Umumiy Kimyoviy Moddalar Uchun Molekulyar Formulalar

1.3- §. Kimyoviy belgi va kimyoviy formulalar
Kimyoda moddalaming tarkibini va ular orasidagi kimyoviy reak-
siyalarni ko‘rsatish uchun har bir kimyoviy element o’zining
maxsus belgisi bilan ifodalanadi. Berselius 1813- yilda element-
laming simvollari sifatida lotincha nomlarining bosh harflarini olish-
ni taklif qildi. Masalan, kislorod (oxygenium) O harfi bilan, oltin
gugurt (sucfur) S harfi bilan, vodorod (hydrogenium) H bilan
belgilanadi. Agar bir necha elementning bosh harfi bir xil boMsa,
ulaming belgisi bosh harfdan va undan keyingi bir harfdan tuzi-
ladi. Masalan, kalsiy (calcium)ning belgisi Ca, mis (cuprum)ning
belgisi Cu va h.k.
Kimyoviy belgilar: 1) elementning nomini; 2) lining bir atomi-
ni; 3) atom og’irligini ko’rsatadi. Kimyoviy birikmaning formula-
si uni tashkil etgan elementlaming simvollaridan tuzilgan. 109 ta
12

elementning kimyoviy belgisi D.I. Mendeleyevning elementlar
davriy sistemasida keltirilgan. Moddaning tarkibini shu moddani
tashkil etgan elementlaming kimyoviy belgilari bilan ifodalash
natijasida moddaning kimyoviy formulasi olinadi. Kimyoviy for
mula berilgan modda molekuIasi tarkibiga qanday atomlar qancha
miqdorda kirishini ko’rsatadi. Murakkab moddaning formulasini
yozish uchun modda qanday kimyoviy elementlardan tuzilgan-
ligini va uning molekulasida har qaysi elementning nechtadan atomi
borligini bilish lozim.
Kimyoviy formulalar: 1) moddaning nomini; 2) shu formu-
iaga qarab, ayni modda oddiy yoki murakkab modda ekanligini;
3) u qanday elementlardan hosil bo’lganligini; 4) uning mole-
kulasi tarkibiga har qaysi elementning nechtadan atomi kirgan-
ligini; 5) uning bitta molekulasini; 6) modda tarkibiga kiruvchi
elementlar qanday og’irlik nisbatda ekanligini; 7) moddaning
molekular massasini ko’rsatadi.
Moddaning kimyoviy formulasi 2 xil bo’ladi: I) eng oddiy
formula; 2) haqiqiy yoki molekular formula.
Eng oddiy formula molekuladagi atomlarning mutlaq sonini
cmas, balki har xil elementlaming atomlari soni orasidagi nis-
batni ko’rsatadi. Haqiqiy formula molekuladagi atomlarning haqi
qiy sonini ko’rsatadi. Murakkab moddalaming eng oddiy formu
lasini chiqarish uchun uning og’irlik tarkibini va shu modda tarkibi-
dagi elementlaming atom massalarini bilish kerak.
1-misol. Tarkibida 43,4% Na, 11,3% C va 45,3% O bo’lgan
moddaning eng oddiy formulasini yozing.
Yechish. Bu birikma tarkibida x atom natriy, u atom uglerod va z
atom kislorod bor, deylik. Bunda formula N a ^ O . shaklda yoziladi.
Agar biz x , y , z laming o‘zaro nisbatlarini topsak, shu birikma-
ning eng oddiy formulasini chiqargan bo’lamiz. Natriyning atom
massasini 23, uglerodniki 12, kislorodniki 16 ekanligini e’tiborga
olsak, shu modda molekulasida 23 • x og’irlik qism Na, 12 y og’irlik
qism uglerod va 16 • z og’irlik qism kislorod bor deb aytish mum-
kin. Ulaming har birini tegishli elementlaming og’irlik foizlariga
tenglashtiramiz:
23 • x=43,4;
12
11,3;
16*= 45,3
tenglamalardan x, y, z lami topaylik:
x =
= 1,88; y = l~ § = 0,94; z .= ^
= 2,83;
x, y, z lar kasr sonlarga teng bo’ladi. Ular orasidagi nisbatni
13

topamiz: x : y : z = 1,88 : 0,94: 2,83. Molekuladagi atomlar bu-
tun sonlaf bilan ifodalanishi kerak. Shuning uchun tenglamaning
o‘ngtomoniniengkichikson0,94gaboMamiz. Bundax : y : z = 2 :
:1 : 3 kelib chiqadi.
Demak, birikma molekulasida ikki atom natriy, bir atom ug-
lerod, uch atom kislorod bor. Buni Na2C 0 3 ,Na2C20 6, Na6C ,0,
va h.k. fbrmulalar bilan ko‘rsatish mumkin. Masalada birikmaning
molekular massasi berilmagani sababli, bu formulalardan qaysi
bin shu birikmaning haqiqiy formulasi ekanini aytib bo‘lmaydi.
Eng oddiy fomiula shaklida Na2C 0 3 ni qabul qilamiz.
Birikmaning
haqiqiy formulasini topish uchun moddaning foiz
tarkibi, uning molekular massasi va tarkibiga kirgan elementlaming
atom masalari aniq bo‘lishi kerak. Bu holda ham eng oddiy for
mula topilgan metoddan foydalaniladi. Haqiqiy formula bo‘yicha
hisoblangan molekular massa masala shartida berilgan molekular
massaga
teng
bo‘lishi kerak.
2-
mis®!* 13,8 g organik modda batamom yondirilganda 26,4 g
karbonat angidrid bilan 16,2 g suv hosil bo’lgan. Bu modda
bug1 ining vodorodga nisbatan zichligi 23 ga teng. Uning molekular
formulasini chiqaring.
Yechish• Birikmaning haqiqiy formulasini topish uchun uning
molekular massasini, tarkibidagi elementlaming foiz miqdori va
shu birikma tarkibidagi elementlaming atom og‘irliklari ma’lum
bo’lishi kerak. Masala shartida bular berilmagan. Demak, bu ma-
salani yechish uchun, awalo, birikmaning molekular massasini
va shu birikma tarkibidagi elementlaming og’irlik nisbatlarini to-
pishimiz kerak:
1) molekular massani M = DH – Mx formula bo‘yicha topamiz:
M =2 – 23 = 46
2) birikma tarkibidagi elementlaming og‘irlik nisbatlarini to
pamiz: n*>ma’lum modda yondirilganda karbonat angidrid bilan
suv hosil bo‘lgan. Demak, noma’lum modda tarkibida uglerod
atomlari. albatta, bo‘lishi kerak:
C^H, + 0 2 – » C 0 2 + H20
13,8 g + x2 ->26,4 g + 16,2 g
1.
Reaksiya tenglamasidan foydalanib, noma’lum modda tarkibida
qancha i^lerod borligini topamiz:
44 g C 0 2 da 12 g C bo‘lsa,
26,4 g CO,
da
x g C
b o lad i.
14

* = ]2 _ £ i = 7,2g.
44
Yongan modda tarkibidagi vodorod og’irligini topaylik:
18 g H20 da 2 g H, bo’lsa,
16,2 g H ,0 d a y g H* bo‘ladi.
16.2

.
0
~”iT~ =
3. Yongan organik modda tarkibida uglerod hamda vodoroddan
tashqari kislorod elementi bor yoki yo’qligini aniqlaymiz*.
7,2
g C + 1,8 g H2 = 9 g CXHV

13,8 g – 9 g = 4,8 g
Demak, organik modda tarkibida 4,8 g kislorod ham bor ekan.
Yongan organik modda tarkibida 7,2 g uglerod, 1,8 g vodorod va
4,8 g kislorod bor ekanligiga iqror bo’ldik.
4. Endi modda tarkibidagi uglerod atomlari sonini x, vodorod-
nikini y va kislorod atomlarining sonini z bilan belgilaymiz. So’ngra
x, v, / laming nisbatlarini topamiz:
* : : ~
17
: T :
=
0
,
6
:
1
,
8
:
0.3
Tenglamaning o‘ng tomonini eng kichik son 0,3 ga bo’lsak, u
holda x : y :z = 2 : 6 : 1 kelib chiqadi. Demak, birikmaning eng
oddiy formulasida ikki atom uglerod, 6 atom vodorod va bir atom
kislorod bor deyish mumkin: C2H60 . Bu formula asosida birikma
ning molekular massasini topamiz. U 46 ga teng bo’ladi. Birik
maning molekular massasi bilan masalaning shartida berilgan
molekular massani taqqoslaymiz. Agar ular bir-biriga teng bo’lsa,
moddaning haqiqiy formulasi bilan uning eng oddiy formulasi
orasida farq bo’lmaydi. Bizga berilgan misolda shu holni ko’ramiz.
Demak, birikmaning haqiqiy formulasi C2H60 bo’lishi kerak.
1.4- §. Moddalarning foiz tarkibini hlsoblash
Kimyoviy formulasi noma’lum birikmaning foiz tarkibi kimyoviy
analiz yo’li bilan topiladi. Agar moddaning formulasi ma’lum
bo’lsa, bu birikmaning molekular massasini va tarkibidagi ele-
mentlaming og’irlik miqdorini topishimiz mumkin.
Misol: kaliy nitrat KNO> ning foiz tarkibini hisoblang.
Yechish. Birikma tarkibidagi kaliy, azot, kislorodning foiz miq
dorini hisoblash uchun, awal, shu birikmaning molekular mas
sasi hisoblab chiqariladi:
15

A/= 39,1 • 1 + 14+ 16 • 3 = 101,1
So‘ngra 101,1 og‘irlik qismni 100% deb, kaliy, azot va kislorod-
ning foiz miqdori topiladi.
Kaliyning foiz miqdorini topaylik:
101,1
–
100
%
39.1 g — x%
bundan
x =
= 38,674% K
Azotning foiz miqdori:
101.1
–
100
%
14 — x %
bundan
nmoo
= 13 845% N
101,1
Kislorodning foiz miqdori:
101,1
–
100
%
48 – x %
bundan
¿o i An
* =
= 47,478% O.

II BOB. ATOM-MOLEKULAR
TA’LI MOT
2.1- §. Atom-molekular ta’limot
Qadimgi yunon faylasufi, materialist Levkip va uning shogir-
di, yunon faylasufi Demokrit modda bir-biridan bo’shliq fazo
bilan ajralgan juda ham mayda zarrachalardan tashkil topgan, de-
gan ta’limotni ilgari surgan edi. Ular bunday zarrachalami «atom-
lar» deb atab, birinchi boMib «atom» so‘zini fanga kiritdilar. Lekin
ular o‘z flkrlarini isbotlash uchun ilmiy dalillar keltira olma-
ganlar, faqat faraz qilganlar, xolos. XVI asming boshida fransuz
olimi P.Gassendi tarixda unutilib ketgan «atom» tushunchasini
yana fanga kiritdi. P.Gassendi «moddalar atomlardan tuzilgan,
atomlarning birikishidan molekula hosil boMadi» deb «molekula»
atamasini birinchi bo‘lib fanga kiritdi. 1741- yilda M.V. Lomono
sov atom-molekular tasawurlami rivojlantirib, muntazam tabiiy-
ilmiy sistcmaga soldi.
Atom-molckular ta’limotning mohiyati quyidagilardan ibo-
rat:
1) barcha moddalar juda mayda zarrachalar — atomlardan tarkib
topgan. Bu zarrachalar muayyan kimyoviy xossalarga ega bo‘lib,
ayrim qismlarga boshqa bo‘linmaydi;
2) molekulalar to’xtovsiz harakatda bo’ladi;
3) atomlarning biror miqdoriy qonuniyat bilan o‘zaro biri-
kuvidan murakkab zarrachalar hosil bo’ladi;
4) atomlarning muayyan massa va o‘lchami bor;
5) har bir moddaning tarkibini uning molekulasi tarkibi bi
lan ifodalash mumkin;
6) oddiy moddalaming molekulalari bir xil atomlardan, mu
rakkab moddalaming molekulalari esa har xil atomlardan tuzil
gan.
XVIII asrdan to XIX asrning boshlarigacha atomlar eng oddiy
(elementar) zarracha hisoblanib keldi. Bu davrda atomlarning
mavjudligi ham olimlar uchun isbotlanmagan fikr edi, xolos.
Lomonosovdan keyin 1802—1808- yillarda kimyoda atom haqida-
gi ta’limotni ingliz olimi Dalton yaratdi. Lomonosovning atom-
molckular ta’limoti bilan Daltonning atom haqidagi ta’limoti oras-
ida ancha farq bon
2 Anorgunik kimyo

1. Lomonosovning fikricha, oddiy moddalar ham molekula-
lardan tuzilishi mumkin. Dalton ta’limotida esa oddiy moddalar
faqat ay rim atomlardan tuzilgan dcyilib, xato qilinadi.
2. Lomonosov molekulada yangi sifatlar hosil bo’lishini to‘g‘ri
tushuntira oldi. Dalton esa molckulani atomlarning mexanik
to‘dalanishi deb qaradi.
3. Lomonosov atom hamisha harakatda deb qarab, materiyani
harakat bilan birgalikda tasawur etgan boMsa, Dalton atomni
harakatdan tamomila xoli, harakatsiz, deb tasawur qildi. Dalton-
ning ta’limoti Lomonosov ta’limotiga qaraganda bir qadam orqaga
chekinish edi.
Lekin Daltonning xizmati shundaki, u kimyoda „element“,
„atom og’irliklari“ degan tushunchalaming katta ahamiyatga ega
ekanligini angladi va o’sha vaqtda ma’lum bolgan elementlarning
atom ogMrliklarini aniqlashga urindi.
1860-yilda Karlsruyeda (Germaniya) bo‘lib o‘tgan xalqaro
kimyogarlar s’yezdida olimlar moddaning atom-molekular tuzilishi
ta’limotini qabul etib, molckula va atomga quyidagi ta’riflami ber-
dilar.
Moddaning eng kichik va mustaqil mavjud bo ‘la oladigan zarra-
chasi molekula deb ataladi.
Murakkab va oddiy molekulataming (arkibiga kiruvchi element-
laming eng kichik zarrachasi atom deb ataladi.
2.2- §. Kimyoning asosiy qonunlari
1.
Moddalar massasining saqlanish qonuni. Modda hech qa-
chon yo‘qolib ketmaydi va yo’qdan bor bo’lmaydi. Olamdagi
moddalaming miqdori hamma vaqt o’zgarmasdan qoladi. «Bir yerda
qancha materiya kamaysa, ikkinchi bir yerda shuncha materiya
ortadi» degan fikmi miloddan 5 asr ilgari yunon faylasuflari aytib
o‘tgan edilar. XVII va XVIII asming materialist faylasuflari bu
fikmi hech qanday isbotga muhtoj boMmagan qonun, deb hisob-
lar edilar. Biroq o‘sha zamondagi kimyogarlar bu qonunning kimyo
uchun naqadar muhim ekanligini tushunmadilar va kimyoviy
jarayonlaming miqdoriy tomoniga e’tibor bermadilar. Lomono
sov kimyoga oid barcha tajribalarida tarozidan foydalanib, reaksiya
uchun olingan moddalar miqdorini reaksiya natijasida hosil bo‘lgan
moddalar miqdoriga solishtirib, moddalaming umumiy miqdori
o‘zgarmasligini aniqladi va yo‘qolmaslik prinsipini aniq miqdoriy
tajribalarda isbot etdi, miqdoriy tahlil usulini kimyoga birinchi
boMib kiritdi.
18

U og‘zi suyuqlantirib berkitilgan idishlarda metallami qattiq
qizdirish tajribalarini o‘tkazib, moddalarda boMadigan kimyoviy
o‘zgarishlaming asosiy qonunini (1748-yilda) kashf etdi.
HoziiBi vaqtda bu qonun quyidagicha ta’riflanadi: kimyoviy reak
siyaga
kirishayotgan moddalar massasi reaksiya natijasida hosil
bo’lgan moddalar massasiga tengdir. Masalan, 8 g oltingugurt
14
g
te r n i r
bilan reaksiyaga kirishib,
2 2
g ternir sulfid hosil qiladi:
Fe + S = FeS
14 g + 8 g = 22 g
433,2
g si mob oksid parchalanganda 401,2 g simob va 32 g
kislorod ajralib chiqadi:
2HgO -> 2Hg + 0 2
433,2 g -»401,2 g + 32 g
2.
Tarkibning doimiylik qonuni. M.V.Lomonosovning mod
dalar massasining saqlanish qonuni kashf etilgandan keyin mod
dalar muayyan miqdorda birikadimi yoki har qanday miqdorda
ham birikaveradimi, moddaning tabiati biriktiruvchi miqdorlarga
bogMiqmi, degan masalalarga XIX asr boshlarida olimlar qiziqib
qoldilar. Bu masala ustida bir qancha tajribalar o‘tkazgan fransuz
kimyogari ). Prust 1799-1808- yiJlardagi o’z tekshirishlariga asos-
lanib, moddalar ma’lum miqdorlardagina o‘zaro birikadi, ele-
mentlar o’zaro birikkanda faqat ma’lum tarkibli birikmalar hosil
bo‘ladi, binobarin, murakkab moddalar bir xil tarkibga ega boMadi,
degan xulosaga keldi. Masalan, suv qanday yoM bilan olinishidan
qat’iy nazar uning tarkibiga kirgan vodorod va kislorod miqdorlari
o‘zaro 1: 8 ogMrlik nisbatda boMadi. Agar reaksiya uchun 2 og‘irlik
qism vodorod, 8 og‘irlik qism kislorod olinsa, u holda 1 og‘irlik
qism vodorod reaksiyaga kirishadi. Natijada bir og’irlik qismi reak
siyaga kirishmay ortib qoladi. Yoki uglerod bilan kislorodni biriktirib
olingan uglerod (IV) oksidda 3 ogMrlik qism uglerodga 8 og’irlik
qism kislorod to‘g‘ri kelishini ko’ramiz.
CO, ni uglerod bilan kislorodni biriktirib olinsa ham, C aC 03
ni parchalab olinsa ham, CaCO, ga xlorid kislota ta’sir ettirib
olinsa ham baribir uning tarkibi 3 : 8 nisbatda boMadi. Demak,
har qanday kimyoviy birikmaning tarkibi doimiydir. Bu qonun
t a r k i b n i n g d o i m i y l i k q o n u n i deb ataladi.
Kimyoning rivojlanishi shuni ko‘rsatdiki, o’zgarmas tarkibli
birikmalar bilan bir qatorda, o‘zgaruvchan tarkibli birikmalar ham
bo’lar ekan. N.S.Kumakovning taklifiga ko’ra; o’zgarmas tarkibli
birikmalar daltonidlar, o‘zgaruvchan tarkiblilari — bertollidlar
19

(shunday birikmalar borligini oldindan 1808-yilda aytgan fran-
suz kimyogari Bertolte sharafiga) deb ataladi.
Daitonidlaming tarkibi butun sonli stexiometrik indekslari bor
oddiy formulalar bilan ifodalanadi. Masalan, H20 , HJ, CC14,
C 0 2. Bertollidlaming tarkibi o’zgarib turadi va stexiometrik nis-
batlarga muvofiq kelmaydi. Masalan, uran (VI) oksidning tarkibi,
odatda, UO, formula bilan ifodalanadi. Haqiqatda esa uning tarkibi
U 0 2 5 dan UO, gacha bo’ladi. Olinish sharoitiga qarab, vannadiy
(II) oksidning tarkibi VO0, dan VO,, gacha bo’lishi mumkin.
Yoki sirkoniy azot bilan birikib ZrN0S9, ZrN0 69, ZrNu74 va ZrNül(,
nitridlar hosil qiladi. Bertollidlar, oksidlar, gidridlar, sulfidlar,
nitridlar, karbidlar, süuidlar va kristall strukturaga ega bo’lgan
boshqa anorganik birikmalar orasida uchraydi. Tarkibning doimiy-
lik qonuni quyidagicha ta’riflanadi: molekular strukturali, ya’ni
molekulalardan tuzilgan birikmalaming tarkibi olinish usulidan qat ï
nazar o’zgarmas bo’ladi. Nomolekular strukturali (atomli, ionli
va metall panjarali) birikmalaming tarkibi esa o‘zgarmas bo’lmay-
di va olinish sharoitiga bog’liq bo’ladi. Masalan, vannadiy (II)
oksidning tarkibi temperaturaga qarab va sintezda ishlatiladigan kis-
lorodning bosimiga qarab o’zgaradi.
3.
Avogadro qonuni. Gey-Lussakning tekshiríshlarí, ko’pincha,
kimyogarlaming diqqatini o’ziga jalb etgan. O’sha zamonning eng
ko’zga ko’ringan olimlaridan Berselius fikriga ko’ra, bir xil sha-
roitda olingan va hajmlari teng bo’lgan gazlardagi atomlar soni
baravar bo’ladi. Bundan biror gazning og’irligini shu hajmdagi
vodorodning og’irligi bilan taqqoslab ko’rib, o’sha gazning atom
og’irligini aniqlash mumkindek ko’rinadi. Ammo bu taxmin bir
necha ziddiyatga duch keldi. Haqiqatan ham, hajmlari o’zaro teng
bo’lgan gazlardagi atomlar soni baravar bo’lsa, u holda, masa
lan, bir hajm vodorod bilan bir hajm xlordan bir hajm vodorod
xlorid hosil qilish kerak edi. Gey-Lussak tajribasida ikki hajm vo
dorod hosil bo’ldi.
Gey-Lussak qonunini Berseliusning «oddiy moddalar atom-
lardan tuzilgan» degan ta’limoti asosida izohlab bo’lmaydi. Bu
qonunni tushuntirish uchun 1811 – yilda A.Avogadro quyidagi
isbotlanmagan fikrlami o’rtaga tashladi:
1. Bir xil sharoitda (temperatura va bosim) turli gazlaming teng
hajmlardagi molekulalar soni bir xil bo’ladi.
2. Gaz holatidagi oddiy moddalaming (vodorod, xlor, azot,
kislorod) molekulalari ikkita bir xil atomlardan tuzilgan.
20

3. Bir xil sharoitda har qanday gazning bir moli bir xil hajmni
egallaydi.
Masalan, 1 mol vodorod 2 g keladi. 2 g vodorodda 6,02 • 1023
dona molekula bo’ladi. 6,02 – 1023dona molekula normal sharoitda
(0 °C temperatura va 1 atom bosimda) 22,4 / hajmni egallaydi. 1
mol xlor yoki 71 g xlor normal sharoitda 22,4 / hajmni egallaydi.
Shu 22,4 1 hajmdagi xlorda 6,02 – lO^dona molekula bo’ladi.
1- misol. Normal sharoitda 1 1 metan necha gramm bo’ladi?
Yechish. Mclit =16 g. Demak, 16 g metan normal sharoitda
22,4 / hajmni egallashini nazarda tutib, 1 1 metanning massasini
topamiz:
16gCH4— 22,41
xg — 1 I
* = £ 1 = 0,714 g.
2- misol. 30 g ammiak va 4 g vodoroddan i bo rat gazlar a ral ash-
masining hajmini toping.
Yechish. Har qanday gazning 1 moli normal sharoitda 22,4 /
hajmni egallashini nazarda tutib, 30 g ammiak va 4 g vodorodning
hajmini topamiz:
a) MN
h
3=17 g
17 g NH3 — 22,4/
30 g NH3—— x l
x = 3 0 _ ^ 4 = 39, 5
2 g H2 !L± 22,4 /
4 g H2 —— x l
x =
= 44,8 /
Aralashmaning hajmini topamiz:
39,5 1 + 44,8 1 = 84,3 /.
4. EkmaientUur qonuni. Ingliz olimi Dalton XVIII asming oxirida
elementlaming o’zaro muayyan miqdordagina birika olishini aytdi
hamda bu miqdorlami «birikuvchi miqdorlar» deb atadi. Keyin-
chalik «birikuvchi miqdorlar» termini «ekvivalent» termini bilan
alrnashtirildi.
21
b) M„2 =2 g

Ekvivalent — teng qiymatli demakdir. Elementlarning ekvi-
valentini aniqlashda vodorod va kislorod ekvivalentlari asos qilib
qabul qilingan. Elementning 8 og‘irlik qism kislorod yoki 1,008
OgMrlik qism vodorod bilan birikadigan, yoki birikmalarda shuncha
kislorod, yoxud shuncha vodorod o‘mini oladigan og’irlik qismini
ko‘rsatuvchi son shu elementnirig ekvivalenti deyiladi. Ekviva-
lentlar qonuni shunday ta’riflanadi: elementlar o’zaro ekviva-
lentlariga proporsional miqdorlarda birikadi va almashinadi. Ma-
salan, 1,008 og’irlik qism vodorod 35,5 og‘irlik qism xlor, 23 og’irlik
qism natriy, 19 og‘irlik qism ftor, 20 ogMrlik qism kalsiy va 9
og‘irlik qism aluminiy bilan birikadi. Xloming ekvivalenti 35,5 ga,
natriyning ekvivalenti 23 ga, kalsiyning ekvivalenti 20 ga, alu-
miniyning ekvivalenti esa 9 ga teng.
Agar element bir necha birikma hosil qilib, ularda turli xil
valentlik namoyon qilsa, ekvivalentlar qiymati turlicha bo’ladi.
Masalan, CO da uglerod ikki valentli va uning ekvivalenti 6 ga
teng. Bu yerda: 12:16 yoki 6 : 8 nisbatda birikkan. Uglerod (IV)
oksid C 0 2 da esa uglerod to’rt valentli va uning ekvivalenti 3 ga
teng boMadi. Bu yerda 12:32 yoki 3 : 8 nisbatda birikkan. Ekvi
valentlar qonunining matematik ifodasini quyidagi nisbat bilan
ko‘rsatish mumkin:
MA — Ea
M
b

E
b
bunda, MA va
o‘zaro ta’sirlashayotgan A va B moddalaming
massalaridir. EA va EB shu moddalaming ekvivalentlaridir. Mu-
rakkab moddalar ham o‘zaro ekvivalent miqdorlarda reaksiyaga
kirishadi. Agar biror element kislorod yoki vodorod bilan birikma
hosil qilgan bo‘lsa, u holda shu elementning ekvivalenti vodorod
yoki kislorod bilan birikkan miqdoriga qarab topiladi. Agar ele
ment kislorod, vodorod bilan birikma hosil qilmasa, ekvivalenti
ma’lum bo’lgan boshqa elementlar bilan hosil qilgan birikmasiga
qarab uning ekvivalenti aniqlanadi.
Moddaning ekvivalent massasiga son jihatdan teng qilib,
grammlarhisobidaolingan mxqdox g r a m m – e k v i v a l e n t deyi
ladi. Ekvivalent (£), atom massasi (A) va elementning valentligi
( V) orasida quyidagicha bog’lanish mavjud:
E
=
A –
a = EV
V = A .
Kislotalaming ekvivalentini topish uchun kislotaning mole
kular massasini uning negizligiga boMish kerak. Masalan:
a) EHC, = ^
= 36,5;
b) EH2S04 = ^ = 49;
22

Asosning ekvivalentini topish uchun uning molekular mas-
sasini shu asos tarkibidagi gidroksil (OH) gruppaning soniga boMish
kerak. Masalan:
E
n
,
oh
= f = 40;
E
bxoh
>2 = ^
– «5,67.
E
ajcoh
» ~ “y = 26;
Tuzning ekvivalentini topish uchun tuzning molekular mas-
sasini shu tuz tarkibidagi metallning valentligi bilan atomlari soni-
ning ko‘paytmasiga boMish kerak. Masalan:
p
_ 58,5 _ tj, e.
p
_ I 4 2 _ t i

Umumiy kimyoviy moddalar uchun molekulyar formulalar

Molekulyar formulalar bitta molekulada mavjud bo’lgan atomlarning soni va turini ifoda etadi. U molekula haqiqiy formula bilan ajralib turadi. Element belgilaridan keyin olingan pastki yozuvlar atomlarning sonini ifodalaydi. Pastki belgisi bo’lmasa, u tarkibida bitta atom mavjudligini anglatadi. Tuz, shakar, sirka va suv singari umumiy kimyoviy moddalarning molekulyar formulasini topish uchun o’qing, shuningdek, ularning har biri uchun taqdim etiladigan diagramma va tushuntirishlar.

Suv

Suvning uch o’lchamli molekulyar tuzilishi, H2O. Men Mills

Suv Yer yuzasidagi eng ko’p molekula va kimyo bo’yicha o’qigan eng muhim molekulalardan biridir. Suv kimyoviy birikma. Har bir molekula suvining H ₂ O yoki HOH molekulasi kislorodning bir atomiga bog’langan vodorodning ikki atomidan iborat. Suvning nomi odatda tarkibidagi suyuqlik holatiga , qattiq faza esa muz kabi ma’lum va gazsimon bug ‘deb ataladi. Ko’proq ”

Tuz

Bu natriy xloridning NaCl ning uch o’lchamli ion tuzilishi. Natriy xlorid ham gallit yoki stol tuzi deb nomlanadi. Men Mills

“Tuz” atamasi bir nechta ionli birikmalarga murojaat qilishi mumkin, lekin u eng ko’p natriy xlor bo’lgan stol tuziga nisbatan ishlatiladi. Natriy xlorid uchun kimyoviy yoki molekulyar formula NaCl’dir. Kubik kristalli strukturani hosil qilish uchun birikma birikmalarining alohida birliklari. Ko’proq ”

Shakar

Bu sukroz yoki sakkaroz, C12H22O11 bo’lgan stol shakarning uch o’lchovli ifodasidir.

Bir nechta turli xil shakar mavjud, lekin, odatda, shakarning molekulyar formulasini so’rasangiz, jadval shakarini yoki sukrozni nazarda tutasiz. Sukrozning molekulyar formulasi C12H22O11 hisoblanadi. Har bir shakar molekulasida 12 ta uglerod atomlari, 22 vodorod atomlari va 11 kislorod atomlari mavjud. Ko’proq ”

Spirtli ichimliklar

Bu o’rganishning kimyoviy tuzilishi. Benaja-bmm27 / PD

Spirtli ichimliklarning bir nechta turlari mavjud, ammo ichishingiz etanol yoki etil spirt. Etanol uchun molekulyar formula CH3CH2OH yoki C2H5OH dir. Molekulyar formulada o’rganish molekulasida mavjud bo’lgan elementlarning turi va soni tasvirlangan. Etil spirtli ichimliklar ichadigan spirtli ichimlikning turi bo’lib, laboratoriya va kimyoviy ishlab chiqarishda keng qo’llaniladi. Bundan tashqari, EtOH, etil spirti, don spirtli va sof spirtli sifatida ham tanilgan.

Sirka

Bu sirka kislotasining kimyoviy tuzilishi. Todd Helmenstine

Sirka asosan 5 foiz sirka kislotadan va 95 foiz suvdan iborat. Shunday qilib, aslida ikkita asosiy kimyoviy formulalar mavjud. Suv uchun molekulyar formula H 2O dir. Sirka kislotasi uchun kimyoviy formula CH3COOH dir. Sirka zaif kislota turi hisoblanadi. Juda past pH qiymati bo’lsa-da, sirka kislotasi suvda umuman ajralmaydi. Ko’proq ”

Osh sodasi

Natriy bikarbonat yoki pishirish sodali suv yoki natriy vodorod karbonat. Martin Walker

Pishirish soda – sof natriy bikarbonat. Natriy bikarbonat uchun molekulyar formulada NaHCO _{3 bo’ladi} . Pishirish soda va sirkani aralashtirganda , qiziqarli reaktsiya hosil bo’ladi. Ikkita kimyoviy moddalar karbonat angidrid gazini hosil qilish uchun birlashadi, siz kimyoviy vulkanlar va boshqa kimyo loyihalari kabi tajribalar uchun foydalanishingiz mumkin. Ko’proq ”

Karbonat angidrid

Bu karbon dioksid uchun bo’shliq to’ldiradigan molekulyar strukturadir. Men Mills

Uglerod dioksidi atmosferada topilgan gazdir. Qattiq formada quruq muz deyiladi. Karbon dioksid uchun kimyoviy formula CO2. Siz nafas olayotgan havoda karbonat angidrid mavjud. O’simliklar fotosintez paytida glyukoza hosil qilish uchun uni “nafas oladilar”. Siz nafas olishning yon mahsuloti sifatida karbonat angidrid gazini chiqarasiz. Atmosferadagi karbon dioksidi issiqxona gazlaridan biridir. Siz uni soda bilan qo’shilasiz, tabiiy ravishda pivo va quruq muz kabi qattiq shaklda uchraydi. Ko’proq ”

Ammiak

Bu NH3 ammiakning bo’shliqni to’ldirish modelidir. Men Mills

Ammiak oddiy temperaturada va bosim ostida gazdir. Ammiak uchun molekulyar formula NH3 ni tashkil qiladi. Qiziqarli va xavfsizlik – sizning talabalaringizga ammiak va oqartirishni hech qachon aralashtirmasligi mumkin, chunki toksik bug’lar ishlab chiqariladi. Reaksiya natijasida hosil bo’lgan asosiy toksik kimyoviy xloramin bug’idir, bu gidrazin hosil qilish potentsialiga ega. Xloramin aslida barcha respirator tirnash xususiyati beruvchi birikmalar bilan bog’liq bo’lgan guruhdir. Hidrazin ham tirnash xususiyati qiladi, shuningdek, shish, bosh og’rig’i, ko’ngil aynishi va soqchilikni keltirib chiqarishi mumkin. Ko’proq ”

Glyukoza

Bu D-glyukoza uchun muhim bo’lgan shakar uchun 3 o’lchamli to’p va tayoq tuzilishi. Men Mills

Glyukoza uchun molekulyar formula C6H12O6 yoki H- (C = 0) – (CHOH) _5- H dir. Ampirik yoki oddiy formulasi CH2O, bu molekula ichida har bir uglerod va kislorod atomining ikkita vodorod atomi mavjudligini ko’rsatadi. Glyukoza fotosintez paytida o’simliklar tomonidan ishlab chiqariladigan va inson va boshqa hayvonlarning qonida energiya manbai sifatida aylanadigan shakar. Batafsil »

Kimyoviy formulalar nima?

Kimyoviy formulalar – bu moddaning molekulasida mavjud bo’lgan atomlarning soni va turini ko’rsatadigan ifoda. Atom turi element belgilari yordamida berilgan. Atomlar soni element belgisidan so’ng pastki yozuv bilan ko’rsatiladi.

Kimyoviy formulalarga misollar

Geksan molekulasida oltita C va 14 H atomlari mavjud bo’lib, ularning molekulyar formulasi:

Osh tuzi yoki natriy xloridning kimyoviy formulasi:

Har bir molekulada bitta natriy atomi va bitta xlor atomi mavjud. “1” raqami uchun indeks yo’qligiga e’tibor bering.

Kimyoviy formulalar turlari

Atomlarning sonini va turini keltiradigan har qanday ifoda kimyoviy formula bo’lsa-da, formulalarning har xil turlari, jumladan, molekulyar, empirik, tuzilish va quyultirilgan kimyoviy formulalar mavjud.

Molekulyar formulalar

“Haqiqiy formulalar” deb ham ataladigan molekulyar formulada bitta molekuladagi elementlar atomlarining haqiqiy soni ko’rsatilgan. Masalan, shakar glyukozasining molekulyar formulasi:

Ampirik formulalar

Empirik formula – bu birikma tarkibidagi elementlarning butun sonining eng oddiy nisbati. Bu uning nomini oladi, chunki u eksperimental yoki empirik ma’lumotlardan kelib chiqadi. Bu xuddi matematik kasrlarni soddalashtirishga o’xshaydi.

Ba’zida molekulyar va empirik formulalar bir xil, masalan H₂O, boshqa paytlarda formulalar boshqacha. Masalan, glyukozaning empirik formulasi:

Bu barcha obuna yozuvlarini umumiy qiymatga bo’lish yo’li bilan olinadi (6, bu holda).

Strukturaviy formulalar

Molekulyar formulada birikma tarkibida har bir elementning qancha atomlari borligini aytib beradigan bo’lsada, bu atomlarning bir-biriga joylashishi yoki bog’lanish usulini ko’rsatmaydi. Strukturaviy formulada kimyoviy bog’lanishlar ko’rsatilgan.

Bu juda muhim ma’lumot, chunki ikkita molekula bir xil miqdordagi va atom turiga ega bo’lgan bo’lishi mumkin, ammo bir-birining izomerlari. Masalan, etanol (donli spirtli ichimliklar ichishi mumkin) va dimetil efir (toksik birikma) bir xil molekulyar va empirik formulalarga ega.

Strukturaviy formulalarning har xil turlari ham mavjud. Ba’zilari ikki o’lchovli tuzilishni bildirsa, boshqalari atomlarning uch o’lchovli joylashishini tasvirlaydi.

Siqilgan formulalar

Empirik yoki strukturaviy formulaning ma’lum bir o’zgarishi bu quyultirilgan formuladir. Ushbu turdagi kimyoviy formulalar stenografiya yozuvidir. Kondensatsiyalangan strukturaviy formulada tarkibidagi uglerod va vodorod uchun belgilar yo’q bo’lib qolishi mumkin, bu shunchaki funktsional guruhlarning kimyoviy bog’lanishlari va formulalarini bildiradi.

Yozilgan quyultirilgan formulada atomlarning molekula tuzilishida paydo bo’lish tartibida ro’yxati keltirilgan. Masalan, geksanning molekulyar formulasi:

Biroq, uning quyultirilgan formulasi:

CH₃(CH₂)₄CH₃

Ushbu formula nafaqat atomlarning soni va turini beradi, balki ularning strukturadagi o’rnini ham ko’rsatadi.

Qiziqarli malumotlar
Umumiy kimyoviy moddalar uchun molekulyar formulalar