TADBIRKORLIK FAOLIYATINI HUQUQIY TARTIBGA SOLISHNING AHAMIYATI Текст научной статьи по специальности «Право»

8. O’zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksi, 40-modda. // O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari ma’lumotlari miliy bazasi: http://www.lex.uz

Tadbirkorlik faoliyati kitobi

Китоб маҳсулотларининг характеристикалари, етказиб бериш шартлари, ташқи кўриниши ва ранги ҳақидаги маълумотлар фақат маълумот учун мўлжалланган ва жойлаштирилган пайтда мавжуд бўлган энг сўнгги маълумотларга асосланади.

Электрон китоб
Эътибор беринг “Сотиб олинган китоблар қандай ўқилади?” бўлими билан танишиб чиқинг!

Буюртма бериш учун, авторизациядан ўтинг

Дўстларизга тавсия этинг

• Аннотация
• Фикр ва мулоҳазалар

O‘quv qo‘llanmada O‘zbekistonda tadbirkorlik faoliyatini tashkil etish, amalga oshirish, rivojlantirish, qo‘llab-quvvatlashning nazariy, huquqiy, ijti-moiy-iqtisodiy asoslari hamda taraqqiyot yutuqlari, muammolari va istiqbol-lari yoritilgan. Qo‘llanma oily o‘quv yurtlarining iqtisodiyot (tarmoqlar bo‘yicha) va kasbiy ta’lim (ijtimoiy-iqtisodiy soha) o‘quv yo‘nalishlari talabalariga mo‘ljallangan. Shuningdek, undan tadbirkorlik va biznes asoslari o‘qitiladigan boshqa o‘quv yo‘nalishlari talabalari va kollejlar o‘quvchilari, tadbirkorlik tuzilmalari va infratuzilmasi mutaxassislari, tadbirkorlar ham foydalanishlari mumkin.

TADBIRKORLIK FAOLIYATINI HUQUQIY TARTIBGA SOLISHNING AHAMIYATI Текст научной статьи по специальности «Право»

Annotatsiya: Mazkur maqolada tadbirkorlik tushunchasining mazmun mohiyati, uning kelib chiqish tarixi, tadbirkorlik faoliyatining huquqiy tartibga solinishining dolzarbligi, jismoniy va yuridik shaxslarning tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanishi va ularning shakllari, tadbirkorlik faoliyatining fundamental-huquqiy negizlari va ularga bo’lgan talablarning yuzaga kelish asoslarini hamda mazkur ijtimoiy munosabat subyektlari tomonidan qabul qilish bosqichlari hamda tadbirkorlik faoliyatida duch kelish mumkin bo’lgan muvafaqqiyatsizlik hamda to’lovga qobiliyatsizlik to’g’risidagi qonunlarning tadbirkorlik faoliyatini qayta tiklashdagi ahamiyati haqida so’z boradi.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по праву , автор научной работы — Qalandarov Aminjon

Kichik biznes va tadbirkorlik subyektlariga xizmat kо’rsatish

IQTISODIY ISLOHOTLARNING HOZIRGI BOSQICHI MАS’ULIYАTI CHEKLАNGАN JАMIYАTLАRDА BUXGАLTERIYА HISOBINI TАSHKIL ETISH MАSАLАLАRI

O‘zbekiston yoshlarida iqtisodiy bilimlar asosida tadbirkorlik madaniyatini yuzaga keltirish
IKKIYOQLAMA SOLIQQA TORTMASLIK PRINSIPINING AHAMIYATI
RAQOBAT HUQUQI: USTUN MAVQE TUSHUNCHASI VA UNI TARTIBGA SOLISHNING AHAMIYATI
i Не можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ВАЖНОСТЬ ПРАВОВОГО РЕГУЛИРОВАНИЯ ПРЕДПРИНИМАТЕЛЬСКОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ

Аннотация: В данной статье раскрывается сущность концепции предпринимательства , его история, актуальность правового регулирования предпринимательства , деятельность физических и юридических лиц и их формы, основополагающие правовые основы и основания для возникновения требований к ним, а также этапы принятия этими субъектами общественных отношений и значение законов о несостоятельности бизнеса и несостоятельности в возобновлении предпринимательской деятельности.

Текст научной работы на тему «TADBIRKORLIK FAOLIYATINI HUQUQIY TARTIBGA SOLISHNING AHAMIYATI»

Toshkent davlat yuridik universiteti “Biznes huquqi” kafedrasi o’qituvchisi Mail: aminjonqalandarov9@gmail.com Tel: (90)619 55 46 TADBIRKORLIK FAOLIYATINIHUQUQIY TARTIBGA SOLIShNING

Annotatsiya: Mazkur maqolada tadbirkorlik tushunchasining mazmun mohiyati, uning kelib chiqish tarixi, tadbirkorlik faoliyatining huquqiy tartibga solinishining dolzarbligi, jismoniy va yuridikshaxslarning tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanishi va ularning shakllari, tadbirkorlik faoliyatining fundamental-huquqiy negizlari va ularga bo’lgan talablarning yuzaga kelish asoslarini hamda mazkur ijtimoiy munosabat subyektlari tomonidan qabul qilish bosqichlari hamda tadbirkorlik faoliyatida duch kelish mumkin bo’lgan muvafaqqiyatsizlik hamda to’lovga qobiliyatsizlik to’g’risidagi qonunlarning tadbirkorlik faoliyatini qayta tiklashdagi ahamiyati haqida so’z boradi.

Kalit so^zlar: tadbirkorlik, muvafaqqiyatsizlik, to’lovga qobiliyatsizlik, jismoniy shaxslar, yuridik shaxslar.

ВАЖНОСТЬ ПРАВОВОГО РЕГУЛИРОВАНИЯ ПРЕДПРИНИМАТЕЛЬСКОЙ

Аннотация: В данной статье раскрывается сущность концепции предпринимательства, его история, актуальность правового регулирования предпринимательства, деятельность физических и юридических лиц и их формы, основополагающие правовые основы и основания для возникновения требований к ним, а также этапы принятия этими субъектами общественных отношений и значение законов о несостоятельности бизнеса и несостоятельности в возобновлении предпринимательской деятельности.

Ключевые слова: предпринимательство, банкротство, несостоятельность, физические, юридические лица.

THE IMPORTANCE OF LEGAL REGULATION OF BUSINESS

Abstract. This article reveals the essence of the concept of entrepreneurship, its history, the relevance of legal regulation of entrepreneurship, the activities of individuals and legal entities and their forms, the fundamental legal framework and the basis for the emergence of requirements for them, and also the stages of adoption by these subjects of

public relations and the significance of the laws on business insolvency and insolvency in the resumption of entrepreneurial activity.

Key words: entrepreneurship, bankruptcy, insolvency, individuals, legal entities.

Tadbirkorlik tushunchasi va uning mazmun mohiyati

Tadbirkorlikka aniq ta’rif berish juda qiyin, chunki bu ko’p o’lchovli tushuncha. Iqtisodiy adabiyotlarda tadbirkorga ko’plab funksiyalar va rollar berilgan: innovator, qaror qabul qiluvchi, sanoat rahbari, iqtisodiy resurslarning tashkilotchisi va muvofiqlashtiruvchisi, korxona egasi, ishlab chiqarish omillari ish beruvchisi, pudratchi, hakam, resurslarni taqsimlovchi, muqobil foydalanish qatorida yangi biznesni boshlashga erishgan shaxs.

O’zbekiston Prezidenti Shavkat Mirziyoyev ta’kidlaganidek, faol tadbirkorlikni rivojlantirish e’tiborimiz markazida bo’ladi, bu sohani qo’llab-quvvatlash, biznes subyektlarini jadal va barqaror rivojlantirish yo’lidagi to’siq va g’ovlarni bartaraf etish bo’yicha zarur choralar ko’riladi [1].

Turli huquq tizimlarida tadbirkorlikka o’ziga xos tarzda ta’rif berilgan. Xususan, O’zbekiston Respublikasining “Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to’g’risida”gi Qonunining 3-moddasida tadbirkorlik faoliyatiga quyidagicha ta’rif berilgam: Tadbirkorlik faoliyati (tadbirkorlik) — tadbirkorlik faoliyati subyektlari tomonidan qonun hujjatlariga muvofiq amalga oshiriladigan, tavakkal qilib va o’z mulkiy javobgarligi ostida daromad (foyda) olishga qaratilgan tashabbuskor faoliyat. Shuningdek, qonunda tadbirkorlik subyektlari belgilangan tartibda davlat ro’yxatidan o’tgan hamda tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirayotgan yuridik va jismoniy shaxslar bo’lishi mumkinligi e’tirof etilgan.

Tadbirkorlikni yaxshiroq tushunish uchun kapitalizmning dastlabki rivojlanishiga qaytish foydadan holi bo’lmaydi. Kapitalizm aholi talab qiladigan tovar va xizmatlarni samarali ishlab chiqarishni maksimal darajada oshirish uchun xususiy imtiyozlardan foydalanishga bog’liq.

Bugungi kunda bozor munosabatlari siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy tizim sifatida ta’riflanadi. Bu xususiy mulkchilik bilan tavsiflanadi – nafaqat yer va binolar, balki tadbirkorlar

foyda olish uchun foydalanadigan patentlar, nou-xaular va jarayonlar. Bozor munosabatlari sharoitida tadbirkorlar nimani ishlab chiqarish, qancha ishlab chiqarish va qaysi ishlab chiqarish usulini qabul qilish kabi iqtisodiy qarorlar uchun javobgardir [2].

Tadbirkorlik – bu tadbirkor yoki “tavakkal va tashabbus bilan foyda olishga urinayotgan xo’jalik yurituvchi korxonaning egasi yoki boshqaruvchisi” bo’lish harakati. Tadbirkorlar menejer vazifasini bajaradilar va korxonaning ishga tushirilishi va o’sishini nazorat qiladilar. Tadbirkorlik – bu shaxs yoki jamoaning biznes imkoniyatini aniqlab, uni ekspluatatsiya qilish uchun zarur bo’lgan resurslarni olish va sarflash jarayoni. XIX asrning boshlarida fransuz iqtisodchisi Jan-Batist Say “iqtisodiy resurslarni pastroq maydondan yuqori mahsuldorlik va katta hosil olish sohasiga o’tkazadi” deb, tadbirkorlikka keng ta’rif bergan [3].

Tadbirkor bu iqtisodiyot chambaragini aylantirishda muhim omil bo’lib, tadbirkorlikni o’rganish XVII asr oxiri va XVIII asr boshlarida Richard Kantillon va Adam Smitning ishlaridan boshlanadi [4]. Biroq, nazariy jihatdan tadbirkorlik XIX asr oxiri va XX asr boshlarigacha ham chuqur e’tibor qaratilmagan. Tadbirkorlikni tushunishda 1930-yillarda ushbu davrning mashhur iqtisodchilari Jozef Shumpeter va Karl Menger, Lyudvig fon Mayz va Fridrix fon Xayk kabi boshqa avstriyalik iqtisodchilarning ishlari katta hissa qo’shdi.

Tadbirkorlar – bu bozor imkoniyatlaridan foydalanib, resurslarni to’gri taqsimlash, tartibga solish va joylashtirish orqali bozor imkoniyatlaridan foydalanib, tavakkal qilishga va tashabbuskor bo’lishga tayyor rahbarlardir [5]. XXI asr boshiga kelib tadbirkorlik tushunchasi yanada kengroq tarzda talqin etila boshlandi. Xususan, ijtimoiy tadbirkorlik, siyosiy tadbirkorlik yoki bilim tadbirkorligi kabi shakllar vujudga keldi.

Tadbirkorlik subyektlarining turlari va tadbirkorlik faoliyatini huquqiy tartibga solishning o’ziga xosligi

Har bir huquq tarmog’i o’z subyektlariga ega bo’lganidek, tadbirkorlik huquqining ham o’z subyektlari bor. Fuqarolik huquqida barcha huquq subyektlari “shaxslar” deb umumiy e’tirof etiladi. “Shaxslar” o’z navbatida uch guruhga bo’linadi:

1. Jismoniy shaxslar. Ular O’zbekiston Respublikasi fuqarolari, boshqa davlatlarning fuqarolari va fuqaroligi bo’lmagan shaxslar;

2. Yuridik shaxslar. Ular foyda olishni o’z faoliyatining asosiy maqsadi qilib olgan (tijoratchi tashkilot) yoki foyda olishni ana shunday maqsad qilib olmagan tashkilot (tijoratchi bo’lmagan tashkilotlar) hisoblanadi. Ular O’zbekiston Respublikasi, chet el yoki aralash (qo’shma) korxonalar shaklida bo’lishi mumkin;

3. Davlat. Davlat alohida subyekt sifatida bevosita o’z nomidan, shuningdek uning nomidan ma’muriy hududiy tuzilmalar yoki davlat organlari ishtirok etishlari mumkin [6].

Jismoniy va yuridik shaxslar fuqarolik-huquqiy munosabatlarda tadbirkor sifatida, shuningdek bunday maqomga ega bo’lmasdan qatnashishlari mumkin. Binobarin, fuqarolik huquqi subyektlari bir vaqtning o’zida tadbirkorlik huquq subyektlari hisoblanishi mumkin. Tadbirkorlik munosabatlarida subyekt doimo tavakkal qiladi, javobgarlikni o’z zimmasiga oladi va foyda olishga intiladi.

O’zbekiston Respublikasining 2012-yil 2-maydagi O’RQ-328-sonli “Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to’g’risida” yangi tahrirdagi Qonunning 4-moddasiga ko’ra, tadbirkorlik faoliyati subyektlari (tadbirkorlik subyektlari) belgilangan tartibda ro’yxatdan o’tgan hamda tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirayotgan yuridik va jismoniy shaxslardir. Ammo ushbu qonunning ushbu moddasida davlat organlari, ulardagi mansabdor shaxslar hamda tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanishi qonunchilikda man etilgan boshqa shaxslar tadbirkorlik faoliyati subyektlari bo’ishi mumkin emasligi ham keltirilgan.

Tadbirkorlik huquqining subyektlari quyidagi o’ziga xos belgilar bilan farqlanadi:

– davlat ro’yxatidan o’tganligi;

– muayyan faoliyat turlari bilan shug’ullanishlari uchun ruxsatnoma (litsenziya)ga

o’z mol-mulkiga ega bo’lishi;

tadbirkorlik huquq va majburiyatlariga ega bo’lishi;

o’z mol-mulki doirasida mustaqil javobgarligi;

– o’zlarining buzilgan huquqlarini va qonuniy manfaatlarini sud orqali himoya qilish imkoniyatiga ega ekanligi.

Tadbirkorlik huquqi subyektlarini bir necha turlarga bo’lish mumkin. Subyektlar mulkchilik shakliga, vakolatlariga, shaxslarga (jismoniy va yuridik), va faoliyat turiga qarab turlarga bo’linadi. Quyida jismoniy va yuridik shaxslarning tadbirkorlik faoliyati haqidagi ma’lumotlarga qisqacha to’xtalamiz.

Jismoniy shaxslarning tadbirkorlik faoliyati

“Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to’g’risida”gi qonunning yangi tahriri (2012-yil 2-mayda qabul qilingan) yuridik shaxs tashkil etmasdan tadbirkorlik faoliyatini olib boruvchi tadbirkorlik subyektlari, shu jumladan yakka tartibdagi tadbirkorlar faoliyati ko’lamini kengaytirdi va tadbirkorlik subyekti sifatida mustahkamladi. Qonunga ko’ra, biron har qanday fuqaro tadbirkor deb hisoblanmaydi, faqat belgilangan tartibda davlat ro’yxatidan o’tgan va tadbirkor maqomini olgan jismoniy shaxslargina tadbirkor sifatida e’tirof etiladi.

Yakka tartibdagi tadbirkorlik yakka tartibdagi tadbirkor tomonidan mulk huquqi asosida mustaqil mulkchilikda bo’lgan mol-mulk asosida, shuningdek mulkka egalik qilish va (yoki) foydalanishga imkon beradigan boshqa ashyoviy huquqlar asosida amalga oshiriladi.

Shunday qilib, Qonunning 7-moddasida yuridik shaxs tashkil etmasdan tadbirkorlik subyektlarining shakllari quyidagicha mustahkamlangan: [7]

– er-xotinning umumiy mol-mulki negizida ular tomonidan amalga oshiriladigan oilaviy tadbirkorlik;

– ikki yoki undan ortiq yakka tartibdagi tadbirkorlar tomonidan foyda olish yoki qonunga zid bo’lmagan boshqa maqsadga erishish uchun o’z hissalarini qo’shish va yuridik shaxs tuzmasdan, birgalikda ish qilish majburiyatini olgan oddiy shirkat;

– yuridik shaxs tashkil etmagan holda dehqon xo’jaligini yuritish.

Tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanuvchi yuridik shaxslar

O’zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksida belgilari tashkiliy birlik, alohida mol -mulkka ega bo’lishi, o’z majburiyatlari yuzasidan o’ziga tegishli mulk bilan javob berish, o’z

nomidan mulkiy va shaxsiy nomulkiy huquqlarni olish va majburiyatlarga ega bo’lish, shuningdek, sudda da’vogar va javobgar bo’lish layoqatidan iborat. Shu jumladan, yuridik shaxs foyda olishni o’z faoliyatining asosiy maqsadi qilib olgan (tijoratchi tashkilot) yoki foyda olishni ana shunday maqsad qilib olmagan tashkilot (tijoratchi bo’lmagan tashkilot) sifatida shakllantirilishi mumkin [S].

Korporativ huquqning boshlang’ich elementi yuridik shaxsdir. Korporativ qonunlar yetkazib beruvchilar, firma investorlari va barcha iqtisodiy subyektlar o’rtasida shartnoma tuzish jarayonini yengillashtirishga qaratilgan bo’lib, bu firma o’zining iqtisodiy qiymatini yaratish bo’yicha yakuniy maqsadiga erishishiga imkon beradi. Aynan shuning uchun qonun “firma egasi bo’lgan va uni boshqaradigan yoki firmaning yetkazib beruvchisi yoki mijozi bo’lgan turli xil shaxslardan ajralib turadigan yagona yuridik shaxsni” yaratdi. Firmaning korporativ identifikatsiyasi har xil manfaatdor tomonlarni qo’shma loyihada ishtirok etishga undaydi [9]. Tijorat korporatsiyasi kuchli yuridik shaxsga xos bo’lgan ikki xil huquqiy qoidalarga bo’ysunadi: ustuvorlik qoidasi va tugatishdan himoya qilish.

Prioritet ya’ni ustuvorlik qoidasida firma kreditorlari firma egalarining shaxsiy kreditorlari oldida firma aktivlariga da’vo qilish bo’yicha ustunligi ta’kidlanadi. Ushbu amaliyot kompaniyaning shartnomaviy majburiyatlariga ishonchni oshirishga yordam beradi, bu esa uni potentsial qarz beruvchilarni jalb qilishda muhim rol o’ynaydi.

Bankrotlik yoki restrukturizatsiya qilingan taqdirda da’volarning “mutlaq ustuvorligi qoidasi” manfaatdor tomonlarning xavfli harakatlarini ex-ante oldini olish mumkin. Bundan tashqari, ushbu funksiya qayta tashkil etish jarayonida kreditorlar koordinatsiyasi bilan bog’liq muammolarni oldini olishi mumkin. Boshqa tomondan, agar ustuvor qoidaga asosan aksiyadorlar yoki kichik kreditorlarning kompaniya bankrot bo’lgan taqdirda, biron bir narsaga erishish imkoniyati kam bo’lishini oldindan sezsa, ular kompaniyada moliyaviy inqiroz boshlanganda paytda ko’proq xavf tug’dirishi mumkin. Boshqacha qilib aytganda, firma bankrot bo’lishi mumkinligini va ularning sarmoyalarini qaytarish ehtimoli minimal ekanligini bilib, ular bankrotlikni keyinga qoldirib, firmani yanada xavfli loyihalarga undashlari mumkin. Bunday harakatlar firmaning moliyaviy ahvolini yomonlashtirishi va aktivlari qiymatini pasaytirishi mumkin.

Tugatilishdan himoya qilish shuni ko’rsatadiki, “firma aksiyadorlari korporatsiyani qisman yoki to’liq tugatishga majbur qiladigan tarzda o’zlarining biznes aktivlaridagi ulushlarini o’z xohishiga ko’ra qaytarib ololmaydilar”. Ushbu qoida doimiy aksiyalarni individual aksiyadorlar yoki ularning kreditorlari tomonidan tugatilishidan saqlashga qaratilgan. Ular kreditorlar va aksiyadorlar huquqlari o’rtasidagi muvozanatni saqlashga yordam beradi va firma aktivlarini kreditorlarning talablaridan himoya qiladi.

Cheklangan javobgarlik shuni anglatadiki, firma kreditorlari firma menejerlarining shaxsiy aktivlarini emas, balki faqat firmaning o’ziga tegishli bo’lgan aktivlarni talab qilishlari mumkin. Mulkdorlarning javobgarligini ushbu cheklash boshqa tashkilotlar bilan taqqoslaganda korporativ shaklning asosiy xususiyati hisoblanadi. Cheklangan javobgarlik korporativ shakl uchun universal norma hisoblanadi.

Boshqa asosiy huquqiy xususiyatlar

O’tkazilgan aksiyalarga kelsak, ushbu funksiya egalik qo’ldan qo’lga o’zgarganda ham firmaning uzilishlarsiz ishlashiga imkon beradi.

Direktorlar kengashi tarkibidagi vakolatli boshqaruv sizga ko’p sonli kapital egalari ishtirokida firma faoliyatini muvofiqlashtirish uchun zarur bo’lgan boshqaruvni markazlashtirishga imkon beradi. Aksariyat yirik firmalar vakolatli boshqaruvdan foydalanadilar.

Tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanuvchi yuridik shaxslami quyidagi asosiy mezonlarga qarab tasniflash mumkin: [10]

– qo’shgan ulushiga qarab (ma’suliyati cheklangan jamiyat, qo’shimcha ma’suliyatli jamiyat, aksiyadorlik jamiyati);

– tadbirkorlik faoliyatida ishtirok etishiga qarab (to’liq va kommandit ishtirokchilik);

– o’z mehnati bilan shaxsan ishtirok etishiga ko’ra (ishlab chiqarish kooperativi, dehqon xo’jaligi);

boshqamvda ishtirok etishiga ko’ra (xususiy koixona, fermer xo’jaliklari).

Tadbirkorlik va muvaffaqiyatsizlik

Muvaffaqiyatsizlik tadbirkorlik faoliyatidagi muammoning bir qismidir. Ommaviy axborot vositalari faqat muvaffaqiyatli tadbirkorlik haqidagi voqealarni yoritib, muvaffaqiyatsizlikka uchragan voqealarni chetlab o’tishda davom etayotgan bo’lsa-da, 90% yangi boshlang’ich biznes muvaffaqiyatsizlikka uchraydi [11]. Innovatsion muhitda muvaffaqiyatsizlik hatto zarur omadsizlik, muvaffaqiyatga erishish uchun qadamni ifodalovchi tajriba jarayoni deb hisoblanadi.

Ko’pgina muvaffaqiyatli tadbirkorlar va innovatorlar, o’zlarining hozir biz yashayotgan davrda inqilob qilgan kompaniyalari bilan muvaffaqiyatga erishishdan oldin bir necha bor muvaffaqiyatsizlikka uchragan. Bunga oddiy misol qilib Bill Geyts tomonidan asos solingan, hatto kam sonli odamlar biladigan yoki eshitgan Traf-O-Data startapini olishimiz mumkin. Ammo deyarli barcha bugungi kunda Geytsning Microsoft kompaniyasi haqida eshitgan va u bilan tanish [12]. Eng yuqori cho’qqisida (Green, 2016) jami 11 milliard dollarga baholangan GoPro-ni tashkil etishdan oldin Nikolas Vudmen o’zining Funbug deb nomlangan startapni ishga tushirdi va natijada katta muvaffaqiyatsizlikka uchradi, bu esa 3,9 million dollarlik sarmoyani yo’qotishiga olib keldi [13].

Asrlar davomida bankrot bo’lgan tadbirkorlarga nisbatan qattiq munosabat hamma joyda davom etdi, ko’p hollarda qarzdorlik uchun qamoq jazosi qo’llanildi, bu esa muvaffaqiyatsiz bo’lgan tadbirkorni yana bir bor “jazolash” va uni bozordan olib chiqishga sabab bo’lar edi. Shuningdek, qarzini to’lolmagan qarzdorga nisbatan katta miqdordagi jazo choralari uning qarzni to’lash uchun daromad olish imkoniyatini cheklab qo’ydi. Vaqt o’tishi bilan iqtisodiy agentlar va qonunshunoslar kreditorlarning qarzdorlarga nisbatan ushbu muvozanatsiz kuchi samarasizlikka olib keladi degan xulosaga kelishdi hamda kreditorlarning yo’qolgan aktivlarini tiklashga e’tibor kuchayib bordi.

XIX asrning ikkinchi yarmiga kelib Yevropa davlatlarining aksariyati qarzdorlarga qarshi bankrotlik to’g’risidagi qonunning og’irligini yumshatish tomon harakat qila boshladilar [14]. Ikki tasodifiy kuch muvaffaqiyatsiz bo’lgan tadbirkorlarga nisbatan yangi munosabatni keltirib chiqarishi mumkin, bu esa bankrotlik tizimini tushunishda chuqur o’zgarishlarni

keltirib chiqardi. Bir tomondan, muvaffaqiyatsizlik “ayb” bilan tenglasha olmaydi va tadbirkorning yaxshi niyati asosan aybga emas, “omad”ga bog’liq degan axloqiy tushunchalar o’sib bordi. Albatta, firibgarlik yo’li bilan bankrotlik holati yuzaga kelganda, jinoiy javobgarlik ham bo’lishi mumkin. Ammo, aksariyat hollarda, omadsiz tadbirkorlarda yomonlik (firibgarlik qilish maqsadi) bo’lmaydi. Boshqa tomondan, ko’proq iqtisodiy nuqtai nazar paydo bo’ldi, bunda bankrotlik tizimi qarzdorning xulq-atvoriga qarab imtiyozlarni belgilaydi. Bu imtiyozlarning ba’zilari kreditorlarga zarar yetkazdi, masalan, bankrotlik oqibatlaridan qo’rqqan qarzdorlar, suddan tashqari kelishuvlardan foydalanib, kreditorlarning ko’nglini olish yoki shunchaki bankrotlik e’lon qilinishini keyinga qoldirish yoki bankrotlik og’irligidan qochish umidida bankrotlikni yashirishga urindilar [15]. Shunday qilib, yangi ong, yangi qarash shakllana boshladi, unda bankrotlik protsedurasi qarzdorlar va kreditorlarning shaxsiy manfaatlarini tadbirkorlikni saqlab qolish va tavakkal qilishda jamoat manfaatlari bilan muvofiqlashtirish vositasi sifatida qaraladi.

Ko’plab taniqli iqtisodchilar “iqtisodiyotda muvaffaqiyatsizliklar bo’lishi kerak, chunki iqtisodiyot dinamik va o’sib bormoqda” deb ta’kidlaydilar [16]. Shu nuqtai nazaridan kelib chiqib, bozorga moslasha olmaydigan va samarasiz bo’lib qoladigan kompaniyalarni yo’q qilish ratsional va oqilona jarayon deb ta’kidlash mumkin. Ushbu bartaraf etish yanada innovatsion va foydali firmalar uchun resurslarni bo’shatish uchun zarurdir. Ijodiy halokat (creative destruction) jarayoniga to’sqinlik qilish jiddiy qisqa va uzoq muddatli makroiqtisodiy oqibatlarga olib kelishi mumkin [17]. Demak, yuqorida aytib o’tganimizdek, muvaffaqiyatsizlik, tadbirkorlik faoiliyatidagi tanganing bir tomoni bo’lishdan tashqari, kelajakdagi muvaffaqiyat uchun asos bo’lishi mumkin yoki yanada samarali loyiha uchun resurslarni yaxshiroq qayta taqsimlashi mumkin.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati

1. Узбекистан Республикаси Президенти Ш.Мирзиёвнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси // Халк сузи. – 2017. – 23 декабрь. – № 258(6952). – Б. 2.

2. Akhrorova S. THE INFLUENCE OF DIGITAL MARKETING IN COMPETITION LAW: OVERVIEW //Herald pedagogiki. Nauka i Praktyka. – 2021. – Т. 1. – №. 5.

3. Drucker, Peter F. (1985). Innovation and Entrepreneurship.attributes the coining and defining of “entrepreneur” to Jean-Baptiste Say in his A Treatise on Political Economy; (1834).

4. William Stanley Jevons (January 1881). Richard Cantillon and the Nationality of Political Economy. Contemporary Review. The Contemporary Review Company. pp. 333-360.

5. Deakins, D.; Freel, M. S. (2009). “Entrepreneurial activity, the economy and the importance of small firms”. Entrepreneurship and small firms. McGraw-Hill Education. ISBN 978-0.07.712162-4.

6. O’zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksi, 2-bo’lim. // O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari ma’lumotlari miliy bazasi: http://www.lex.uz

7. O’zbekiston Respublikasining “Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to’g’risida”gi Qonuni. O’RQ-328 02.05.2012. https://lex.uz/ru/docs/-31846

8. O’zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksi, 40-modda. // O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari ma’lumotlari miliy bazasi: http://www.lex.uz

9. Armour, J., Kraakman, R. H., Hansmann, H. & John M. Olin Center for Law, Economics, and Business. (2009). The essential elements of corporate law: What is corporate law? Cambridge, MA: Harvard Law School, p-7.

10. Tadbirkorlik (Biznes) Huquqi. Darslik. Mualliflar jamoasi. 2018. 40-bet.

11. Patel, N. 90% Of Startups Fail: Here’s What You Need To Know About The 10%.

12. Ellis, J. Never Giving Up: 9 Successful Entrepreneurs Who Failed at Least Once.

13. Ryan Mac, Five Startup Lessons From GoPro Founder And Billionaire Nick Woodman. 2013. https://www.forbes.com/sites/ryanmac/2013/03/13/five-startup-lessons-from-gopro-founder-and-billionaire-nick-woodman/?sh=79197fe546e3

14. This institutional innovation concerning firm exit had an equivalent on the entry side with the introduction of the limited liability principle which is at the core of the modern corporation (Guinnane, Harris, Lamoreaux, & Rosenthal, 2007; Mueller, 2003).

15. Hautcoeur, P.-C., & Di Martino, P. (2013). The functioning of bankruptcy law and practices in european perspective (ca.1880-1913). Enterprise and Society. https://doi.org/10.1093/es/kht037

16. Aminjon, K. “COMPARATIVE ANALYSIS OF CORPORATE BANKRUPTCY IN UZBEKISTAN AND ABROAD.” Heraldpedagogiki. Nauka i Praktyka 1.5 (2021).

17. Caballero, R. J. (2010) Creative Destruction. In: S.N. Durlauf, & L.E. Blume (Eds.), Economic Growth, The New Palgrave Economics Collection (pp 24-29). London: Palgrave Macmillan.