So‘zlikning 1998-yildagi to‘qqizinchi nashri 75.000 ga yaqin so‘zni o‘zida jamlagan bo‘lsa, “Turk Til Kurumi” shafeligidagi 2011-yilgi o‘n birinchi nashrida esa 111 mingdan ziyod so‘zga izoh berilgan. Rus tilchilari ham muntazam yangilanib, boyib boradigan jarayonga aslo befarq qarayotgani yo‘q. 2004-yilda nashr etilgan ko‘p jildli “Большой академический словарь русского языка” kitobining so‘zboshisida lug‘at 150.000 dan ziyod so‘zni qamrab olgani ta’kidlangan. Lug‘at tuzuvchilar bugungi rus o‘quvchisi Pushkin ijodidan boxabar bo‘lishi uchun so‘zlarni buyuk shoir davridan boshlab tergan. Yana bir dalil. Mumtoz adabiyot muhiblari qo‘ldan qo‘ymaydigan bir manba bor. Bu – “G‘iyos-ul-lug‘ot”. Navoiydan uch yuz yil keyin yashab o‘tgan Muhammad G‘iyosuddin o‘n to‘rt yil zahmat chekib, nihoyat 1827-yilda yakunlagan mazkur lug‘atda o‘n yetti yarim mingdan ziyodroq so‘z bor. Dushanbedagi “Adib” nashriyoti ushbu uch jildlik lug‘atni 1987-yilda 15.000 nusxada chop etgan.

1991-yilda Anqarada nashr etilgan ikki jildlik “Turk lahjalari so‘zligi”da turkiya turkchasida eng ko‘p qo‘llaniladigan 7000 ta so‘zning ozarbayjon, boshqird, qozoq, qirg‘iz, o‘zbek, tatar, turkman, uyg‘ur, turkcha va ruschada aytilishi solishtirilgan. Tavba, nega bizda shunday lug‘at yo‘q. Axir bu kabi so‘zliklar yaqin-yiroq turkiylarni jipslashtirishdan tashqari, unutilgan tarixni tiklaydi-ku!

Xulosa shu: Hukumat rahbarligida “O‘zbek tilining izohli lug‘ati”ni mutlaqo yangicha mezonlar asosida tuzish lozim. U haqiqiy ma’noda ona tilimizning boyligini namoyon eta olsin. Yangi lug‘at Mahmud Koshg‘ariy zamonidan bizning kunlargacha bo‘lgan davrni to‘la qamrab olishi shart. U uch manbaga – “Devonu lug‘otit-turk”, E.Fozilov tuzgan “Alisher Navoiy asarlari lug‘ati” va tamomila qayta tayyorlanadigan “O‘zbek xalq shevalari lug‘ati”ga asoslanishi kerak. Bu ulkan va murakkab ishni birgina Til va adabiyot instituti zimmasiga yuklash to‘g‘ri emas. Respublikamizda salkam o‘n mingta maktab, har bir maktabda ikki-uch nafardan ona tili va adabiyot muallimi bor. Xalq ta’limi vazirligi juda ko‘p tashabbus ko‘rsatib kelayotganini bilamiz. Vazirlik bu gal “Har bir o‘zbek maktabidagi tilchilar o‘z qishlog‘i, mahalla va ovuliga xos so‘zlarni yig‘sin” deya tashabbus bilan chiqsa. Bu tashabbusni respublikamizning deyarli har bir viloyatida ochilgan ijod maktabi o‘qituvchi va o‘quvchilari ham qo‘llab-quvvatlasa.

Bugungi olatasir zamonda – globallashuv dunyoni o‘rgimchak to‘riday o‘rab olgan bir davrda qudratli ma’naviy qalqon va yarog‘imiz shubhasiz, ona tilimiz bo‘ladi.

Olim TOS H BO Y EV

Xitoylarning navlari – Varieties of Chinese

Xitoy, shuningdek, nomi bilan tanilgan Sinitik, [a] ning filialidir Xitoy-Tibet tillari oilasi yuzlab mahalliylardan iborat navlari, ularning aksariyati yo’q o’zaro tushunarli. Farqlar ichidagidan kattaroq Romantik tillar, o’zgaruvchanlik bilan, ayniqsa, materik Xitoyning tog’li janubi-sharqida kuchli. Odatda navlar bir necha guruhga bo’linadi: mandarin, Vu, Min, Sian, Gan, Xakka va Yue, garchi ba’zi navlari tasniflanmagan bo’lib qolmoqda. Ushbu guruhlar ikkalasi ham emas qoplamalar na o’zaro tushunarliligi bilan aniqlangan individual tillar, balki umumiy fonologik o’zgarishlarni aks ettiradi O’rta xitoy.

Xitoy navlari eng ko’p farq qiladi fonologiya va kamroq darajada lug’at va sintaksis. Janubiy navlarda shimoliy va markaziy navlarga qaraganda boshlang’ich undoshlar kamroq, lekin ko’pincha saqlanib qoladi O’rta xitoy oxirgi undoshlar. Hammasi fonematik ohanglar, shimoliy navlari janubiy navlarga qaraganda kamroq farqlanishga intilmoqda. Ko’pchilik bor ohang sandhi, dan qirg’oq mintaqasidagi eng murakkab naqshlar bilan Chjetszyan sharqqa Guandun.

Standart xitoy, Mandarin tilining bir shakli, fonologiyasini Pekin lahjasidan oladi, Mandarin guruhining lug’ati va grammatikasi adabiyot asosida zamonaviy yozma xalq tili. Bu biri rasmiy tillar ning Xitoy.

Mundarija

• 1 Tarix
  • 1.1 Standart xitoy
  • 1.2 Evropa bilan taqqoslash
  • 2.1 Dialekt guruhlari
  • 2.2 Guruhlar o’rtasidagi munosabatlar
  • 2.3 Miqdoriy o’xshashlik
  • 2.4 Terminologiya
  • 3.1 Bosh harflar
  • 3.2 Finallar
  • 3.3 Ohanglar
  • 6.1 Standart xilma-xillik bilan ikki tilli bilish
  • 6.2 Til siyosati
    • 6.2.1 Xitoy Xalq Respublikasi
    • 6.2.2 Tayvan
    • 6.2.3 Singapur
    • 9.1 Iqtiboslar
    • 9.2 Asarlar keltirilgan

    Tarix

    Miloddan avvalgi 2-ming yillikning oxirida quyi qismida joylashgan ixcham joyda xitoy tilining bir shakli gapirilgan Vey daryosi va o’rtada Sariq daryo. U erdan sharqqa tomon kengaygan Shimoliy Xitoy tekisligi ga Shandun va keyin janubdan vodiysiga Yangtsi daryosi va undan keyin janubiy Xitoy tepaliklariga. Til tarqalishi bilan u o’sha hududlarda ilgari hukmron bo’lgan tillarning o’rnini egalladi va mintaqaviy farqlar kuchayib bordi. [7] Bir vaqtning o’zida, ayniqsa siyosiy birlik davrida, markazni targ’ib qilish tendentsiyasi mavjud edi standart turli mintaqalardagi odamlar o’rtasidagi aloqani osonlashtirish. [8]

    Dialektal xilma-xilligining dastlabki dalillari matnlardan topilgan Bahor va kuz davri (Miloddan avvalgi 771–476). O’sha paytda, Chjou qirollik domeni, garchi endi siyosiy jihatdan kuchli bo’lmasa-da, standart nutqni hali ham aniqladi. [7] The Fangyan (milodiy 1-asr boshlari) mintaqalar o’rtasidagi so’z boyligining farqiga bag’ishlangan. [9] Dan sharhlar Sharqiy Xan davr (milodiy dastlabki ikki asr) talaffuzdagi mahalliy o’zgarishlarni juda ko’p muhokama qiladi. The Qieyun qofiya kitobi (Milodiy 601) mintaqalar o’rtasida talaffuzning xilma-xilligini qayd etdi va klassikalarni o’qish uchun standart talaffuzni belgilashga kirishdi. [10] Sifatida tanilgan ushbu standart O’rta xitoy, deb ishoniladi a diasistem shimoliy va janubiy poytaxtlarning o’qish an’analariga asoslangan. [11]

    The Shimoliy Xitoy tekisligi migratsiya uchun ozgina to’siqlarni taqdim etdi, bu esa shimoliy Xitoyda keng maydon bo’ylab nisbiy lingvistik bir xillikka olib keldi. Aksincha, janubiy Xitoyning tog’lari va daryolari xitoy tillarining boshqa oltita asosiy guruhlarini tug’dirdi, ayniqsa juda xilma-xilligi bilan Fujian. [12] [13]

    Standart xitoy

    Asosiy maqola: Standart xitoy

    20-asrning o’rtalariga qadar aksariyat xitoyliklar faqat o’zlarining mahalliy tillarida gaplashishgan. Amaliy chora sifatida rasmiylar Ming va Qing sulolalar a yordamida imperiyani boshqarishni amalga oshirdilar Mandarin navlariga asoslangan umumiy til sifatida tanilgan Guanhuà (官 話 / 官 话, so’zma-so’z “rasmiylarning nutqi”). Shunday qilib, ushbu tilni bilish rasmiy martaba uchun juda zarur edi, ammo u hech qachon rasmiy ravishda aniqlanmagan. [14]

    Dastlabki yillarda Xitoy Respublikasi, Adabiy xitoy tomonidan yozilgan standart sifatida almashtirildi xitoy tilida yozilgan, bu shimoliy lahjalarga asoslangan edi. 1930-yillarda a standart milliy til ga asoslangan talaffuzi bilan qabul qilindi Pekin shevasi, ammo boshqa Mandarin navlaridan olingan so’z boyligi bilan. [15] Bu rasmiy so’zlashuv tili Xitoy Xalq Respublikasi va Xitoy Respublikasi (Tayvan) va ulardan biri rasmiy tillar ning Singapur.

    Standart xitoy xitoyi hozirgi kunda materik Xitoyda jamoat hayotida hukmronlik qilmoqda va boshqa har xil xitoylarga qaraganda ancha keng o’rganilgan. [16] Xitoy va Tayvandan tashqarida, odatda universitet kurslarida o’qitiladigan xitoylarning yagona navlari Standard Mandarin va Kanton. [17]

    Evropa bilan taqqoslash

    Xitoy tili bilan taqqoslangan Romantik tillar Evropaning zamonaviy avlodlari Lotin. Ikkala holatda ham ajdodlar tili imperatorlik ekspansiyasi bilan tarqaldi substrat tillari 2000 yil oldin, tomonidan Qin –Xon Xitoyda imperiya va Rim imperiyasi Evropada. Yilda G’arbiy Evropa, O’rta asr lotin tili asrlar davomida ilmiy va ma’muriy yozuvlar uchun standart bo’lib qoldi va mahalliy navlarga ta’sir ko’rsatdi Adabiy xitoy Xitoyda. Evropada ham, Xitoyda ham nutqning mahalliy shakllari yozma me’yordan va bir-biridan ajralib turdi va keng tarqaldi dialekt Continua, keng ajratilgan navlar o’zaro tushunarsiz. [17] [18]

    Boshqa tomondan, katta farqlar mavjud. Xitoyda siyosiy birlik 6-asr oxirlarida tiklandi (tomonidan Sui sulolasi ) va hozirgi kungacha davom etgan (bo’linishning nisbatan qisqa intermediyalari bilan). Ayni paytda Evropa tarqoq bo’lib qoldi va ko’plab mustaqil davlatlarni rivojlantirdi. Alfavit yordamida osonlashtirilgan vertikal yozuv lotin tilini siqib chiqardi va bu davlatlar o’zlarini rivojlantirdilar standart tillar. Xitoyda esa adabiyotshunoslar 20-asr boshlariga qadar rasmiy yozuv bo’yicha monopoliyasini saqlab qolishdi. The morfosillab turli xil mahalliy talaffuzlar bilan o’qiladigan yozuv, mahalliy navlar uchun so’z boyligi va iboralar manbai bo’lib xizmat qildi. Yangi milliy standart, Xitoycha xitoycha, og’zaki standart xitoy tilida yozilgan hamkasbi, shuningdek, barcha navlarning savodli ma’ruzachilari tomonidan adabiy shakl sifatida ishlatiladi. [19] [20]

    Tasnifi

    Qo’shimcha ma’lumotlar: Xitoy navlari ro’yxati

    Dialektolog Jerri Norman xitoylarning yuzlab o’zaro tushunarsiz navlari borligini taxmin qildilar. [21] Ushbu navlar a hosil qiladi dialekt davomiyligi, unda nutqdagi farqlar odatda masofalar oshgani sayin yanada aniqroq bo’ladi, ammo ba’zi bir keskin chegaralar mavjud. [22]

    Shu bilan birga, o’zaro tushunuvchanlikning o’zgarish darajasi mintaqaga qarab juda katta farq qiladi. Masalan, Xitoyning barcha shimoliy-sharqiy uchala provinsiyasida tarqalgan Mandarin navlari o’zaro tushunarli, ammo viloyatida Fujian, qayerda Min navlari ustunlik qiladi, qo’shni okruglar yoki hatto qishloqlarning nutqi o’zaro tushunarsiz bo’lishi mumkin. [23]

    Dialekt guruhlari

    Birinchi tilda so’zlashuvchilarning nisbati [24]

    Pinghua, boshqalar (0,6%)

    19-asr oxiri va 20-asr boshlarida xitoy navlarining tasniflari impressionistik mezonlarga asoslangan edi. Ular tarixiy jihatdan janubiy Xitoyda ko’chish va aloqa qilishning asosiy yo’nalishlari bo’lgan daryo tizimlariga ergashdilar. [25] Evolyutsiyasiga asoslangan birinchi ilmiy tasniflar O’rta xitoy tomonidan ishlab chiqarilgan ovozli bosh harflar Vang Li 1936 yilda va Li Fang-Kuei 1937 yilda, boshqa tilshunoslar tomonidan kichik o’zgartirishlar kiritilgan. [26] An’anaviy ravishda qabul qilingan ettita dialekt guruhining birinchi to’plami ikkinchi nashrida paydo bo’ldi Yuan Jiaxua Dialektologiya bo’yicha qo’llanma (1961): [27] [28] mandarin Bu Xitoyning shimoliy va janubi-g’arbiy qismida gapiradigan va hozirgacha eng ko’p gapiradigan guruh. Ushbu guruhga quyidagilar kiradi Pekin shevasi uchun asos yaratadigan Standart xitoy, deb nomlangan Putongxua yoki Guoyu xitoy tilida va ko’pincha “Mandarin” yoki oddiygina “xitoycha” deb tarjima qilingan. Bundan tashqari, Dungan tili ning Qirg’iziston va Qozog’iston da yozilgan Mandarin xilma-xilligi Kirill yozuvi. Vu Ushbu navlar tilga olinadi Shanxay, aksariyati Chjetszyan va janubiy qismlari Tszansu va Anxuiy. Guruh yuzlab aniq nutq shakllarini o’z ichiga oladi, ularning aksariyati o’zaro tushunarli emas. The Suzhou shevasi odatda vakili sifatida qabul qilinadi, chunki Shanxayliklar bir nechta atipik yangiliklarga ega. [29] Vu navlari ovozli yoki g’ichirlagan holda saqlanishi bilan ajralib turadi xayolparast bosh harflar (to’xtaydi, affrikatlar va fricatives ). [30] Gan Ushbu navlar tilga olinadi Tszansi va qo’shni hududlar. The Nanchang lahjasi vakili sifatida qabul qilinadi. Ilgari Gan bilan chambarchas bog’liq bo’lgan Xakka O’rta xitoy tilidagi bosh harflar Xakka singari ovozsiz intiluvchi bosh harflarga aylangani sababli, ularni soyabon atamasi bilan “Hakka-Gan shevalari” deb atashgan. [31] [32] Sian Xiang navlari tilga olinadi Xunan va janubiy Xubey. The Yangi Sian bilan ifodalangan navlar Changsha lahjasi, Janubiy-G’arbiy Mandarin tiliga sezilarli ta’sir ko’rsatdi Qadimgi Sian bilan ifodalangan navlar Shuangfeng shevasi, ovozli bosh harflar kabi xususiyatlarni saqlang. [33] Min Ushbu navlar tog’li hududlarda paydo bo’lgan Fujian va sharqiy Guandun, va to’g’ridan-to’g’ri kelib chiqishi mumkin bo’lmagan xitoy tilining yagona filialini tashkil qiladi O’rta xitoy. Bu, shuningdek, eng xilma-xil bo’lib, qo’shni tumanlarda va G’arbiy Fujian tog’larida, hattoki qo’shni qishloqlarda ham qo’llanilgan ko’plab navlar o’zaro tushunarsizdir. [23] Dastlabki tasniflar Minni Shimoliy va Janubiy kichik guruhlarga ajratgan, ammo 1960 yillarning boshlarida o’tkazilgan so’rov natijalariga ko’ra asosiy bo’linish ichki va qirg’oq guruhlari o’rtasida bo’lgan. [34] [35] Atrofdagi qirg’oq mintaqasidan navlar Xiamen sifatida tanilgan Janubi-Sharqiy Osiyoga tarqaldi Xokkien (“Fujian” ning dialektik talaffuzidan nomlangan) va Tayvan, ular tanilgan Tayvanliklar. [36] Minning boshqa novdalari topilgan Xaynan va Leyjou yarim oroli, janubiy Xitoy bo’ylab kichikroq jamoalar bilan. [35] Xakka The Xakka (so’zma-so’z “mehmon oilalar”) – bu guruh Xan xitoylari shimoliy-sharqiy Guangdong, Fujianning janubi-g’arbiy qismida va janubiy Xitoyning boshqa ko’plab qismlarida, shuningdek, Tayvan kabi Janubi-Sharqiy Osiyoning ba’zi qismlari Singapur, Malayziya va Indoneziya. The Meixian lahjasi obro’-e’tibor shaklidir. [37] Ko’pgina Hakka navlari burun uchlari to’liq qo’shimchasini saqlaydi, -m -n -ŋ va to’xtash uchlari -p -t -k, ammo O’rta xitoylik venalar kodlari -ŋ va -k dental kodalarini hosil qilish tendentsiyasi mavjud -n va – t oldingi unlilaridan keyin. [38] Yue Ushbu navlar tilga olinadi Guandun, Guansi, Gonkong va Makao va Janubi-Sharqiy Osiyoga va dunyoning boshqa qismlariga ko’chib kelganlar. The obro’-e’tiborning xilma-xilligi va eng ko’p tarqalgan turli xil Kanton, shahridan Guanchjou (tarixda “Kanton” deb nomlangan), bu shuningdek Gonkong va Makaoda ko’pchilikning ona tili hisoblanadi. [39] Tayshan, ning qirg’oq mintaqasidan Tszyanmen Guanchjou janubi-g’arbiy qismida, tarixan 20-asr oxiriga qadar G’arbdagi chet el jamoalari orasida eng keng tarqalgan Yue navlari bo’lgan. [40] Hamma Yue navlari o’zaro tushunarli emas. Yue navlarining aksariyati O’rta Xitoy so’zlari-yakuniy undoshlarining to’liq qo’shimchasini saqlab qoladi ( / p /, / t /, / k /, / m /, / n / va / ŋ / ) va ohanglarning boy zaxiralariga ega. [38] The Xitoy tili atlasi (1987) ning tasnifiga amal qiladi Li Rong uchta guruhni ajratib ko’rsatish: [41] [42] Jin Ushbu navlar Shanxi va qo’shni hududlar ilgari Mandarin tiliga kiritilgan. Ular O’rta xitoyliklarni saqlab qolish bilan ajralib turadi kiruvchi ohang toifasi. [43] Huizhou Janubda gapiradigan xuiy shevalari Anxuiy, Wu, Gan va Mandarin bilan turli xil xususiyatlarni baham ko’ring, bu ularni tasniflashni qiyinlashtiradi. Ilgari olimlar ularga ushbu guruhlardan birini yoki boshqasini yoki o’zlarining bir guruhini tayinlashgan edilar. [44] [45] Pinghua Ushbu navlar eng qadimgi xitoylik migrantlarning nutqidan kelib chiqqan Guansi, keyinchalik Yue va Janubiy-G’arbiy Mandarin ma’ruzachilarining kirib kelishidan oldin. Ba’zi tilshunoslar ularni Yue va Syan aralashmasi sifatida qarashadi. [46] Ba’zi navlari tasniflanmagan bo’lib qolmoqda, shu jumladan Danzhou shevasi shimoli-g’arbiy Xaynan, Vaksian, g’arbiy qismidagi kichik bir quruqlikda gaplashdi Xunan va Shaozhou Tuxua, Guangdong, Hunan va Guangxi chegara hududlarida gapiriladi. [47] Ushbu mintaqa juda katta lingvistik xilma-xillik sohasidir, ammo hali aniq ta’riflanmagan. [ iqtibos kerak ] So’z boyligining ko’p qismi Bai tili ning Yunnan Xitoy so’zlari bilan bog’liq ko’rinadi, garchi ko’pchilik so’nggi bir necha asrlar davomida olingan kreditlar. Ba’zi olimlar bu xitoyliklarning juda erta tarvaqaylab ketganligini anglatadi, boshqalari esa bu bir-biridan uzoqroq bog’liqligini ta’kidlaydilar Xitoy-Tibet tili ikki ming yillik qarzlar bilan qoplangan. [48] [49] [50]

    Guruhlar o’rtasidagi munosabatlar

    Jerri Norman an’anaviy etti dialekt guruhini uchta katta guruhga ajratdi: Shimoliy (Mandarin), Markaziy (Vu, Gan va Sian) va Janubiy (Xakka, Yue va Min) .U janubiy guruhni ushbu standartda ishlatilganligini aytdi. Davomida Yangtze vodiysi Xan sulolasi (Miloddan avvalgi 206 – milodiy 220), uni eski janubiy xitoylar deb atagan, Markaziy guruh esa Shimoliy va Janubiy guruhlar o’rtasida o’tish davri bo’lgan. [51] Biroz dialekt chegaralari Masalan, Wu va Min o’rtasida, ayniqsa keskin, boshqalari, masalan, Mandarin va Sian yoki Min va Hakka o’rtasida aniqroq aniqlanmagan. [22] Olimlar markaziy navlarning o’tish davri xususiyatlarini hisobga olgan holda to’lqinli modellar. Ivataning ta’kidlashicha, yangiliklar shimoldan shimoldan uzatilgan Xuay daryosi uchun Quyi Yantszi Mandarin mintaqa va u erdan janubi-sharqdan Wu hududiga va g’arbiy tomonga Yangtsi daryosi vodiysi va u erdan janubi-g’arbiy hududlarga, janubi-sharqdagi tepaliklarni asosan tegmasdan qoldirgan. [52]

    Miqdoriy o’xshashlik

    • Changsha (Yangi Sian) har doim Mandarin guruhida bo’lgan. Qadimgi Sian lahjasi namunada bo’lmagan.
    • Tayyan (Jin yoki Shanxi) va Xankou (Uxan, Xubey) sub’ektiv ravishda boshqa shimoliy lahjalardan farq qiladi, ammo o’zaro tushunarliligi jihatidan juda yaqin bo’lgan. Ob’ektiv ravishda, Taiyuan juda katta fonologik farqga ega, ammo leksik jihatdan bir-biridan farq qilardi.
    • Chengdu (Sichuan) leksik jihatdan bir-biridan farq qilar edi, ammo boshqa choralar bo’yicha juda oz edi.

    Ikki Wu shevasi oraliq pozitsiyani egallagan, leksik o’xshashligi jihatidan Shimoliy / Yangi Syan / Gan guruhiga yaqinroq va sub’ektiv tushunarliligi jihatidan juda yaqin, ammo fonologik qonuniyat va sub’ektiv o’xshashlik jihatidan Min / Hakka / Yuega yaqinroq, faqat Wenzhou hammadan uzoqroq bo’lgan. fonologik qonuniyatdagi boshqa lahjalar. Ikki Wu lahjasi bir-biriga leksik o’xshashlik va sub’ektiv o’xshashlik bilan yaqin edi, lekin o’zaro tushunarli emas, Suzjou aslida Venzhouga qaraganda Shimoliy / Sian / Ganga yaqinroq edi. [53]

    Janubiy kichik guruhda Hakka va Yue uchta leksik va sub’ektiv o’lchovlar bo’yicha chambarchas guruhlangan, ammo fonologik qonuniyatda emas. Min lahjalari Min Fuchou bilan katta farqni ko’rsatdi (Sharqiy Min ) bilan zaif guruhlangan Janubiy Min lahjalari Xiamen va Chaozhou ikkita ob’ektiv mezon bo’yicha va aslida Hakka va Yuega sub’ektiv mezonlar bo’yicha biroz yaqinroq edi. [53]

    Terminologiya

    Xitoyning turli hududlaridan mahalliy navlar ko’pincha o’zaro tushunarsiz bo’lib, ular kamida har xil darajada farq qiladi Romantik tillar va ehtimol hatto qadar Hind-evropa tillari bir butun sifatida. [54] [55] [56] Ushbu navlar Sinitik xitoy-tibet tillari oilasining filiali (bilan Bai ba’zida ushbu guruhga kiritilgan). [57] Chunki ma’ruzachilar a standart yozma shakl va uzoq yillik siyosiy birlik bilan umumiy madaniy merosga ega bo’lib, navlar ona tilida so’zlashuvchilar orasida yagona xitoy tilining variantlari sifatida qabul qilinadi, [58] va bu ham rasmiy pozitsiya. [59] Xitoy tilshunosligida an’anaviy ingliz tilidan foydalanish lahjasi Mandarin va Vu kabi mintaqaviy guruhlar chaqirilganda, ma’lum bir joyning nutqi uchun (maqomidan qat’i nazar) dialekt guruhlari. [21] ISO 639-3 quyidagicha Etnolog yuqorida sanab o’tilgan eng yuqori darajadagi sakkizta guruhga (Min va Pingxuadan tashqari) va Minning beshta kichik guruhiga til kodlarini berishda. [60] Boshqa tilshunoslar asosiy guruhlarga til sifatida murojaat qilishni afzal ko’rishadi. [55] Sinolog Devid Mozer Xitoy rasmiylari ularni “lahjalar” deb atashadi, chunki bu Xitoyni yagona millat sifatida mustahkamlashdir. [61]

    Xitoy tilida bu atama fangyán [b] Xitoyning har qanday mintaqaviy bo’linmasi uchun ishlatiladi, masalan, qishloq nutqidan tortib to yirik filiallariga qadar mandarin va Vu. Xitoy tilida yozadigan tilshunoslar ko’pincha bu atamani har xil darajadagi klassifikatsiyani ajratish uchun malakalashadi. Ushbu atamalarning barchasi odatdagidek ingliz tiliga tarjima qilingan lahjasi, chalkash deb tanqid qilingan amaliyot. Neologizmlar mintaqaviy va topolekt muqobil ko’rinish sifatida taklif qilingan fangyán. [63] [c]

    Odatda o’zlarining tillari sifatida tan olingan yagona navlar Dungan va Taz. [ shubhali – muhokama qilish ] Bu asosan siyosiy sabablarga bog’liq [ iqtibos kerak ] ular aytilganidek sobiq Sovet Ittifoqi va odatda Xan belgilarida emas, balki yoziladi Kirillcha. Dungan aslida turli xil Mandarin tilidir, ammo ular assimetrik o’zaro tushunarli Standart mandarin. Turli xil aralash tillar, xususan etnik ozchiliklar gapiradigan tillar, shuningdek, kabi tillar deb nomlanadi Tangvang, Vutun va E. The Tayvan Ta’lim vazirligi “Minnan tili” va “Tayvan Minnan tili” atamalaridan foydalanadi. [65]

    Fonologiya

    An’anaviy xitoy hece tuzilishi

    Odatiy tahlil birligi – hece, an’anaviy ravishda bosh harfdan iborat bo’lib tahlil qilinadi undosh, final va a ohang. [66] Umuman olganda janubiy navlarda shimoliy va markaziy navlarga qaraganda boshlang’ich undoshlar kamroq, lekin ko’pincha saqlanib qoladi O’rta xitoy oxirgi undoshlar. [67] Kabi ba’zi navlari Kanton va Shanxay shevasi, o’z ichiga oladi heceli nasallar mustaqil heceler sifatida. [68]

    Bosh harflar

    So’ralgan 42 navda Zamonaviy xitoy lahjalarining ajoyib lug’ati, bosh harflar soni (nolinchi bosh harfni ham o’z ichiga olgan) ba’zi janubiy lahjalarda 15 dan 35 gacha bo’lgan shevada. Chonming oroli, Shanxay. [69]

    Tanlangan navlarning bosh harflari [70] [71]

    Fuzhou (Min )					Suzhou (Vu )						Pekin (mandarin )
    To’xtaydi va affrikatlar	ovozsiz undirilmagan	p	t	ts	k	p	t	ts	tɕ	k	p	t	ts	tɕ	tʂ	k
    	ovozsiz intilgan	pʰ	tʰ	tsʰ	kʰ	pʰ	tʰ	tsʰ	tɕʰ	kʰ	pʰ	tʰ	tsʰ	tɕʰ	tʂʰ	kʰ
    	ovozli	b	d	dʑ	g
    Fricatives	ovozsiz	s	x	f	s	ɕ	h	f	s	ɕ	ʂ	x
    	ovozli	v	z	ʑ	ɦ
    Nasals		m	n	ŋ	m	n	ɲ	ŋ	m	n
    Sonorantlar		l	∅	l	∅	l	ɻ / ʐ	∅

    Ning boshlang’ich tizimi Fuzhou shevasi shimoliy Fujian minimal misol. [72] Bundan mustasno / ŋ / , ko’pincha nol boshlang’ich bilan birlashtiriladi, bu dialektning bosh harflari barcha xitoy navlarida mavjud, garchi bir nechta navlari farq qilmasa / n / dan / l / . Biroq, aksariyat navlar, yangi xislatlar va O’rta xitoy tilidan ajralib turadigan xususiyatlarning kombinatsiyasi tufayli qo’shimcha bosh harflarga ega:

    • Min bo’lmagan navlarning ko’pchiligida a labiodental fricative / f / , O’rta xitoy tilidan rivojlangan bilabial to’xtaydi ma’lum muhitda. [73]
    • O’rta xitoy tilining bosh harflari Suzhou va kabi wu shevalarida saqlanib qolgan Shanxay, shu qatorda; shu bilan birga Qadimgi Sian shevalari va bir nechta Gan shevalari, ammo boshqa joylarda ovozsiz bosh harflar bilan birlashtirilgan. [74][75]
    • O’rta xitoyliklar retrofleks bosh harflar ko’plab Mandarin lahjalarida, shu jumladan Pekinda, ammo janubi-g’arbiy va janubi-sharqiy Mandarin turlarida saqlanadi. [76]
    • Ko’pgina shimoliy va markaziy navlarda mavjud palatizatsiya stomatologik affrikatlar, velar (Suzhou kabi), yoki ikkalasi ham. Ba’zi joylarda, shu jumladan Pekinda palatalizatsiya qilingan stomatologik affrikatlar va palatalizatsiya qilingan velarallar birlashib, yangi palatal qatorni hosil qildi. [77]

    Finallar

    Xitoy finali ixtiyoriy medial sifatida tahlil qilinishi mumkin sirpanish, asosiy unli va ixtiyoriy koda. [78]

    Konservativ unli tizimlar, masalan Gan shevalari, baland unlilarga ega / men / , / u / va / y / , ular medial, o’rta unlilar vazifasini ham bajaradi / e / va / u / va past / a / – unli singari. [79] Boshqa shevalarda, shu jumladan Mandarin shevalarida, / u / bilan birlashtirildi / a / , keng doiradagi bitta o’rta unlini qoldirib allofonlar. [80] Ko’p lahjalarda, xususan, shimoliy va markaziy Xitoyda apikal yoki retrofleks unlilar mavjud heceli fraksiyonivlar sibilant bosh harflaridan keyin kelgan baland unli tovushlardan olingan. [81] Ko’pchilikda Vu shevalari, unli va oxirgi sirpanishlar mavjud monofontifik qilingan, ochiq hecelerdeki unlilarning boy inventarizatsiyasini ishlab chiqarish. [82] Mediallarning kamayishi odatda Yue lahjalari. [83]

    Slaydlardan tashkil topgan O’rta Xitoy kodalari / j / va / w / , nasallar / m / , / n / va / ŋ / va to’xtaydi / p / , / t / va / k / , janubiy lahjalarda, xususan, yue lahjalarida yaxshi saqlanib qolgan Kanton. [38] Jinda, Quyi Yantszi Mandarin va Vu shevalari, to’xtash joylari yakuniy sifatida birlashdi yaltiroq to’xtash, aksariyat shimoliy navlarda ular yo’q bo’lib ketgan. [84] Yilda Mandarin lahjalari final / m / bilan birlashtirildi / n / , ba’zi markaziy lahjalarda bitta burun koda mavjud bo’lsa, ba’zi hollarda a sifatida amalga oshiriladi nazalizatsiya unli. [85]

    Ohanglar

    Xitoyning barcha navlari, qo’shni tillar singari ichida Materik Janubi-Sharqiy Osiyo lingvistik hududi, fonematikaga ega ohanglar. Har bir bo’g’in turli morfemalarni bildiruvchi uchdan etti gacha aniq balandlikdagi konturlar bilan talaffuz qilinishi mumkin. Masalan, Pekin shevasi ajratib turadi mā ( 妈 “Ona”), má ( 麻 “kanop”), mǎ ( 马 “ot”) va mà ( 骂 “qoralash”). Tonal qarama-qarshiliklar soni dialektlar orasida turlicha bo’lib, shimoliy lahjalar janubnikiga qaraganda kamroq farqlanadi. [86] Ko’p lahjalarda mavjud ohang sandhi, unda bo’g’inning baland konturiga qo’shma so’z yoki iboradagi qo’shni hecelerin ohanglari ta’sir qiladi. [87] Ushbu jarayon juda keng Shanxayliklar ohang tizimi a ga kamaytirilganligi baland ovozli aksent tizim juda o’xshash zamonaviy yapon tili.

    Zamonaviy navlarning tonal toifalari ularning kelib chiqishini hisobga olgan holda bog’liq bo’lishi mumkin to’rt tonna O’rta xitoy Garchi turli xil dialektlarda qarindosh tonal kategoriyalar ko’pincha bir-biridan farqli ravishda pitch kontur sifatida amalga oshiriladi. [88] O’rta xitoyliklar vokal yoki burun bilan tugagan hecalarda uch tomonlama tonal kontrastga ega edi. Tonal toifalarning an’anaviy nomlari “daraja” / “hatto” ( 平 píng), “ko’tarilish” ( 上 shǎng) va “ketish” / “ketmoq” ( 去 qù). A bilan tugaydigan hecalar undoshni to’xtatish / p / , / t / yoki / k / (tekshirilgan heceler ) tonal qarama-qarshiliklarga ega bo’lmagan, ammo an’anaviy ravishda “kiruvchi” to’rtinchi ohang toifasi sifatida qabul qilingan ( 入 rù), nasal bilan tugaydigan hecalarga mos keladi / m / , / n / , yoki / ŋ / . [89]

    O’rta xitoylarning ohanglari, shuningdek qo’shni tillardagi o’xshash tizimlar a ohang bo’linishi syllabic onsets bilan shartlangan. Bosh harflar bilan yozilgan hecalar pastki pog’onada va kechgacha talaffuz qilishga moyil edi Tang sulolasi, har bir ohang “yuqori” deb nomlanuvchi bosh harflar bilan shartlangan ikkita registrga bo’lingan ( 阴 / 陰 yīn) va “pastroq” ( 阳 / 陽 yáng). [90] Vu va Old Sian guruhlaridan tashqari barcha dialektlarda ovoz yo’qolganida, bu farq fonemik bo’lib, sakkiz tonna toifani hosil qildi, tekshirilmagan hecalarda olti tomonlama farq va tekshirilgan hecelerde ikki tomonlama kontrast. [91] Kanton ushbu sakkiz tonna toifani saqlaydi va tekshirilgan bo’g’inlarda qo’shimcha farqni yaratdi. [92] (Oxirgi farq ko’p navlarda yana yo’qoldi).

    Biroq, aksariyat xitoy navlari ohang farqlari sonini kamaytirdi. [88] Masalan, Mandarin tilida O’rta xitoylarning ko’tarilish va ketish ohanglari bo’linishidan kelib chiqadigan ohanglar birlashib, to’rt tonna qoldirdi. Bundan tashqari, Mandarin shevalarida aksariyat to’xtash undoshlari g’oyib bo’ldi va bunday heceler tasodifiy ko’rinishda qolgan to’rtta ohang orasida taqsimlandi. [93]

    Tonal kategoriyalar va baland konturlar so’zlashuv qatlamlarida

    O’rta xitoy tili va bosh harf
    Daraja			ko’tarilish			ketish			kirish
    vl.	n.	vd.	vl.	n.	vd.	vl.	n.	vd.	vl.		n.	vd.
    Jin [94]	Taiyuan	1 ˩			3 ˥˧		5 ˥				7 ˨˩			8 ˥˦
    mandarin [94]	Sian	1 ˧˩	2 ˨˦		3 ˦˨		5 ˥				1			2
    	Pekin	1 ˥	2 ˧˥		3 ˨˩˦		5 ˥˩				1,2,3,5		5	2
    	Chengdu	1 ˦	2 ˧˩		3 ˥˧		5 ˩˧				2
    	Yangzhou	1 ˨˩	2 ˧˥		3 ˧˩		5 ˥				7 ˦
    Sian [95]	Changsha	1 ˧	2 ˩˧		3 ˦˩		6	5 ˥	6 ˨˩		7 ˨˦
    	Shuangfeng	1 ˦	2 ˨˧		3 ˨˩		6	5 ˧˥	6 ˧		2, 5
    Gan [96]	Nanchang	1 ˦˨	2 ˨˦		3 ˨˩˧		6	5 ˦˥	6 ˨˩		7 ˥		8 ˨˩
    Vu [97]	Suzhou	1 ˦	2 ˨˦		3 ˦˩		6	5 ˥˩˧	6 ˧˩		7 ˦		8 ˨˧
    	Shanxay	1 ˦˨	2 ˨˦		3 ˧˥		2	3	2		7 ˥		8 ˨˧
    	Wenzhou	1 ˦	2 ˧˩		3 ˦˥	4 ˨˦		5 ˦˨	6 ˩		7 ˨˧		8 ˩˨
    Min [98]	Xiamen	1 ˥	2 ˨˦		3 ˥˩		6	5 ˩	6 ˧		7 ˧˨		8 ˥
    Xakka [99]	Meixian	1 ˦	2 ˩˨		3 ˧˩	1,3	1	5 ˦˨			7 ˨˩		8 ˦
    Yue [100]	Guanchjou	1 ˥˧	2 ˨˩		3 ˧˥	4 ˨˦ [d]		5 ˦	6 ˧		7a ˥	7b ˦	8 ˧

    Vu shahrida ovozli obstruktsiyalar saqlanib qoldi va ohang bo’linishi hech qachon fonemaga aylanmadi: baland ovozli allofonlar boshlang’ich ovozsiz undoshlar bilan, pastki tovushli allofonlar esa boshlang’ich ovozsiz undoshlar bilan sodir bo’ladi. [97] (An’anaviy xitoy tasnifi shunga qaramay, ularni turli xil ohanglar deb hisoblaydi.) Vu shevalarining aksariyati o’rta xitoylarning ohang kategoriyalarini saqlab qolishmoqda, ammo Shanxayliklar ulardan bir nechtasi birlashdi.

    Ko’pgina xitoy navlari namoyish etiladi ohang sandhi, unda ohangni anglash bo’g’inning mazmuniga qarab o’zgarib turadi. Masalan, ichida Standart xitoy uchinchi ohang ikkinchi ohangga, so’ngra boshqa uchinchi ohangga o’tganda o’zgaradi. [101] Ayniqsa, murakkab sandhi naqshlari Vu shevalarida va qirg’oq bo’yidagi Min shevalarida uchraydi. [102] Shanxay tilida so’zdagi barcha hecelerin tonusi birinchisining ohangiga qarab belgilanadi, shunda shanghayn tilida hecadan emas, so’zdan iborat bo’ladi.

    Lug’at

    Ko’pchilik morfemalar xitoy navlarida kelib chiqqan monosillablar mavjud Qadimgi Xitoy so’zlar va barcha navlarda konnekatlar mavjud:

    Qarindosh morfemalarning nutqiy talaffuzi [103] [e]

    So’z	Jin	mandarin				Sian		Gan	Vu		Min		Xakka	Yue
    	Taiyuan	Sian	Pekin	Chengdu	Yangzhou	Changsha	Shuangfeng	Nanchang	Suzhou	Wenzhou	Fuzhou	Xiamen	Meixian	Guanchjou
    人 “odam”	zŋŋ 1	ʐẽ 2	ʐən 2	zən 2	len 2	ʐən 2	.iɛn 2	ɲin 5	ɲin 2	iaŋ 2	nyyŋ 2	laŋ 2	ɲin 2	jɐn 2
    男 ‘kishi’	næ̃ 1	næ̃ 2	nan 2	nan 2	liæ̃ 2	lan 2	læ̃ 2	lan 5	no 2	no 2	naŋ 2	lam 2	nam 2	nam 2
    女 “ayol”	ny 3	mil 3	ny 3	ɲy 3	ly 3	ɲy 3	ɲy 3	ɲy 3	ɲy 6	ɲy 4	ny 3	lu 3	ŋ 3	noy 4
    魚 “baliq”	y 1	y 2	y 2	y 2	y 2	y 2	y 2	ɲiɛ 5	ŋ 2	.øy 2	ŋy 2	salom 2	ŋ 2	jy 2
    蛇 “ilon”	sɤ 1	ʂɤ 2	ʂɤ 2	se 2	ɕɪ 2	sa 2	io 2	sa 5	zo 2	zei 2	sie 2	tsua 2	sa 2	ʃɛ 2
    肉 “go’sht”	zuʔ 7	siz 5	siz 5	zau 2	lʔ 7	ha 7	yu 5	ukiuk 8	ɲioʔ 8	əiəu 8	nyʔ 8	hɪk 8	ukiuk 7	juk 8
    骨 “suyak”	kuʔ 7	ku 1	ku 3	ku 2	kuʔ 7	ku 7	kau 2	kut 7	kuɤʔ 7	ky 7	kauʔ 7	kut 7	kut 7	kuɐt 7a
    眼 “ko’z”	nie 3	.iã 3	iɛn 3	iɛn 3	iæ̃ 3	ŋan 3	ŋæ̃ 3	ŋan 3	ŋɛ 6	.a 4	iaŋ 3	gɪŋ 3	ɲian 3	ŋan 4
    耳 “quloq”	ɚ 3	ɚ 3	ɚ 3	ɚ 3	a 3	ɤ 3	e 3	ə 3	ɲi 6	ŋ 4	ŋei 5	salom 6	ɲi 3	ji 4
    鼻 “burun”	pirog 8	pi 2	pi 2	pi 2	pirog 7	pi 2	bi 6	pʰit 8	bɤʔ 8	bei 6	pei 6	pʰi 6	pʰi 5	pei 6
    Kunlar “yakshanba’	zʔʔ 7	ɚ 1	ʐʅ 5	zɿ 2	lʔ 7	ɲʅ 7	men 2	ɲ 8	ɲɪʔ 8	ɲiai 8	niʔ 8	yoqilgan 8	ɲ 7	jat 8
    月 “oy”, “oy”	yʔ 7	siz 1	siz 5	siz 2	yʔ 7	siz 7	yo 5	Yo’q 8	ŋɤʔ 8	ɲy 8	ɔʔuɔʔ 8	geʔ 8	íiat 8	jyt 8
    年 “yil”	nie 1	ɲiæ̃ 2	niɛn 2	.iɛn 2	liẽ 2	ɲiẽ 2	ɲɪ̃ 2	.iɛn 5	iɪ 2	ɲi 2	nieŋ 2	nĩ 2	ɲian 2	to’qqiz 2
    山 ‘tog’	sæ̃ 1	sæ̃ 1	ʂan 1	san 1	sæ̃ 1	san 1	sæ̃ 1	san 1	sɛ 1	sa 1	saŋ 1	suã 1	san 1	ʃan 1
    水 “suv”	sui 3	fei 3	ʂuei 3	sui 3	suii 3	yei 3	ɕy 3	sui 3	sɥ 3	sɿ 3	tsy 3	tsui 3	sui 3	.øy 3
    紅 “qizil”	xuŋ 1	xuoŋ 2	xuŋ 2	xoŋ 2	xoŋ 2	xən 2	ɣən 2	fuŋ 5	ɦoŋ 2	ɦoŋ 2	øyŋ 2	aŋ 2	fuŋ 2	huŋ 2
    綠 “yashil”	luʔ 7	lou 1	ly 5	nu 2	lɔʔ 7	lou 7	lu 2	liuk 8	loʔ 7	mana 8	luɔʔ 8	lk 8	liuk 8	luk 8
    黃 “sariq”	xuɒ̃ 1	xuaŋ 2	xuaŋ 2	xuaŋ 2	xuɑŋ 2	uan 2	ɒŋ 2	uɔŋ 5	ɒŋuɒŋ 2	ɔuɔ 2	uɔŋ 2	hɔŋ 2	vɔŋ 2	wɔŋ 2
    白 “oq”	piʔ 7	pei 2	pai 2	pe 2	pɔʔ 7	pɤ 7	pia 2	pʰak 7	bɒʔ 8	ba 8	paʔ 8	peʔ 8	pʰak 8	pak 8
    黑 “qora”	xaʔ 7	xei 1	xei 1	xe 2	xaʔ 7	xa 7	ɕia 2	hɛt 8	hɤʔ 7	xe 7	xaiʔ 7	hɪk 7	hɛt 7	hɐk 7a
    上 “yuqorida”	sɒ̃ 5	ʂaŋ 5	ʂaŋ 5	saŋ 5	sɑŋ 5	san 6	iaŋ 6	sɔŋ 6	zɒŋ 6	ji 6	suɔŋ 6	tsiũ 6	sɔŋ 5	ʃœŋ 6
    下 “pastda”	ɕia 5	xa 5	ɕia 5	ɕia 5	xɑ 5	xa 6	.o 6	ha 6	.o 6	.o 4	a 6	e 6	ha 2	ha 6
    中 “o’rta”	tsuŋ 1	pfeŋ 1	tʂuŋ 1	tsoŋ 1	tsoŋ 1	tʂən 1	sarg’ish 1	tsuŋ 1	tsoŋ 1	tɕyoŋ 1	touŋ 1	taŋ 1	tuŋ 1	tʃuŋ 1
    大 “katta”	ta 5	tuo 5	ta 5	ta 5	tay 5	tay 6	du 6	tʰɔ 6	deu 6	deu 6	tuai 6	tua 6	tʰai 5	tay 6
    小 “kichik”	ɕiau 3	ɕiau 3	ɕiau 3	ɕiau 3	ɕiɔ 3	ɕiau 3	ɕiɤ 3	ɛiɛu 3	siæ 3	sayi 3	sieu 3	sio 3	siau 3	ʃiu 3

    Qadimgi Xitoy navbati bilan * p- va * m- dan boshlanadigan ikkita salbiy oilaga ega edi. [104] Shimoliy va Markaziy navlar Pekinga tegishli bo’lgan birinchi oiladan so’z ishlatishga moyildirlar pu 5 不 , oddiy negator sifatida. [105] Ikkinchi oiladan chiqqan so’z Pekinda bo’lgani kabi, mavjud bo’lmagan “yo’q” sifatida ishlatiladi mei 2 沒 va Shanxay m 2 . [106] Mandarin navlarida bu so’z “hali emas” uchun ishlatiladi, Wu va boshqa guruhlarda odatda boshqacha shakl qo’llaniladi. [107] Janubiy navlarda negatorlar ikkinchi oiladan keladi. Ushbu navlarning oddiy negatorlari barchasi a bo’g’in burun * m̩, garchi u Hakka va Yue darajasida, Minda esa ko’tarilgan ohangga ega. Ekzistensial negatorlar proto-formadan kelib chiqadi * mau, lekin yana tonal kategoriya guruhlar orasida turlicha. [108]

    Birinchi va ikkinchi shaxs olmoshlari barcha turlarga mansub. Uchinchi shaxs olmoshlari uchun Jin, Mandarin va Xiang navlari qarindosh shakllarga ega, ammo boshqa navlar odatda dastlab velar yoki glottal bosh harflari bo’lgan shakllardan foydalanadilar: [109]

    Shaxsiy olmoshlar [e]

    Jin [103]	mandarin [110]				Sian [111]		Gan [112]	Vu [113]		Min [114]		Xakka [115]	Yue [116]
    Taiyuan	Sian	Pekin	Chengdu	Yangzhou	Changsha	Shuangfeng	Nanchang	Suzhou	Wenzhou	Fuzhou	Xiamen	Meixian	Guanchjou
    “Men”	ɣɤ 3	.a 3	uo 3	.o 3	o 3	.o 3	aŋ 3	ŋɔ 3	ha 6	ŋ 4	Tsuay 3	gua 3	ŋai 2	.o 4
    “sen”	ni 3	ni 3	ni 3	ni 3	liɪ 3	n 3 , ɲi 3	n 3	li 3 , n 3	ne 6	ɲi 4	ny 3	li 3	ɲi 2 , n 2	nei 4
    “u”	tʰa 1	tʰa 1	tʰa 1	tʰa 1	tʰa 1	tʰa 1	tʰo 1	tɕʰiɛ 3	li 1	gi 2	men 1	men 1	ki 2	kʰoy 4

    Janubiy navlar o’ziga xos xususiyatlarni ham o’z ichiga oladi substratlar xitoylik bo’lmagan lug’at. Ushbu so’zlarning ba’zilari kelib chiqishi mumkin Tai-Kadai va Austroasiatik tillar. [117]

    Variatsiyalarga misollar

    The Min tillar ko’pincha lingvistik jihatdan eng uzoqlashtirilgan deb hisoblanadi Standart xitoy fonologiya, grammatika va so’z boyliklarida. Tarixiy ma’noda, xitoy tillarining qolgan qismidan ajralib chiqqan birinchi tillar Min tarixiy xitoy fonologiyasi batafsil ma’lumot uchun). Min tillari, shuningdek, ichki xilma-xilligi eng ko’p bo’lgan guruhdir va ko’pincha kamida beshta alohida tildan iborat deb hisoblanadi. Shimoliy min, Janubiy Min, Markaziy min, Sharqiy Min va Puxian Min.

    Tasvirlash uchun, yilda Tayvanliklar (turli xil Xokkien, ozgina til) o’zingizni biroz yomon his qilayotganingizni bildirish uchun (“O’zimni yaxshi his qilmayapman.”), shunday deyish mumkin:

    Goá kā-kī-lâng ā tām-po̍h-á bô sóng-khoài. (Pe̍h-oē-jī )
    我 家 己 人 有 無 爽快 爽快。(Trad. )
    我 家 己 人 有 无 爽快 爽快。(Oddiy. )
    So’zma-so’z: Men o’zimni biroz noqulay his qilyapman.

    Holbuki, Mandarin tilida og’zaki nutq bilan gaplashganda:

    Sotsiolingvistika

    Standart xilma-xillik bilan ikki tilli bilish

    Ushbu bo’limda bir nechta muammolar mavjud. Iltimos yordam bering uni yaxshilang yoki ushbu masalalarni muhokama qiling munozara sahifasi. (Ushbu shablon xabarlarini qanday va qachon olib tashlashni bilib oling)

    Ushbu bo’lim kengayishga muhtoj bilan: Tayvanda ma’lumot, masalan. Hakka-Mandarin va Xokkien-Mandarin uchun. Siz yordam berishingiz mumkin ( 2018 yil dekabr )

    (Ushbu shablon xabarini qanday va qachon olib tashlashni bilib oling)

    Til siyosati

    Guangdongdagi maktab “Iltimos, gapiring Standart xitoy. Iltimos yozing standart belgilar “devorga.

    Xitoy Xalq Respublikasi

    Xitoy materikida bu borada qat’iyatli harakat bor edi standart tilni targ’ib qilish (Xitoy : 大力推广普通话 ; pinyin : dàlì tuīguǎng Pǔtōnghuà ); Masalan, ikkinchi yildan boshlab ta’lim tizimi umuman Mandarin tilida ishlaydi. Biroq, ko’plab norasmiy vaziyatlarda mahalliy lahjadan foydalanishga yo’l qo’yiladi va ijtimoiy jihatdan afzalroqdir. Yilda Gonkong, so’zlashuvchi kanton belgilar rasmiy sud hujjatlarida sud jarayonlari paytida guvohlarning so’zlaridan iqtibos keltirishdan tashqari, hech qachon rasmiy hujjatlarda foydalanilmaydi va XXR ichida Mandarin tiliga yaqinroq belgidan foydalanishga moyil bo’ladi. Milliy darajada dialektdagi farqlar, odatda, siyosiy bo’linishlarga yoki toifalarga mos kelmaydi va bu aksariyat hollarda dialektning asosiga aylanishiga to’sqinlik qiladi. hisobga olish siyosati. Tarixiy jihatdan, targ’ib qilgan ko’plab odamlar Xitoy millatchiligi janubiy Xitoydan bo’lganlar va mahalliy tilda Mandarin tilida gaplashishmagan, hatto shimoliy Xitoy rahbarlari ham kamdan-kam hollarda standart aksent bilan gaplashishgan. Masalan, Mao Szedun ko’pincha uning kelib chiqishini ta’kidlagan Xunan gapirishda, aytgan so’zlarining aksariyatini ko’p xitoyliklarga tushunarsiz qilib berish. [ iqtibos kerak ] Chiang Qay-shek va Sun Yatsen ham edi janubiy Xitoy va bu ularning odatdagi inglizcha ismlarida o’zlarining ismlari uchun Kanton talaffuzini aks ettiruvchi va ularning Mandarin tilidan farq qiluvchi ismlarida aks etadi. pinyin imlolar Jiǎng Jièshí va Sūn Yìxiān . Buning bir natijasi shundaki, Xitoyda og’zaki siyosiy ritorikaning rivojlangan an’analari mavjud emas va aksariyat xitoylik siyosiy asarlar asosan og’zaki asarlar emas, balki yozma asarlar sifatida mo’ljallangan. Dialektning siyosiy ta’sirini cheklaydigan yana bir omil bu uning ichida juda keng tarqalganligidir Barcha oila a’zolari turli odamlar turli xil shevalarni bilish va ulardan foydalanishlari uchun.

    Tayvan

    Qo’shimcha ma’lumotlar: Tayvan tillari

    1945 yilgacha, kichik biridan tashqari Yapon – so’zlashuvchi aholi, aksariyat aholi Tayvan gapirgan xitoyliklar edi Tayvanlik Xokkien yoki Xakka, ozchilik bilan Tayvanlik mahalliy aholi, kim gapirdi Formosan tillari. [119] Qachon Gomintang orolga chekindi yo’qotishdan keyin Xitoy fuqarolar urushi 1949 yilda ular shimoliy xitoy tilida so’zlashuvchilarning (va butun Xitoy bo’ylab boshqa dialektlarning) katta oqimini olib kelishdi va Mandarinni butun Xitoyning qonuniy hukumati deb da’vo qilishlarining bir qismi sifatida ko’rib chiqdilar. [120] Ta’lim siyosati mahalliy tillarda Mandarin tilidan foydalanishni targ’ib qildi va ayniqsa boshlang’ich maktablarda qat’iy qo’llanildi, maktabda boshqa tillardan foydalangan bolalar uchun jazolanish va ommaviy xo’rlash. [120] 1970-yillardan boshlab hukumat kattalar uchun Mandarin tilida ta’lim berishni targ’ib qildi, rasmiy maqsadlar uchun Mandarin tilini talab qildi va uni eshittirishda ko’proq foydalanishni rag’batlantirdi. [121] 40 yillik davr mobaynida ushbu siyosat Mandarinning ishlatilishi va obro’sini boshqa tillar hisobiga jamiyat orqali tarqatishga muvaffaq bo’ldi. [122] Mandarin ma’ruzachilari xususiy kompaniyalarda ish topishda qiynalishgan, ammo hukumat lavozimlarida ishlashni afzal ko’rishganligi sababli ular ijtimoiy bo’linishni yanada kuchaytirdilar. [122] 1990-yillardan boshlab, Tayvanlik ona tillari [ oydinlashtirish ] boshlang’ich va o’rta maktablarda, birinchi navbatda Yilan tumani, keyin tanlanganlar tomonidan boshqariladigan boshqa sohalarda Demokratik taraqqiyot partiyasi (DPP) siyosatchilari va nihoyat butun orol bo’ylab. [123]

    Singapur

    Qo’shimcha ma’lumotlar: Singapur tillari

    Ushbu bo’lim kengayishga muhtoj bilan: Dialektik ma’ruzachilar Mandarinizatsiyaga qanday munosabatda bo’lishdi?. Siz yordam berishingiz mumkin ( 2018 yil dekabr )

    Shuningdek qarang

    • Xitoy tillari
    • Xitoy navlari ro’yxati
    • Xitoy lahjalari lingvistik atlasi
    • Xitoyliklar navlarini himoya qilish

    Izohlar

    1. ^ O’tgan lotin tilidan Sinay, “xitoyliklar”. 1982 yilda, Pol K. Benedikt proposed a subgroup of Sino-Tibetan called “Sinitic” comprising Bai va xitoy. [1] The precise affiliation of Bai remains uncertain, [2] but the term “Sinitic” is usually used as a synonym for Chinese, especially when viewed as a language family. [3]
    2. ^ 方言 a birikma ning fang方, meaning “place, region, area”, and yán言 meaning “speech, talk, language”. This was the title of the first work of Chinese dialectology ichida Xan sulolasi, and has had a range of meanings in the millennia since. [62]
    3. ^Jon DeFrancis proposed the neologism regionalect to serve as a translation for fāngyán when referring to mutually unintelligible divisions. [63]Viktor Mair atamani o’ylab topdi topolect as a translation for all uses of fāngyán. [64] The latter term appears in Ingliz tilining Amerika merosi lug’ati.
    4. ^ Some words of literary origin with voiced initials shifted to category 6. [100]
    5. ^ ab The tone numbers of § Tones are used to facilitate comparison between dialects.

    Adabiyotlar

    Iqtiboslar

    1. ^Wang (2005), p. 107.
    2. ^Wang (2005), p. 122.
    3. ^Mair (1991), p. 3.
    4. ^“LEARNING MANDARIN”. Taiwan.gov.tw The official website of the Republic of China . Olingan 6 oktyabr 2019 . In modern Taiwan, traditional Chinese characters are utilized as the written form of Mandarin, one of the nation’s official languages.
    5. ^“Constitution of the Republic of Singapore PART XIII GENERAL PROVISIONS”. Singapore Statutes Online Plus . Olingan 6 oktyabr 2019 . Official languages and national language 153A.—(1) Malay, Mandarin, Tamil and English shall be the 4 official languages in Singapore.
    6. ^“Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi: xitoy tiliga tarjima”. Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi sarlavhasi: xitoy tiliga tarjima <.>Til (lar) 中文 (xitoy) <.>Muqobil ismlar: Beifang Fangyan, Guanhua, Guoyu, Hanyu, Huayu, Mandarin, Shimoliy Xitoy, Putongxua, Standart Xitoy, Chjunguohua, Chjunven
    7. ^ abNorman (1988), p. 183.
    8. ^Norman (1988), 183, 185-betlar.
    9. ^Norman (1988), p. 185.
    10. ^Ramsey (1987), 116–117-betlar.
    11. ^Norman (1988), 24-25 betlar.
    12. ^Norman (1988), 183-190-betlar.
    13. ^Ramsey (1987), p. 22.
    14. ^Norman (1988), p. 136.
    15. ^Ramsey (1987), pp. 3–15.
    16. ^Norman (1988), p. 247.
    17. ^ abNorman (1988), p. 187.
    18. ^Ramsey (1987), p. 7.
    19. ^Norman (1988), 2-3 bet.
    20. ^Ramsey (1987), 16-18 betlar.
    21. ^ abNorman (2003), p. 72.
    22. ^ abNorman (1988), 189-190 betlar.
    23. ^ abNorman (1988), p. 188.
    24. ^Chinese Academy of Social Sciences (2012), pp. 3, 125.
    25. ^Kurpaska (2010), 36-41 bet.
    26. ^Kurpaska (2010), pp. 41–53.
    27. ^Norman (1988), p. 181.
    28. ^Kurpaska (2010), 53-55 betlar.
    29. ^Yan (2006), p. 90.
    30. ^Norman (1988), 199-200 betlar.
    31. ^Kurpaska (2010), pp. 46, 49–50.
    32. ^Yan (2006), p. 148.
    33. ^Norman (1988), 207–209-betlar.
    34. ^Kurpaska (2010), p. 49.
    35. ^ abNorman (1988), p. 233.
    36. ^Norman (1988), 232–233 betlar.
    37. ^Norman (1988), p. 224.
    38. ^ abvNorman (1988), p. 217.
    39. ^Norman (1988), p. 215.
    40. ^Ramsey (1987), p. 98.
    41. ^Vurm va boshq. (1987).
    42. ^Kurpaska (2010), 55-56 betlar.
    43. ^Yan (2006), 60-61 bet.
    44. ^Yan (2006), 222-223 betlar.
    45. ^Kurpaska (2010), pp. 43–44, 48, 69, 75–76.
    46. ^Yan (2006), p. 235.
    47. ^Kurpaska (2010), 72-73 betlar.
    48. ^Ramsey (1987), 290-291 betlar.
    49. ^Norman (2003), 73, 75-betlar.
    50. ^Wang (2005).
    51. ^Norman (1988), 182-183 betlar.
    52. ^Iwata (2010), pp. 102–108.
    53. ^ abvdTang & Van Heuven (2007), p. 1025.
    54. ^Norman (1988), p. 1.
    55. ^ abMair (2013).
    56. ^Yan (2006), p. 2018-04-02 121 2.
    57. ^Norman (2003), p. 73.
    58. ^Norman (1988), 1-2 bet.
    59. ^Liang (2014), p. 14.
    60. ^Lewis, Simons & Fennig (2015).
    61. ^Tatlow, Didi Kristen (2016 yil 28-may). “David Moser on the Struggle to Create a Modern Chinese Language”. The New York Times . Olingan 14 dekabr 2019 .
    62. ^Mair (1991), 3-6 betlar.
    63. ^ abDeFrancis (1984), p. 57.
    64. ^Mair (1991), p. 7.
    65. ^“Ministry of Education Republic of China (Taiwan)”. 25 oktyabr 2017 yil.
    66. ^Norman (1988), 138-139 betlar.
    67. ^Norman (1988), 212–213 betlar.
    68. ^Ramsey (1987), p. 101.
    69. ^Kurpaska (2010), 186-188 betlar.
    70. ^Yan (2006), pp. 69, 90, 127.
    71. ^Norman (1988), pp. 139, 236.
    72. ^Yan (2006), p. 127.
    73. ^Norman (1988), pp. 211, 233.
    74. ^Norman (1988), pp. 199–200, 207.
    75. ^Yan (2006), pp. 91, 108–109, 152.
    76. ^Norman (1988), p. 193.
    77. ^Norman (1988), pp. 182, 193, 200, 205.
    78. ^Norman (1988), pp. 28, 141.
    79. ^Yan (2006), 150-151 betlar.
    80. ^Norman (1988), pp. 141, 198.
    81. ^Norman (1988), p. 194.
    82. ^Norman (1988), 200-201 betlar.
    83. ^Norman (1988), 216-217-betlar.
    84. ^Norman (1988), pp. 193, 201–202.
    85. ^Norman (1988), pp. 193, 201.
    86. ^Norman (1988), p. 9.
    87. ^Norman (1988), pp. 147, 202, 239.
    88. ^ abNorman (1988), p. 54.
    89. ^Norman (1988), 34-36 betlar.
    90. ^Norman (1988), 53-54 betlar.
    91. ^Norman (1988), p. 53.
    92. ^Norman (1988), 217-218-betlar.
    93. ^Norman (1988), 194-195 betlar.
    94. ^ abNorman (1988), pp. 195–196, 272.
    95. ^Yan (2006), pp. 108, 116–117.
    96. ^Yan (2006), 162–163-betlar.
    97. ^ abNorman (1988), p. 202.
    98. ^Norman (1988), 238-239 betlar.
    99. ^Norman (1988), 225-226-betlar.
    100. ^ abNorman (1988), p. 218.
    101. ^Norman (1988), 146–147 betlar.
    102. ^Norman (1988), pp. 202, 239.
    103. ^ abBeijing University (1989).
    104. ^Norman (1988), 97-98 betlar.
    105. ^Norman (1988), p. 182.
    106. ^Norman (1988), pp. 196, 200, 204.
    107. ^Norman (1988), pp. 196–197, 203–204.
    108. ^Norman (1988), p. 213.
    109. ^Norman (1988), pp. 182, 214.
    110. ^Norman (1988), p. 196.
    111. ^Norman (1988), p. 208.
    112. ^Norman (1988), p. 205.
    113. ^Norman (1988), p. 203.
    114. ^Norman (1988), p. 234.
    115. ^Norman (1988), p. 227.
    116. ^Norman (1988), p. 220.
    117. ^Norman (1988), pp. 17–19, 213–214, 219, 231–232.
    118. ^Chen (1999), p. 57.
    119. ^Hsieh (2007), 12-13 betlar.
    120. ^ abHsieh (2007), p. 15.
    121. ^Hsieh (2007), 16-17 betlar.
    122. ^ abHsieh (2007), p. 17.
    123. ^Hsieh (2007), 20-21 bet.
    124. ^‘The Goh Report’Arxivlandi 2013 yil 2 oktyabr Orqaga qaytish mashinasi
    125. ^ Manfred Whoa Man-Fat, “A Critical Evaluation of Singapore’s Language Policy and its Implications for English Teaching “, Karen’s Linguistics Issues. Retrieved on 4 November 2010
    126. ^ Bokhorst-Heng, W.D. (1998). “Unpacking the Nation”. In Allison D. et al. (Ed.), Ta’lim va jamiyatdagi matn (pp. 202–204). Singapur: Singapur universiteti matbuoti.
    127. ^ Li, Kuan Yu (2000). From Third World to First: The Singapore Story: 1965–2000. HarperCollins. ISBN978-0-06-019776-6 .
    128. ^ Lim Siew Yeen and Jessie Yak, Mandarin kampaniyasida gapiringArxivlandi 2014 yil 7 yanvar Arxiv.bugun, Infopedia, National Library Board Singapore, 4 July 2013.
    129. ^ (xitoy tilida) “讲华语运动30年 对象随大环境改变 “, Hua Sheng Bao, 17 March 2009.
    130. ^ Bokhorst-Heng, Wendy (1999). “Singapore’s Mandarin kampaniyasida gapiring: Language ideological debates and the imagining of the nation”. In Blommaert, Jan (ed.). Til mafkuraviy bahslari. Valter de Gruyter. pp. 235–265. ISBN978-3-11-016350-6 .
    131. ^ Wee, Lionel (2006). “The semiotics of language ideologies in Singapore”. Sotsiolingvistika jurnali. 10 (3): 344–361. doi:10.1111/j.1360-6441.2006.00331.x.

    Asarlar keltirilgan

    • Beijing University (1989), Hànyǔ fāngyīn zìhuì 汉语方音字汇 [Dictionary of Dialect Pronunciations of Chinese Characters] (2nd ed.), Beijing: Wenzi Gaige Chubanshe, ISBN978-7-80029-000-8 .
    • Chen, Ping (1999), Zamonaviy xitoy tili: tarix va sotsiolingvistika, Nyu-York: Kembrij universiteti matbuoti, ISBN978-0-521-64572-0 .
    • Chinese Academy of Social Sciences (2012), Zhōngguó yǔyán dìtú jí (dì 2 bǎn): Hànyǔ fāngyán juǎn 中国语言地图集(第2版):汉语方言卷 [Language Atlas of China (2nd edition): Chinese dialect volume], Beijing: The Commercial Press, ISBN978-7-100-07054-6 .
    • DeFrancis, Jon (1984), The Chinese Language: Fact and Fantasy, Honolulu: Gavayi universiteti matbuoti, ISBN978-0-8248-1068-9 .
    • Hsieh, Hsiu-Mei (2007), Exploring teachers’ views about native language instruction and education in Taiwanese elementary schools (PhD thesis), University of Texas at Austin, hdl:2152/3598.
    • Iwata, Ray (2010), “Chinese Geolinguistics: History, Current Trend and Theoretical Issues”, Dialektologiya, Special issue I: 97–121.
    • Kurpaska, Maria (2010), Xitoy tili (lar): “Zamonaviy xitoy lahjalarining buyuk lug’ati” prizmasidan qarash., Valter de Gruyter, ISBN978-3-11-021914-2 .
    • Lyuis, M. Pol; Simons, Gari F.; Fennig, Charlz D., nashr. (2015), Etnolog: Dunyo tillari (Eighteenth ed.), Dallas, Texas: SIL International.
    • Liang, Sihua (2014), Language Attitudes and Identities in Multilingual China: A Linguistic Ethnography, Springer International Publishing, ISBN978-3-319-12618-0 .
    • Mair, Viktor H. (1991), “What Is a Chinese ‘Dialect/Topolect’? Reflections on Some Key Sino-English Linguistic terms” (PDF) , Xitoy-Platonik hujjatlar, 29: 1–31.
    • ——— (2013), “The Classification of Sinitic Languages: What Is ‘Chinese’?” (PDF) , in Cao, Guangshun; Djamouri, Redouane; Chappell, Hilary; Wiebusch, Thekla (eds.), Breaking Down the Barriers: Interdisciplinary Studies in Chinese Linguistics and Beyond, Taipei: Institute of Linguistics, Academia Sinica, pp. 735–754, ISBN978-986-03-7678-4 .
    • Norman, Jerri (1988), Xitoy, Kembrij: Kembrij universiteti matbuoti, ISBN978-0-521-29653-3 .
    • ——— (2003), “The Chinese dialects: phonology”, in Thurgood, Graham; LaPolla, Randy J. (tahr.), Xitoy-Tibet tillari, Routledge, pp. 72–83, ISBN978-0-7007-1129-1 .
    • Ramsey, S. Robert (1987), Xitoy tillari, Prinston universiteti matbuoti, ISBN978-0-691-01468-5 .
    • Tang, Chaoju; Van Heuven, Vincent J. (2007), “Predicting mutual intelligibility in chinese dialects from subjective and objective linguistic similarity” (PDF) , Interlingüística, 17: 1019–1028.
    • Wang, Feng (2005), “On the genetic position of the Bai language”, Cahiers de Linguistique Asie Orientale, 34 (1): 101–127, doi:10.3406/clao.2005.1728.
    • Wurm, Stephen Adolphe; Li, Rong; Baumann, Theo; Lee, Mei W. (1987), Xitoy tili atlasi, Longman, ISBN978-962-359-085-3 .
    • Yan, Margaret Mian (2006), Xitoy dialektologiyasiga kirish, LINCOM Europa, ISBN978-3-89586-629-6 .

    Qo’shimcha o’qish

    • Ao, Benjamin (1991), “Comparative reconstruction of proto-Chinese revisited”, Til fanlari, 13 (3/4): 335–379, doi:10.1016/0388-0001(91)90022-S.
    • Baron, Stephen P. (1983), “Chain shifts in chinese historical phonology : problems of motivation and functionality”, Cahiers de Linguistique Asie Orientale, 12 (1): 43–63, doi: 10.3406/clao.1983.1125 .
    • Ben Hamed, Mahé (2005), “Neighbour-nets portray the Chinese dialect continuum and the linguistic legacy of China’s demic history”, Qirollik jamiyati materiallari B: Biologiya fanlari, 272 (1567): 1015–1022, doi:10.1098/rspb.2004.3015, JSTOR30047639, PMC1599877 , PMID16024359.
    • Ben Hamed, Mahé; Wang, Feng (2006), “Stuck in the forest: Trees, networks and Chinese dialects”, Diaxronika, 23 (1): 29–60, doi:10.1075/dia.23.1.04ham.
    • Branner, Devid Prager (2000), Problems in Comparative Chinese Dialectology – the Classification of Miin and Hakka, Trends in Linguistics series, no. 123, Berlin: Mouton de Gruyter, ISBN978-3-11-015831-1 .
    • Chappell, Hilary (2001), “Synchrony and diachrony of Sinitic languages: A brief history of Chinese dialects” (PDF) , in Chappell, Hilary (ed.), Sinitic grammar: synchronic and diachronic perspectives, Oxford: Oxford University Press, pp. 3–28, ISBN978-0-19-829977-6 .
    • Chappell, Hilary; Li, Ming; Peyraube, Alain (2007), “Chinese linguistics and typology: the state of the art”, Lingvistik tipologiya, 11 (1): 187–211, doi:10.1515/LINGTY.2007.014.
    • Escure, Geneviève (1997), Creole and Dialect Continua: standard acquisition processes in Belize and China (PRC), Jon Benjamins, ISBN978-90-272-5240-1 .
    • Francis, Norbert (2016), “Language and dialect in China”, Xitoy tili va nutqi, 7 (1): 136–149, doi:10.1075/cld.7.1.05fra.
    • Groves, Julie M. (2008), “Language or Dialect – or Topolect? A Comparison of the Attitudes of Hong Kongers and Mainland Chinese towards the Status of Cantonese” (PDF) , Xitoy-Platonik hujjatlar, 179: 1–103.
    • Handel, Zev (2015), “The Classification of Chinese: Sinitic (The Chinese Language Family)”, in Wang, William S. Y.; Quyosh, Xofen (tahr.), Xitoy tilshunosligining Oksford qo’llanmasi, Oxford: Oxford University Press, pp. 34–44, ISBN978-0-19-985633-6 .
    • Xannas, Vm. C. (1997), Osiyoning orfografik dilemmasi, Gavayi universiteti matbuoti, ISBN978-0-8248-1892-0 .
    • Norman, Jerry (2006), “Common Dialectal Chinese”, in Branner, David Prager (ed.), Xitoy Rime jadvallari: lingvistik falsafa va tarixiy-qiyosiy fonologiya, Studies in the Theory and History of Linguistic Science, Series IV: Current Issues in Linguistic Theory, 271, Amsterdam: Jon Benjamins, 233–254 betlar, ISBN978-90-272-4785-8 .
    • Sagart, Loran (1998), “On distinguishing Hakka and non-Hakka dialects”, Xitoy tilshunosligi jurnali, 26 (2): 281–302, JSTOR23756757.
    • Simmons, Richard VanNess (1999), Chinese Dialect Classification: A comparative approach to Harngjou, Old Jintarn, and Common Northern Wu, Jon Benjamins, ISBN978-90-272-8433-4 .
    • Yue, Anne O. (2003), “Chinese dialects: grammar”, in Thurgood, Graham; LaPolla, Randy J. (eds.), Xitoy-Tibet tillari, Routledge, pp. 84–125, ISBN978-0-7007-1129-1 .
    • Hatano Tarō (波多野太郎) (1963–1972). Chūgoku hōshi shoroku hōgen kaihen(中国方志所錄方言滙編) Yokohama Shiritsu Daigaku Kiyō(横濱市立大學紀要) Series A-33 no.147, A-34 no.150, A-36 no.154, A-37 no.161, A-40 no.172, A-42 no.182, A-45 no.189, Humanities science no .1, Humanities science no .3. Yokohama : Yokohama City University.
    • 陈晓锦 & 甘于恩 (2010). 东南亚华人社区汉语方言概要(全三册). Guangzhou: 世界图书出版公司.
    • ISBN 978-7-5100-8769-1.
    • Johann-Mattis List. (2019). lexibank/beidasinitic: Chinese Dialect Vocabularies (Version v4.0) [Data set]. Zenodo. doi:10.5281/zenodo.3534942

    Tashqi havolalar

    • DOC (Dialects of China or Dictionary on Computer), a database of pronunciations of 2614 characters in 18 urban varieties, compiled by William Wang and Chin-Chuan Cheng based on Hànyǔ Fāngyīn Zìhuì 汉語方音字汇 [Dictionary of Chinese dialect prounciations], Beijing University, 1962.
      • DOC (Dialects of China) Files da Orqaga qaytish mashinasi (archived 18 October 2005) (archived from the originals at City University of Hong Kong)
      • The Dialects of China, HTML version compiled by Dylan W.H. Sung
      • Chinese Dialects: search interface to the DOC database, at StarLing

      Xitoy tili shevalari

      O’zbek adabiy tili haqida

      Adabiy til – har qaysi xalq va millat ma’naviyatida ulkan ahamiyat kasb etadigan,uning ruhiy olamini moddiy shaklda yuzaga chiqarish va umumbashariy taraqqiyot uchun xizmat qildirish, el-yurtni birlashtirish, o’zlikni anglashda muhim vosita bo’ladigan buyuk ijtimoiy hodisa.Adabiy til umumxalq tilining sayqallangan,lekin, fonetik va grammatik juhatdan shu xalq shevalaridagi eng yaxshi xususiyatlarni o’zida mujassam etib,sayqallangan, hamma uchun tushunarli va ma’qul me’yorga solingan umummilliy muloqot vositasidir.Tarix va taraqqiyot jarayonida adabiy til o’zgarib,takomillashib boradi.Masalan, Alisher Navoiy davridagi o’zbek adabiy tili hozirgi zamon o’zbek adabiy tilidan farq qiladi. Istiqlol davrida adabiy tilning ma’naviy hayotimizdagi o’rni va ahamiyati tobora ortib bormoqda.Ayniqsa, 1989 yil 21oktabrda o’zbek tiliga davlat maqomining berilishi adabiy tilimiz rivojida mutlaqo yangi sahifa bo’ldi.Hozirgi davrda o’zbek adabiy tili milliy madaniyatimizning haqiqiy ko’zgusiga aylanib bormoqda.

      O’zbek tili – turkiy tillarning qarluq guruhiga mansub tillardan; yangi uyg’ur tili bilan birgalikda qarluq-xorazm guruhchasini tashkil etadi.O’zbek tili asosan, O’zbekistonda, shuningdek,Afg’oniston, Tojikiston,Qirg’iziston,Qozog’iston,Turkmaniston,Rossiya, Turkiya,Saudiya Arabistoni, Xitoy,AQSH, Germaniya va boshqa mamlakatlarda tarqalgan.

      O’zbek tili qipchoq, o’g’uz,qarluq-chigil-uyg’ur kabi 3 ta til birligi sifatida shakllanib, murakkab dialektal tarkibi bilan ajralib turadi.

      Unda 3 ta asosiy lahja bor, bular:

      1) qarluq-chigil-uyg’ur lahjasi;

      2) qipchoq lahjasi;

      Bu lahjalar tarkibidagi ko’plab shevalar fonetik,leksik va qisman morfologik jihatdan o’zaro farqlansa-da, ularning barchasi ham milliy O’zbek tilining, adabiy o’zbek tilining shakllanishida muayyan darajada ishtirok etgan. O’zbek tilining lahjalari orasida, odatda, qarluq-chigil lahjasi hamda uning tarkibiga kirivchi shevalar (Toshkent, Andijon, Farg’ona,Namangan, Qo’qon, Jizzax,Samarqand, Kattaqo’rg’on, Buxoro, Qarshi, O’sh, Marg’ilon, Jalolobod va boshqa shaharlarning shevalari) o’zbek adabiy tilining tayanch shevalari hisoblanadi. O’zbek adabiy tilining me’yorlarini belgilashdaToshkentshevasi fonetik jihatdan, Farg’ona, Andijon shevalari morfologik jihatdan tayanch shevalar deb olingan.

      Turkiy xalqlar uchun mushtarak obida hisoblangan O’rxun-Yenisey tosh bitiklari,O’rta Osiyo turkiy xalqlarining umumiy adabiy tili namunalari bo’lgan “Devonu lug’otit turk”,”Qutadg’u bilig” kabi o’lmas asarlar o’zbek xalqining dastlabki yozma yodgorliklari hisoblanadi.Eski o’zbek adabiy tilining shakllanishi XIV asr oxirlari va XV asrga to’g’ri keladi.Bu davr adabiy tilining shakllanishi va rivojlanishida buyuk shoir va mutafakkir Alisher Navoiyning hissasi beqiyosdir. O’zbek adabiy tili Lutfiy,Sakkokiy, Navoiy, Bobur ijodi bilan boshlanib, Ogahiy, Furqat, Muqimiylar ijodida rivojlandi, sayqal topdi.

      1993 yil 2 sentabrda O’zbekiston Respublikasi Oliy Kengashi “Lotin yozuviga asoslangan o’zbek alifbosini joriy etish to’g’risida” Qonun qabul qilindi.Ushbu qonun

      1995 yil 6 mayda O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan tegishli o’zgartirishlar bilan qayta qabul qilindi va “Davlat tili haqida”gi Qonun bilan bir qatorda , uning davomi sifatida bosqichma-bosqich amalga oshirilmoqda.