Turk tili darslik pdf

aniqlanadi, analitik shakl muammosi ishlab chiqiladi.

Bepul turk tili darslari

Turk tilini oʻzingiz oʻrganing. 125 ta bepul darslar bilan oʻrganing. Hech qanday risk yoʻq va shartnoma tuzilmaydi. Turk tilida soʻzlashishni oʻrganing. Mutlaqo bepul!

1-dars Biror kishi bilan uchrashish

2-dars Iltimos va rahmat

3-dars Bayramlar va bazmlar

4-dars Yer yuzida tinchlik

5-dars Tuygʻular va hislar

6-dars Hafta kunlari

7-dars Yil oylari

8-dars 1 dan 10 gacha raqamlar

9-dars 11 dan 20 gacha raqamlar

10-dars 21 dan 30 gacha raqamlar

11-dars 10 dan 100 gacha raqamlar

12-dars 100 dan 1000 gacha raqamlar

13-dars 1000 dan 10000 gacha raqamlar

14-dars Maktab anjomlari

15-dars Sinf xonasi

16-dars Maktab fanlari

17-dars Ranglar

18-dars Geografiya

19-dars Astronomiya

20-dars Quyosh sistemasi

21-dars Fasllar va ob-havo

22-dars Sport

23-dars Dam olish

24-dars Musiqiy asboblar

25-dars Hovuzda

26-dars Sohilda

27-dars Sohil mashgʻulotlari

28-dars Okean hayvonlari va baliqlari

29-dars Ferma hayvonlari

30-dars Yovvoyi hayvonlar

31-dars Hasharotlar

32-dars Qushlarning turlari

33-dars Hayvonot bogʻida

34-dars Oila aʼzolari

35-dars Katta oila aʼzolari

Veb-saytimizda xatolik bormi? Iltimos, bizga xabar bering

Turk tilida soʻzlashishni oʻrganing

36-dars Doʻstlar

37-dars Oilaviy munosabatlar

38-dars Kiyim

39-dars Ustki kiyim

40-dars Ichki kiyimlar

41-dars Chaqaloq buyumlari

42-dars Zargarlik buyumlari

43-dars Makiyaj va goʻzallik mahsulotlari

44-dars Xojatxona buyumlari

45-dars Uydagi xonalar

46-dars Uy jihozlari

47-dars Mebel

48-dars Uy-roʻzgʻor buyumlari

49-dars Hammom uchun aksessuarlar

50-dars Oshxona jihozlari va anjomlari

51-dars Stolni tuzash

52-dars Taomlar

53-dars Shahardagi joylar

54-dars Shahardagi doʻkonlar

55-dars Koʻchadagi narsalar

56-dars Xarid qilish

57-dars Kiyim xarid qilish

58-dars Narxni kelishib olish

59-dars Oziq-ovqatlar doʻkoni

60-dars Oziq-ovqat xarid qilish roʻyxati

61-dars Mevalar

62-dars Shirin mevalar

63-dars Sabzavotlar

64-dars Foydali sabzavotlar

65-dars Oʻtlar va ziravorlar

66-dars Sut mahsulotlari

67-dars Qassob doʻkonidagi goʻshtlar

68-dars Dengiz mahsulotlari bozori

69-dars Nonvoyxona

70-dars Ichimliklar

Veb-saytimizda xatolik bormi? Iltimos, bizga xabar bering

Qoʻshimcha turk tili darslari

71-dars Restoranda

72-dars Menyu

73-dars Ovqat tayyorlash

74-dars Ovqatlanish cheklovlari

75-dars Ovqat yoqdimi?

76-dars Hisobni to’lash

77-dars Transport

78-dars Yoʻnalishlar

79-dars Koʻrsatmalar soʻrash

80-dars Koʻrsatmalar berish

81-dars Shahar boʻylab sayohat

82-dars Vaqt iboralari

83-dars Vaqt lugʻati

84-dars Vaqt va sana

85-dars Tana qismlari

86-dars Anatomiya

87-dars Ichki organlar

88-dars Tibbiy buyumlar

89-dars Tibbiyot idorasi

90-dars Doktor: Kasalman

91-dars Doktor: Ogʻriyapti

92-dars Doktor: Shamolladim

93-dars Aeroport va joʻnash

94-dars Immigratsiya va urf-odatlar

95-dars Samolyotda sayohat qilish

96-dars Kelish va bagaj

97-dars Mehmonxonalarni bron qilish

98-dars Xona ijaraga olish yoki Airbnb

99-dars Mehmonxonadan roʻyxatdan chiqish

100-dars Favqulodda vaziyat iboralari

101-dars Kasblar

102-dars Kasblar

103-dars Ofis jihozlari

104-dars Ofisga tegishli buyumlar

105-dars Ishga ariza

106-dars Ish suhbati

107-dars Internet terminlari

108-dars Internetda navigatsiya

109-dars Veb-sayt

110-dars Kompyuter qismlari

111-dars Elektron pochta terminlari

112-dars Onlayn xarid qilish

113-dars Foydali soʻzlar

114-dars Sifatlar

115-dars Antonimlar

116-dars Shaxs olmoshlari

117-dars Egalik olmoshlari

118-dars Soʻroq olmoshlari

119-dars Noaniq olmoshlar va bog‘lovchi so‘zlar

120-dars Predloglar

121-dars Umumiy predloglar

122-dars Bog‘lovchilar

123-dars Men xohlagan va xohlamagan narsalar

124-dars Men yoqadigan va yoqtirmaydigan narsalar

125-dars Menga kerak boʻlgan va kerak boʻlmagan narsalar

Turk tili leksikologiyasi

tasdiqlangan fanning namunaviy dasturi asosida ishlab chiqilgan.

Imamova H. – Turkiy tillar kafedrasi katta o’qituvchisi,

Taqrizchilar:Shabanov J. – Toshkent davlat sharqshunoslik

“Turkiy tillar” kafedrasi

Tilavov A. – A.Navoi nomidagi TDO‘TAU “O’zbek adabiyoti tarihi va folklor”

Kafedrasi dotsent’, filologiya fanlari nomzodi

Fanning o’quv-uslubiy majmuasi Toshkent davlat sharqshunoslik instituti

Kengashining _______ 20___ yildagi ___- son majlisida ko’rib chiqilgan va

1-mavzu. Ma’ruza I Leksikologiya (Sözcükbilim) 1.1Leksikologiya – tilning

lug‘at boyligini o‘rganuvchi soha………………………………………………….

2-mavzu. Ma’ruza II So‘zning lug‘aviy ma’nosi(Kelimenin Sözlük Anlamı)

3-mavzu. Ma’ruza III Ma’no hodisalari: Bir ma’noli va ko‘p ma’noli so‘zlar(Tek

Anlamlı ve Çok Anlamlı Kelimeler)(Anlam Olayları) ……………………….

Ma’ruza IV So‘z ma’nosining ko‘chishi (Anlam Aktarilmasi; Anlam

5-mavzu. Ma’ruza V So‘zlarning shakl va ma’no munosabatiga ko‘ra turlari

Sinonimlar (Eş Anlamli Kelimeler) Omonımlar (Sesteşler) Antonimlar (Zit

6-mavzu. Ma’ruza X So‘zlarning ishlatilish doirasiga ko‘ra turlari (Kelimelerin

Kullanım Alanına Göre Çeşitleri)……………………………………………….

7-mavzu. Ma’ruza XII Frazeologiya – iboralarni o‘rganuvchi soha…………….

Leksikografiya – lug‘atlar haqidagi

1-mavzu. Seminar I Leksikologiya (Sözcükbilim) 1.1Leksikologiya – tilning lug‘at

boyligini o‘rganuvchi soha …… …………………………………………

2-mavzu. Seminar II So‘zning lug‘aviy ma’nosi(Kelimenin Sözlük Anlamı)

3-mavzu. Seminar III Ma’no hodisalari: Bir ma’noli va ko‘p ma’noli so‘zlar(Tek

Anlamlı ve Çok Anlamlı Kelimeler)(Anlam Olayları) ……………………….

4-mavzu. . Seminar IV So‘z ma’nosining ko‘chishi (Anlam Aktarilmasi; Anlam

5-mavzu. Seminar V So‘zlarning shakl va ma’no munosabatiga ko‘ra turlari

Sinonimlar (Eş Anlamli Kelimeler) Omonımlar (Sesteşler) Antonimlar (Zit

6- Mavzu. VI Turk tilining lugat tarkibi ………………………………….

7- mavzu. VII Seminar So‘zlarning ishlatilish doirasiga ko‘ra turlari (Kelimelerin

Kullanım Alanına Göre Çeşitleri)……………………………………………….

8- Seminar VIII Frazeologiya – iboralarni o‘rganuvchi soha…………….

9- Seminar IX Leksikografiya – lug‘atlar haqidagi soha……………………..

Mustaqil ta’lim mashgulotlari……………………………………………………….

I BO‘LIM. LEKSIKOLOGIYA(SÖZCÜKBİLİM)

Dars rejasi:

Turk tilshunosligida so‘z va uning ma’nolarini o‘rganuvchi soha haqida

Leksikologiyaning maqsad va vazifalari

Turk tilining so‘z boyligi

Turk tilshunosligida so‘z va uning ma’nosi bilan bog‘liq muammolarning

Tayanch tushunchalar: tilshunoslik, lingvistika(dil bilimi), fonetika (ses

bilimi), morfologiya (şekil bilgisi), sintaksis (söz dizimi), leksikologiya

(sözcükbilim, kelime bilimi), frazeologiya(frazeoloji), leksika (kelime bilimi),

semantika, semasiologiya (anlambilim, ilm-i maâni), turg‘un ma’no bilimi; sinxron

ma’no bilimi (eş zamanlı anlam bilimi), diaxron ma’no bilimi (art zamanlı anlam

Til haqidagi fan tilshunoslik yoki lingvistika(dil bilimi) deb ataladi. U bir necha

bo‘limni o‘z ichiga oladi: fonetika (ses bilimi), morfologiya (şekil bilgisi), sintaksis

(söz dizimi). So‘z va uning xususiyatlari, lug‘aviy ma’nosi o‘rganiladigan

bo‘limleksikologiya (sözcükbilim,kelime bilimi);ibora, matal, maqol va boshqa

turli turg‘un birikmalarni o‘rganuvchi tilshunoslik sohasi

frazeologiya(frazeoloji

)deb nomlanadi.

Leksikologiya mustaqil lingvistik fan hisoblanib, unda so‘z va uning ahamiyati,

so‘zning til lug‘at tarkibidagi asosiy birlik ekanligi, hozirgi zamon lingvistikasida

so‘z tavsifi, so‘zning ma’nosi, til leksikasining paydo bo‘lish sabablari,

o‘rganilayotgan tilga xos sof o‘zakka ega bo‘lgan so‘zlar, o‘zlashgan leksika kabi

tushunchalar o‘rganiladi. Shuningdek, sinonimlar, omonimlar, antonimlar,

lingvistikada maydon tushunchasi, til lug‘at tarkibining boyish jarayoni va rivoji,

jamiyat rivoji bilan lug‘at tarkibi ravnaqi o‘rtasidagi munosabat, lug‘at fondining

boyish yo‘llari: so‘z yasalishi, so‘z o‘zlashtirilishi, so‘z ma’nolarining o‘zgarishi

hodisalari tadqiq etiladi.

Leksikologiya, frazeologiya va leksikografiya tilshunoslikning uzviy bog‘liq

sohalari bo‘lgani bois so‘z va turg‘un birikmalarning belgilari, ular orasidagi

farqlar, frazeologik paradigma, shuningdek, turli belgilariga ko‘ra lug‘atlar tasnifi:

tarixiy, hozirgi zamon, to‘liq va qisqa, umumiy va maxsus lug‘atlar, birtilli, ikkitilli

va ko‘ptilli lug‘atlar, etimologiya va tarixiy lug‘atlar hamda boshqa bir qator

masalalar ham o‘zaro bog‘liq holda tadqiq etiladi.

Leksika (yun. leksikos – so‘z, lug‘atga oid) – tilda mavjud bo‘lgan so‘zlar, biror

badiiy asar yoki dialektga oid so‘zlarning jamidir. Hozirgi zamon turk tilining so‘z

boyligi turli nuqtayi nazarlardan o‘rganilishi mumkin. Bu bilan tilshunoslikning

muhim sohalaridan biri sanalgan turk tili leksikologiyasi fani shug‘ullanadi.

Turk tilshunosligida frazeologik birliklar va maqollar deyimler ve atasözleri sarlavhasi ostida ham

So‘z va uning ma’nosi bilan bog‘liq muammolarni semantika (yun. semasie –

belgi) yoki semasiologiyada o‘rganiladi.

Til birliklarini ma’no nuqtayi nazaridan tadqiq etuvchi bo‘lim turk

tilshunosligida anlambilim (usm. ilm-i maâni; nem. semantik) deyiladi. Turk

tilshunosligiga oid ba’zi kitoblarda semantika anlam bilimi ham deyiladi.

Tilshunoslikda so‘z ma’nosiga tegishli har qanday mavzuni anlambilim

(semantika) o‘rganadi. “Semantikada, asosan, tushuncha (kavram), ma’no (anlam),

ko‘p ma’nolilik (çok anlamlılık), sinonimlik (eş anlamlılık), antonimlik (zıt

anlamlılık), ma’no torayishi (anlam daralması), ma’no kengayishi (anlam

genıshlemesı), ma’no o‘zgarishi (anlam değişmesi) kabi hodisalar tadqiq etiladi.”

Turk tilshunosligida anlambilim uchta kichik bo‘limni o‘z ichiga oladi: 1. Genel

anlambilim (umumiy semantika); 2. Mantıksal-felsefi anlambilim (mantiqiy-

falsafiy semantika) va 3. Dilbilimsel anlambılım (grammatik semantika).

Bulardan genel anlambilim (umumiy semantika) ma’no bilan bog‘liq har qanday

masalani keng ko‘lamda tadqiq etadi. Mantıksal-felsefi anlambilim (mantiqiy-

falsafiy semantika) ma’no bilan bog‘liq har qanday masalani falsafiy va mantiqiy

nuqtayi nazardan baholaydi. Dilbilimsel anlambılım (grammatik semantika) o‘z

ichida ikkiga bo‘linadi: 1. eş zamanlı (durgun) anlambilim (turg‘un ma’no bilimi;

sinxron semantika); 2. art zamanlı (gelişmeli) anlambilim (o‘zgaruvchan ma’no

Tilning muayyan zamon kesimidagi holatini tarixiy taraqqiyot ta’siridan holi,

o‘zgarishsiz holda tadqiq etuvchi soha durgun veya eş zamanlı anlam bilimi

(turg‘un ma’no bilimi – sinxron ma’no bilimi) deyiladi. Ushbu sohada so‘zlar va

ularning ma’nolari, tushuncha qamrovi, sinonomlik, omonimlik va ko‘p ma’nolilik

nuqtayi nazaridan o‘rganiladi. Art zamanlı anlam bilimi (diaxron ma’no

bilimi)daesa tilning ma’no bilan bog‘liq hodisalar tarixiy taraqqiyot qamrovida

1.1Leksikologiya – tilning lug‘at boyligini o‘rganuvchi soha

Dars rejasi:

1. Turk tiliso‘z boyligining ma’no bilimi, morfologik va sintaktik nuqtayi

2. Leksik birliklarning turlari.

3. Til lug‘at tarkibining taraqqiyot omillari.

4. So‘z – tilning asosiy birligi.

Tayanch tushunchalar: leksikologiya (sözcükbilim,ilm-i maâni, anlam bilimi),

leksika (kelime bilimi), til lug‘at tarkibi, leksik birlik, leksik ma’no va b.

Tilshunoslikning so‘z va uning ma’nosini o‘rganuvchi bo‘limi turk tilida

sözcükbilim (leksikologiya)deyiladi (yunoncha lexikos – “so‘z”, logos – “fan”,

“ta’limot”). Sözcükbilim turk tilshunosligiga oid ba’zi kitoblarda leksikoloji,

ba’zilarida esa kelime bilimi yoki kelime anlamı(so‘zma-so‘z tarjimasi: so‘z

Hengirmen M., Türkçe Dilbilgisi, Engin Yayınevi. –Ankara, 1998, –S.382.

ma’nosi) deb beriladi. Ushbu fan usmonli turk tilida ilmü’l-lüga(so‘z ilmi)deb

Umuman olganda, turk tilshunosligida bir tilning so‘z boyligini morfologik,

sintaktik va ma’no bilimi (leksika) nuqtayi nazaridan tadqiq etuvchi, so‘z, ba’zi

birikmalar, qoliplashgan shakllar, ibora va maqollar, o‘zlashmalarni tadqiq etuvchi,

birliklarning shakl va ma’no munosabatiga ko‘ra turlari, eskilik va yangilik

bo‘yog‘iga ega bo‘lgan so‘zlar va ularning ishlatilish doirasiga ko‘ra turlari kabi

masalalarni o‘rganuvchi soha sözcükbilim deb nomlanadi.

Til lug‘at tarkibining quyidagi aspektlari leksikologiyaning tadqiqot ob’ekti

– leksik birliklarning tip (tur)lari;

– til lug‘at tarkibining tuzilishi;

– lug‘at tarkibining to‘lib borishi va taraqqiy etishi.

Leksik birliklarning yuqorida sanab o‘tilgan aspektlar orasidagi munosabatlar

ichidagi o‘ziga xos jihatlari leksikologik kategoriyalarda aks etadi.

Leksikologiyaning bir sohasi bo‘lgan etimologiya esa tildagi so‘z zahirasini

tarixiy, ya’ni so‘zlarning kelib chiqishi va shakllanishi nuqtayi nazaridan

o‘rganadi. Ushbu bo‘limda sof turkiy leksika o‘zlashgan, ya’ni uzoq tarix

davomida boshqa tillardan turk tiliga kirib qolgan leksikadan alohida holda ko‘rib

Leksikologiyada turk tilidagi zamonaviy matnlarda muhim o‘ringa tutgan

eskirgan so‘zlarga ham e’tibor qaratiladi.

Turk tili leksikologiyasining asosiy masalalaridan yana biri – turk tili lug‘at

tarkibining uslubiy rangorangligini o‘rganishdir. Chunki turk tilida uslub nuqtayi

nazaridan neytral, uslublararo so‘zlar (öğrenci, kitap, görev, gitmek, yazmak,

yediva b.) bilan bir qatorda, aniq kitobiy uslub (değerlendirme, teferruat,

tahammül), balandparvoz uslub (eşsiz, erişmek, katetmek), og‘zaki (tembel,

tombik, yavaşça) yoki sodda nutq uslubiga oid (galiba, iri, uyanık) so‘zlar ham

Turk tili leksikasi so‘zlarning qo‘llanish sohalari nuqtayi nazaridan ham

rangorangdir. Shu bois umumxalq leksikasi va uning adabiy tildagi o‘rnini

belgilash ham leksikologiyaning vazifasiga kiradi.

Leksikologiya kursining ajralmas qismi hisoblangan frazeologiyada turg‘un

birikmalarning nutqdagi o‘rni, qo‘llanilish sohalari, ifoda imkoniyatlari haqida so‘z

Leksikologiya bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan yana bir soha «lug‘atlar haqidagi

fan», ya’ni leksikografiyadir (yunon. lexicon – lug‘at, grapho – yozaman)

So‘z – tilning asosiy birligi sifatida olinganda ushbu muammo so‘zning umumiy

nazariyasi doirasida tadqiq etiladi. So‘zturk tilida kelime yoki sözcükdeyiladi. Turk

tilida söz deganda, ham so‘z, ham gap tushuniladi.

Bir va undan ortiq bo‘g‘indan iborat bo‘lgan, ayni tilda so‘zlashuvchi kishilar

orasida alohida qo‘llanilganda inson zehnida aniq va mavhum tushunchalarni

ifodalovchi yoki bunday tushunchalar orasida muvaqqat munosabat o‘rnatuvchi

til birligiga so‘z deyiladi. Çiçek, ev, taş, köpek – aniq so‘zlar (somut kelimeler),

mutluluk, acı, aşk, nefret – mavhum so‘zlar (soyut kelimeler),gibi, için, kadar,

dolayı, ötürü kabi so‘zlar – munosabat o‘rnatuvchi (ilişki için) so‘zlardir.

So‘zlarning barchasi tilning lug‘at boyligini, ya’ni leksikasini tashkil qiladi.

So‘z va ibora til birligi hisoblanadi.

Tildagi barcha so‘zlar ikkiga bo‘linadi:

Tushuncha bildiruvchi so‘zlar (bir kavramı karşılayan kelimeler) leksik

ma’noga, ya’ni atash ma’nosiga ega bo‘lgan mustaqil so‘zlardir: ot, sifat, son, fe’l,

ravish. Olmoshlar bundan mustasno bo‘lib, ularning vazifasi atash ma’nosiga ega

bo‘lgan so‘zlarni ko‘rsatishdan iborat.

Tushuncha bildirmaydigan so‘zlar(bir kavramı karşılamayan kelimeler)

leksik ma’noga ega bo‘lmagan so‘zlardir. Bular: bog‘lovchi, ko‘makchi va

yuklamalar.

Bir tilga boshqa tildan kirgan va o‘sha tilga o‘zlashib qolgan so‘z turk

tishunosligida yabancı kelime (usmonli turk tilida. müstear kelime) yoki alıntı

kelime deb atalgan. Hozirgi turk tilida o‘zlashgan so‘zlar katta miqdorni tashkil

etadi. Masalan, animatör (multfilm ishlab chiqaruvchi), deflasyon (deflation –

turg‘unlik, pulning turib qolishi), best-seller (sotish bo‘yicha rekord qo‘ygan

kitob), ekoloji (atrof-muhit haqidagi fan) kabi so‘zlar turk tiliga fransuz va ingliz

tillaridan kirgan va qanday yozilsa, shunday talaffuz qilinadi.

Turk tiliga arab va fors tillaridan kirgan ko‘pchilik so‘zlar yangicha shakl olib,

asl shaklini yo‘qotgan, lekin g‘arb tillaridan olingan so‘zlar turli omillar sababli

o‘z holicha qo‘llanib kelinmoqda. Masalan: estetik, karne, kontrol, enflasyon,

rapor, kontenjan kabi so‘zlar hozirgi zamon turk tilida faol qo‘llanib keladi.

Leksik birliklar bo‘limiga nafaqat alohida olingan so‘zlar, balki turg‘un

birikmalar (bo‘linmas birliklar: analitik va tarkibli (murakkab) birliklar) ham

kiritiladi. Biroq so‘z – shakl va mazmunning mutanosibligi bilan xarakterlanadigan

asosiy leksik birlik hisoblanadi.

So‘z muammosi tilning asosiy birligi o‘laroq uch aspektda ko‘rib chiqiladi:

struktur (tuzilish), ya’ni so‘zning alohida ajratilishi, tuzilishi), semantik aspekt

(so‘zning leksik ma’nosi) va funksional aspekt (so‘zning til tuzilishida va nutqdagi

Struktur aspektda so‘zning alohidalik va o‘xshashlik mezonlarining belgilanishi

leksikologik nazariyaning asosiy vazifasi hisoblanadi. Birinchi holatda so‘z,

birikma bilan qiyoslanadi, uning bir butunlik va alohidalik belgi (alomat)lari

aniqlanadi, analitik shakl muammosi ishlab chiqiladi.

Ikkinchi holatda so‘zning, ham grammatik asosini tashkil etuvchi (bu bilan so‘z

shakli kategoriyasi belgilanadi), ham uning fonetik, morfologik, leksik-semantik

variantlariga (bu bilan so‘zning variantlari muammosi ishlab chiqiladi) asoslangan

invariantlari haqida gap boradi.

Leksik birlikning semantik tahlili leksik semantika, yoki so‘z ifodalaydigan

tushuncha (signifikat) va nutqda bildiradigan ob’ekt (denotat) bilan

mutanosibligini tadqiq etuvchi semasiologiyaning asosiy predmeti hisoblanadi.

Semasiologiya leksikologiya bilan uzviy bog‘liqlikda, odatda, semantika doirasiga

kiradi. Leksikologiya leksik birliklarning monosemiya va polisemiya, umumiy va

xususiy, aniq va mavhum, keng va tor (giperonim va giponim), mantiqiy va

ekspressiv, asl va ko‘chma ma’no singari leksik birlik semantik xususiyatlarini

ifodalovchi leksikologik kategoriyalarni ajratgan holda semantik tur (tip)larni

o‘rganadi. Asosiy e’tibor ko‘p ma’noli leksik birlikning semantik tuzilishi

(strukturasi), so‘z ma’nosi turlarining ajratilishi, ular orasidagi farqni ajratish

mezoni, so‘z ma’nosining o‘zgarishi va taraqqiy etish yo‘llariga qaratiladi.

Shuningdek, desemantizatsiya, ya’ni so‘zning o‘z ma’nosidan mahrum bo‘lib,

grammatik formantlarga aylanishi hodisasi tahlil etiladi.

Funksional aspektda til birligi hisoblangan so‘z ikki nuqtayi nazardan:

birinchisi, tilning tuzilishi va vazifasida so‘zning tutgan o‘rni, ikkinchisi, so‘zning

boshqa darajadagi birliklar bilan munosabati nuqtayi nazaridan ko‘rib chiqiladi.

Leksika va grammatika orasidagi o‘zaro munosabat alohida ahamiyat kasb etadi.

Leksika grammatik kategoriya va grammatik shakl qo‘llanilishini cheklay oladi,

so‘z ma’nosining differensiyalanishiga ko‘mak beradi. Leksik va grammatik

vositalar umumlashgan ma’noda leksikogrammatik maydon (miqdor, zamon va b.)

Lug‘at tarkibining tuzilishi ikki aspektda ko‘rib chiqiladi: leksik birliklar va

lug‘at tarkibi stratifikatsiyasi orasidagi sistem munosabatlar. Xulosa qilib aytganda,

leksikologiya fani leksikaning bir tizim sifatida o‘rganadi.

So‘zning lug‘aviy ma’nosi

(Kelimenin Sözlük Anlamı)

Dars rejasi:

1. So‘zning lug‘aviy (leksik, atash) ma’nosi

3. Mustaqil so‘zlar, yordamchi so‘zlar va leksik ma’no

4. Tushunchaning inson zehnida aks etishi

5. Leksikologiya va so‘z yasalishi

6. So‘zning grammatik ma’nosi.

Tayanch tushunchalar: so‘zning lug‘aviy (leksik, atash) ma’nosi (kelimenin

sözlük anlamı), asl ma’no (asıl anlam; mânâ-i asli; mânâ-i hakiki), asosiy ma’no

(temel anlam), yon ma’no (yan anlam); ko‘chma ma’no (yan anlam), tushuncha

So‘zning lug‘aviy (leksik, atash) ma’nosi turk tilida kelimenin sözlük

anlamıdeyiladi. Turk tilshunosligida ushbu atamaga sinonim bo‘lgan asıl anlam

(asl ma’no) va temel anlam (asosiy ma’no) atamalari ham qo‘llaniladi. Bir

so‘zning hammaga ma’lum bo‘lgan va lug‘atlarda aks etgan ilk va asl ma’nosini

ifodalab kelgan asosiy tushunchaga sözlük anlamı (lug‘aviy ma’no) yoki asıl

anlam (asl ma’no) deyiladi. Lug‘aviy ma’nousmonli turk tilida mânâ-i asli; mânâ-

i hakiki deyilgan. So‘zlarning borliqdagi har qanday narsa-hodisa, belgi-xususiyat,

harakat-holatni bildirishi uning atash ma’nosi sanaladi: ev (uy) – nom, yeşil

(yashil) – rang, koştu (yugurdi) – harakat va h. Yoki ayak(oyoq) so‘zining asl

ma’nosi “inson yoki hayvonning yurishga mo‘ljallangan organı” bo‘lsa, masanın

ayağı, sandalyenin ayağı kabi “har qanday predmetning quyi qismi” ma’nosini

kasb etishi, ma’no ko‘chishi yo‘li bilan keyinchalik hosil bo‘lgan ko‘chma

ma’nolar hisoblanadi. Shuningdek, yol(yo‘l) so‘zining asl ma’nosi “ustidan

yuriladigan, o‘tiladigan yer”dir. Ushbu so‘zning usul, metod ma’nolari esa

keyinchalik hosil bo‘lgan ma’nolardir.

Xuddi shunday holatni kalp(yurak; qalb) so‘zida ham uchratish mumkin. Yurak

so‘zining jasorat ma’nosi keyin yuzaga kelgan.

Sözlük anlamı (lu‘aviy ma’no), asıl anlam (asl ma’no) va temel anlam (asosiy

ma’no) atamalariga antonim bo‘lgan atama yan anlam (ya’ni ko‘chma ma’no)dir.

Ma’no turk tilda anlam (anglam) bo‘ladi (usmonli turk tilda “mânâ”). So‘zning

o‘z holida yoki gap ichida boshqa bo‘laklar bilan munosabat holatida

qo‘llanayotganda inson ongida hosil bo‘ladigan tushunchaga anlam (anglam,

ma’no) deyiladi. Masalan, turkcha kestirmek fe’lining birinchi ma’nosi “ağaç

kestirmek (daraxtni kestirmoq), bez, kâğıt kestirmek (mato, qog‘ozni kestirmoq),

ikkinchi (ko‘chma) ma’nosi “biron narsani taxmin qila olmoq: Ne olacağını

kestiremedim (nima bo‘lishini taxmin qila olmadim); uchinchi ma’nosi: sal mizg‘ib

olmoq: Biraz kestirirsem kendimi toplayabilirim (Ozgina mizg‘ib olsam, o‘zimga

kelardım) kabi.

Leksik ma’no deganda so‘zning inson ongida aks etib, unda (ongda) biror narsa,

predmet, hodisa, xususiyat yoki jarayon haqida tasavvur paydo qiluvchi mazmuni

tushuniladi (nesim – hafif yel, esinti; özel – yalnız bir kişiye, bir şeye ait olan;

hususi; sınıf – ders okutulan yer, dershane).

So‘zning leksik ma’nosi insonning anglash faoliyati mahsuli bo‘lib, u inson

ongining ma’lumotlarni qiyoslash, tasniflash va umumlashtirish yo‘li bilan

reduksiyalashidir. Bunday ma’no umumlashgan va umumlashtiruvchi xarakterga

ega bo‘lib, so‘zlovchining faol nutqi jarayonida shakllanadi.

Turk tilida dunyodagi barcha narsa (predmet)lar, harakatlar, holatlar va

tasavvurlarning tildagi ifodasiga kavram (tushuncha) deyiladi. Tilshunoslikda

so‘zning leksik ma’nosi falsafaning bir kategoriyasi hisoblangan tushunchaga

qiyoslanadi. Lekin bu fikrga to‘la qo‘shilib bo‘lmaydi, chunki leksik ma’no

tushunchadan kengroqdir. Faqat atamalardagina so‘zning leksik ma’nosi

tushunchaga teng bo‘ladi (masalan: tıp – tibbiyot, zamir – olmosh, yüklem- kesim,

ekonomi – iqtisodiyot va h).

Tildagi so‘zlarning barchasi tilning lug‘at boyligini, ya’ni leksikasini tashkil

qiladi. So‘z va ibora til birligi hisoblanadi.

Tildagi barcha so‘zlar ikkiga bo‘linadi:

Tushuncha bildiruvchi so‘zlar

. Bular leksik ma’noga, ya’ni atash

ma’nosiga ega bo‘lgan mustaqil so‘zlardir: ot, sifat, son, fe’l, ravish. Olmoshlar

bundan mustasno. Ular atash ma’nosiga ega bo‘lgan so‘zlarga ishora qiladi.

Tushuncha bildirmaydigan so‘zlar leksik ma’noga ega bo‘lmagan so‘zlar:

ko‘makchi, bog‘lovchi, yuklama.

So‘zning faqat leksik ma’nodan iborat, grammatik ma’no ifodalovchi

qo‘shimchalarsiz qismi leksema deyiladi. Demak, har bir so‘z leksik va

grammatik ma’nolar uyg‘unligidan tashkil topadi. Lug‘atlarda bosh so‘z sifatida

“So‘z va tushuncha orasida oyna va oynadagi ko‘rinish (aks) qadar yaqin

. Masalan, köpek (kuchuk; it) so‘zini eshitganimizda yoki

o‘qiganimizda zehnimizda bir kuchuk (it) qiyofasi gavdalanadi. Bu bir

ko‘rsatkichdir. Barcha tillarda kuchuk (it) tushunchasi bir xil bo‘lsa-da, ushbu

tushunchani belgilovchi ko‘rsatkishlar turlichadir: köpek – turkcha, kuchuk; it –

o‘zbekcha, sobaka – ruscha, dog– inglizcha, perro – italyancha va h. Tushuncha bir

xil, lekin ko‘rsatkichlar turlicha. Bundan quyidagicha xulosa chiqarish mumkin:

so‘z – ko‘rsatuvchi, tushuncha – ko‘rsatiluvchidir.

So‘zlar vositasida ifodalangan tushunchaning inson zehnida aks etishiga ma’no

deyiladi. Ya’ni atrofimizdagi har turli voqea-hodisa, harakat, holat zehnimizda

muayyan tushuncha hosil qiladi. Ana shu hosil bo‘lgan tushunchalar zehnimizda

“qayta ishlanib” ma’noga aylantiriladi.

Turk tilida kavram (tushuncha), anlam (ma’no) va dil (til) atamalari asosida bir

necha murakkab tilshunoslik atamasi yuzaga kelgan. Bular: Kavram alanı

(tushuncha maydoni), anlam alanı (ma’no maydoni) ve dil alanı (til maydoni). Bu

atamalar o‘zaro sinonim bo‘lib ularni bir-biri o‘rnida ishlatish ham mumkin.

Anlam alanı (kavram alanı, dıl alanı) deganda inson zehnida bir xil yoki bir-biriga

yaqin tushunchalar tashkil etuvchi so‘zlar yuzaga keltirgan umumiy ma’no

maydoni tushuniladi: hedef (maqsad, mo‘ljal), ideal (ideal), maksat ((maqsad)),

üzülmek (xafa bo‘lmoq), kırılmak (xafa bo‘lmoq), darılmak ((xafa bo‘lmoq,

o‘ksimoq)), kesmek (kesmoq, so‘ymoq), biçmek (o‘rmoq, bichmoq)kabi.

Turk tili leksikologiyasida keng qo‘llaniluvchi kavram çekirdeği

(tushunchaning mag‘zi) atamasi temel anlam (asos ma’no), asıl anlam (asl

ma’no), sözlük anlamı (lug‘aviy ma’no) atamalarining sinonimidir. Tushunchaning

mag‘zi (kavram çekirdeği) deganda so‘z ifoda etgan ilk va asl ma’no anglashiladi.

Masalan, baş, ayak, kaş, kol, boğaz, göz kabi inson organi nomlari turli

tushunchalarni ifodalagan holda kengaytirilganda, ularning asosiy ma’nolari, ya’ni

“tushunchaning mag‘zi” organ nomi bo‘1adi.

Soyutlama (mavhumlashtirish) deganda inson zehnining tashqi dunyodagi

barcha jonzotlar va jonsiz narsalarni, tuyg‘u, fikr va harakatlarni o‘ziga xos

shaklda tushunib, tahlil etilib, so‘zga aylantirilishi tushuniladi. Somutlaştırma

(aniqlashtirish)deganda esa tildagi mavhum tushunchalardan foydalangan holda

bayon etish anglashiladi. Masalan, qadimgi turk tilidagi tıl (til) – “til – organ”

so‘zining kitobalarda “gapirtirish uchun qo‘lga olingan harbiy asir” ma’nosida

qo‘llanilishi; avuç açmak “tilanchilik qilmoq”, gözlerini yummak “ölmak”, dile

getirmek “söylemek”, rang-tusni ko‘rsatuvchi kavuniçi, vişneçürüğü, yavruağzı

kabi so‘zlar aniqlashtirishga misol bo‘la oladi.

Hengirmen M. Türkçe Dilbilgisi, Engin Yayınevi, –Ankara, 1998, –S.385.