SOMALI haqida to’liq ma’lumot oling

SOMALI (Soomaaliya), Somali Demokratik Respublikasi (Jamhuuriyadda Dimoqraadiga yee Soomaaliya) — Shim.

Sharqiy Afrikada, Somali ya. o. da joylashgan davlat. Mayd. 638 ming km2. Aholisi 7,8 mln. kishi (2002). Poytaxti — Mogadisho sh. Maʼmuriy jihatdan 18 viloyat (region)ra boʻlinadi.

Davlat tuzumi. Somali — respublika. Amaldagi konstitutsiyasi 1990-y. qabul qilingan. Davlat boshligʻi — prezident (2000-y. dan muvaqqat prezident Abdulqossim Salad Hasan). Qonun chiqaruvchi xrkimiyatni parlament (Oʻtish milliy majlisi), ijrochi hokimiyatni bosh vazir boshchiligidagi hukumat amalga oshiradi.

Tabiati. Qirgʻoq chizigʻi kam parchalangan, sohilining aksari pasttekislik. Somali hududining markaziy qismini 500—1500 m balandlikdagi plato egallagan. Uning shim. chekkalari balandlashib borib, massivlarga boʻlingan. Somali Afrika platformasining shim. sharqida joylashgan. Eng baland joyi — Shimbiris togʻi (2406 m). Pyezokvars, tantal, niobiy, qalay, urantoriy, temir ruda va toshtuz konlari bor. Iklimi ekvatorial, mussonli, qurgʻoqchil. Shim. da tropik choʻl va chala choʻl iqlim. Yillik yogʻin jan. va gʻarbda 500—600 mm, sharkda 100 mm gacha. Yomgʻir, asosan, apr. —iyul va okt. — dek. oylarida yogʻadi. Shim. da yanv. ning oʻrtacha t-rasi 25—30°, iyulda 32°. Asosiy daryolari — Juba va VabiShabalining quyi oqimida kema qatnaydi. Hududining katta qismi choʻl. Tuprogʻi qizgʻishqoʻngʻir va qizilqoʻngʻir. Oʻsimlik siyrak. Daryo vodiylari va jan. dagi sohilda tropik oʻrmonlar, togʻlarda efir moyli daraxt va butazorlar, vohalarda xurmo va kokos palmazorlari bor. Jan. gʻarbdagi savanna va chala choʻllarda kiyik, zebra, qoʻtos, jirafa, arslon, qoplon, sirtlon, chiyaboʻri, fil, toʻngʻiz, daryolarda timsoh, oʻrmonlarda maymunlar yashaydi. Zaharli ilon, kush koʻp.

Aholisining koʻpchiligi — somalilar (95%); arablar, afrikalik bantular va b. ham yashaydi. Rasmiy til — somali va arab tillari. Shahar aholisi 37,2%. Hukmron din — islom. Yirik shaharlari — Mogadisho, Xargeysa, Berbera, Kisimayo, Baydabo.

Tarixi. S hududi qadimda Punt deb atalgan, bu yerda paleolit davridayoq manzilgohlar boʻlgan. Mil. 1-a. da yirik shaharlar paydo boʻlib, ularning aholisi arab, hind va yunonlar bilan savdo qilgan. 7—8-a. larda musulmon arablar koʻchib kela boshlagan. 12—16-a. larda Zeyla (Adal), Ifat, Hadya va b. sultonliklar boʻlgan. 16-a. oxiri — 17-a. boshlarida ular mayda amirliklarga boʻlinib ketgan. 17—19-a. larda S hududining bir qismi Ummon, Zanjibar sultonligi, Turkiya qoʻl ostida boʻlgan. 19-a. oxirida Somali ya. o. ni qoʻlga kiritish uchun Yevropa davlatlari oʻzaro kurash boshladi. 20-a. boshlariga kelib Somali uch davlat (Buyuk Britaniya, Fransiya, Italiya) mustamlakasiga aylandi. Mustamlakachilik hukmronligiga qarshi 1899— 1920-y. larda bir necha marta qoʻzgʻolon koʻtarildi. 2-jahon urushi vaqtida Italiya armiyasi Britaniya S. sini bosib oldi. 1941-y. boshlarida ingliz askarlari bu yerlardan Italiya armiyasini surib chiqarib, okkupatsiya tartibini oʻrnatdi. Urush yillarida dastlabki siyosiy tashkilotlar tuzildi. Urushdan soʻng milliy ozodlik harakati avj oldi. 1960-y. sobiq Britaniya va Italiya Somali lari birlashib, mustaqil S. Respublikasi tashkil etildi. Ammo mamlakatda turli kuchlar oʻrtasidagi oʻzaro kurash toʻxtamadi. 1969-y. harbiy toʻntarish sodir boʻldi, prezident A. A. Shermark oʻldirildi. S. Demokratik Respublika deb eʼlon qilindi, hokimiyat harbiylar qoʻliga oʻtdi, general Muhammad Siad Barre prezident boʻldi. Bir qancha ilgʻor islohotlar oʻtkazildi. 1991-y. yanv. da hukumat qoʻshinlari bilan muxolifatchi guruhlar oʻrtasidagi qurolli toʻqnashuvlar natijasida Birlashgan Somali kongressi (BSK) hokimiyatni qoʻlga oldi, prezident M. S. Barre lavozimidan chetlatildi, Ali Mahdi Muhammad muvaqqat prezident etib tayinlandi. Oʻsha yil noyab. da BSK fraksiyalari oʻrtasida mojaro chiqdi. General Muhammad Farah Aydid boshchiligidagi fraksiya muvaqqat prezident tarafdorlariga qarshi qurolli harakat boshladi. Urugʻqabilachilikka asoslangan guruhlarning mojarosi mamlakatda davlat hokimiyatining barbod boʻlishiga olib keldi. 1992-y. oktyabrda Somali shimolida BMT tinchlikparvar kuchlari joylashtirildi. 2000-y. may — avg. oylarida Jibutining Arta sh. da Afrika va Yevropa davlatlari vositachiligida oʻtkazilgan anjumanda Somali dagi turli urugʻlarning vakillari Oʻtish milliy majlisi — parlamentni sayladilar, shu parlament mamlakatning muvaqqat prezidentini sayladi. Somali — 1960-y. dan BMTaʼzosi. Milliy bayrami — 1-iyul — Mustaqillik kuni (1960).

Siyosiy partiyalari va guruhlari, kasaba uyushmalari. Birlashgan Somali kongressi, harbiy-siyosiy guruh, 1989-y. tuzilgan; S. inqilobiy sotsialistik partiyasi, 1976-y. taʼsis etilgan; S. milliy alyansi, harbiy-siyosiy guruh, 1992-y. tashkil qilingan. Somali kasaba uyushmalari umumiy federatsiyasi, 1977-y. tuzilgan.

Xoʻjaligi. Somali — agrar mamlakat. Yalpi ichki mahsulotda qishloq xoʻjaligi. ulushi 59%, sanoat ulushi 10%, xizmat koʻrsatish sohasi ulushi 30 % dan ziyod.

Iqtisodiyotning asosini qishloq xoʻjaligi.., jumladan, koʻchmanchi chorvachilik tashkil etadi. Tuya, qoramol, qoʻy va echki boqiladi. Q. x. da makkajoʻxori, oq joʻxori, yer yongʻoq, sholi va b. ekiladi. Chetga sotish uchun banan, shakarqamish, paxta, tamaki yetishtiriladi. Sohilda baliq ovlash rivojlangan.

Sanoati, asosan, qishloq xoʻjaligi. xom ashyosi va baliqni qayta ishlaydigan ayrim korxonalardan iborat. Kisimayodagi goʻsht k-ti, Mogadishodagi sut z-di, Laskoraydagi baliq konserva z-di, Jouhardagi qandshakar z-di ularning eng yiriklaridir. Toʻqimachilik, koʻnchilik, metall ishlash, paxta tozalash, yogʻ, binokorlik materiallari va b. korxonalar ham bor. Hunarmandchilik (zargarlik, qurolsozlik, suyak oʻymakorligi, toʻquvchilik, teri ishlash) rivojlangan. Oz miqdorda niobiy rudasi va toshtuz qazib olinadi. T. y. yoʻq. Qattiq qoplamali avtomobil yoʻllari uz. 2 ming km. Asosiy dengiz portlari: Berbera, Mogadisho, Kisimayo, Merka. Mogadishoda xalqaro aeroport bor. Chetga tirik chorva (eksportning 80% dan ortigʻi), banan, goʻsht, xom teri, goʻsht va baliq konservasi, qimmatbaho yogʻoch turlari chiqaradi. Chetdan sanoat mollari, mashina va transport uskunalari, neft maxsulotlari oladi. Saudiya Arabistoni, Yaponiya, Italiya, AQSH, Germaniya va b. mamlakatlar bilan savdo qiladi. Pul birligi — somali shillingi.

Tibbiy xizmati. Aholiga tibbiy yordam davlat davolash muassasalarida koʻrsatiladi (1970-y. dan bepul.) Vrachlar Milliy un-tning tibbiyot ftida va chet ellarda tayyorlanadi.

Maorifi, ilmiy va madaniy-maʼrifiy muassasalari. 20-a. boshlarida diniy va asr oʻrtalarida oʻrta maktablar ochila boshladi. 1974-y. majburiy 8 y. lik taʼlim joriy etildi. Shundan soʻng quyidagi taʼlim tizimi vujudga keldi: 5—6 yoshli bolalar uchun diniy maktab, 7 yoshdan boshlab 4 y. lik boshlangʻich, 4 y. lik toʻliqsiz oraliq, 4 y. lik toʻliq oʻrta maktab. Boshlangʻich maktab uchun oʻqituvchilar oraliq maktab negizida 3 y. davomida, oraliq maktab uchun oʻqituvchilar esa 4 y. davomida tayyorlanadi, hunartexnika tayyorgarligi 2—4 y. davomida amalga oshiriladi. Mogadishodagi Somali milliy un-ti (1954)da darslar somali, arab, ingliz va italyan tillarida olib boriladi. Mogadishoda industrial, tibbiyot, dengizchilik va baliqchilik, veterinariya, islom maktablari, Burao va Xargeysada texnika kollejlari bor. Ilmiy muassasalari: Madaniyat akademiyasi (1972), Xaritagrafiya departamenti (1966), S. taraqqiyot va boshqaruv in-ti (1966), Geol. departamenti (1964), Markaziy qishloq xoʻjaligi. ilmiytadqiqrt st-yasi (1965), Gigiyena va kasalliklarning oldini olish lab. va b. Milliy un-t kutubxonasi va b. kutubxonalar, Mogadishoda milliy muzey mavjud.

Matbuoti, radioeshittirishi va telekoʻrsatuvi. Asosiy gaz. lari «Xiddigta Oktobar» («Oktyabr yulduzi», somali tilida chikddigan kundalik xukumat gaz., 1973-y. dan), «Xorseyd» («Ilgʻor», italyan va arab tillarida chikddigan xukumat haftanomasi, 1965-y. dan), «Xegan» («Sergak», ingliz tilida chikddigan xdftalik gaz., 1978-y. dan). Somali milliy axborot agentligi (SONNA) hukumatga karashli boʻlib, 1963-y. da tashkil etilgan. Somali radioeshittirish xizmati, Xargeysa radiosi, Mogadisho radiosi somali, arab, amxara, italyan, suaxili, fransuz va afar tillarida eshittirish olib boradi. Milliy telekoʻrsatuv xizmati 1983-y. dan ishlaydi.

Adabiyoti. Somalilarning ogʻzaki ijodiyoti boy. Turli davrlarda sulton ViilVaal (16-a.), Raage Ugas (19-a. oxiri — 20-a. oʻrtalari), milliy qahramon Muhammad bin Abdullo Sayd alXasan (1860—1920), Ali Dux, Kaman Bulxan (19-a. oxiri — 20-a. 40y. lari), lashkarboshi Ismoil Mire (1884—1950) kabi shoirlar mashhur boʻlgan. 2-jahon urushidan keyin shoir Abdullohi Sulton (Timoadde), Abdullohi Qarshe (milliy madhiya muallifi), shoir va dramaturglar Husayn Ali Farah, Ali Sugulle, Hasan shayx Moʻmin milliy ozodlik va vatanparvarlik ruhida asarlar yozishdi. Qosim Hiloliy Skiffo, Abdulloqi Issa Sangub, Musohoji Ismoil Galal joʻshqin sheʼrlar bilan maydonga chikdilar. Nuriddin Farahning «Qiyshiq qobirgʻadan», Farah Muhammad Jomi Aulning «Jaholat — muhabbatning dushmani», Muhammad Daxir Afraxning «ManaFay» asarlari dastlabki somali romanlaridir. 20-a. oxirlarida Muhammad Ibrohim, Muhammad Xashi Dama, Abdi Qays kabi adiblar ijod qila boshladilar.

Meʼmorligi va tasviriy sanʼati. Oʻtroq aholi novdadan toʻqib, sirti loy bilan suvalgan kulbalar va bostirmasimon sinchli imoratlar («mondullo»), koʻchmanchilar esa novdadan toʻqilgan, somon, tuya terisi va boʻyra bilan qoplangan yigʻma oʻtovlar («aggal»), sohil aholisi toʻrtburchak, yassi tomli, ikki nishabli uylar («yarish») quradilar. 8-a. dan port shaharlarda arab meʼmorligi ruhida ohaktoshchigʻanoqdan binolar, masjidlar barpo etilgan. Zeyladagi machit (12-a.), Mogadishodagi ArbaRukun (1268), Faxriddin (1269), Abdul Aziz (1307), Bravadagi Abukar Said (15—16-a. lar) masjidlarining qoldiklari, Mogadishodagi minora (1238) saqlangan. 19-a. oxiri — 20-a. boshlarida shaharlar qurilishi qorishiq meʼmorlik ruhida olib borildi. 60y. lardan boshlab shaharlarni rejalash va obodonlashtirish ishlari tartibga solindi, uyjoy qurilishi rivojlandi. Bu ishlarga X. Diri va b. meʼmorlar boshchilik qildi. Jamoat va sanoat inshootlari qurildi, milliy ozodlik kurashi qahramonlari sharafiga obidalar qoʻyiddi.

Somalida tasviriy sanʼat uncha rivojlanmagan. Qad. yodgorliklar — mil. av. 1ming y. lik — 600-y. larga mansub qoyalarga oʻyib ishlangan yoki boʻyoq bilan chizilgan jonivorlarning rasmlari, tosh qabrlar, naqshlangan yodgorlik toshlari saqlangan. 1960-y. dan keyin maxsus taʼlim olmagan boʻlsa ham rang-tasvirdan xabardor rassomlar ishlay boshladi. Usta Abdi Muhammad mahalliy mavzularda manzarali kompozitsiyalarni chizadi, rassom Soʻfiy xalq turmushi, mahalliy urfodatlarni ifodalaydi. Badiiy hunarmandlikda yogʻochsozlik katta oʻrin egalladi. Yogʻochdan turli roʻzgʻor anjomlari, egar, bolalar oʻyinchoklari yasalib, ularga murakkab naqshlarsolinadi. Novdadan guldor savat, kajava, turli idish, bezaklar yasaladi. Kulollik, koʻnchilik rivojlangan. Koʻchmanchilarda buqa, fil, karkidon terisidan egarjabduq, juzdon, soyabon, qin yasash odat boʻlgan.

Musiqa madaniyati qadim zamonlarda vujudga kelgan. Oʻrta asrlardagi Somali musiqasida arab madaniyatining taʼsiri seziladi. Bir qancha xalqdarda, ayniqsa, koʻchmanchilarda mehnat jarayoni va xalq turmushi bilan bogʻliq boʻlgan qad. musiqa shakllari hali ham saqdanib qolgan. Ov bilan bogʻliq musiqiy janrlar keng tarqalgan. Hayvon qiyofasiga kirib ijro etiladigan, ov boshlanishiga, yomgʻir mavsumiga, nikoh toʻyiga, farzand tugʻilishiga bagʻishlangan anʼanaviy raqs va qoʻshiklar bor. Qishloq joylarda dala ishlari, tuya sugʻorish bilan bogʻliq qoʻshiqlar yoniga siyosiy voqealarga bagʻishlangan qoʻshiqlar (xess) qoʻshildi. Cholgʻu asboblari — chapua barabani deb atalgan marosim cholgʻusidan tashqari dumaari, medonde, nasaro deb atalgan kattakichik barabanlar mavjud. Kinaanda udni, shareyero gitarani, seyeze bir torli skripkani eslatadi. Zamonaviy musiqada yevropacha sanʼatga, koʻprok, estrada janrlariga anʼanaviy shooba, berey va b. uslublar singdirib yuborilgan. M. A. Sanguba, A. Naji, Ali Jerir kabi kompozitorlar, Mugʻammad Jama Jof, Ali Elmi kabi xonandalar, Xadida Abdullohi Dalles, Xarera Ismani Duniya kabi shoiraqoʻshiqchilar mashhur. Mogadishodagi Milliy teatrda musiqa festivallari oʻtkaziladi, Muhammad Issa rahbarligidagi Somali raqs ansambli (1971-y. da tuzilgan) xorijiy mamlakatlarda gastrolda boʻladi.