Qoraqalpog’iston tarixi kitob

yarmidan boshlab, to h’ozirgi kunimizgacha bwlgan juda kwp sonli h’ujjatlar

Berdoq nomidagi Qoraqalpoq Davlat Universiteti Tarix va arxeologiya kafedrasi

1. Materialı po istorii karakalpakov. Sb.Trudı İnst. Vostokovedeniya, Tom.

2. Tlewmuratov M. Qaraqalpaq h’a’m o’zbek xalıqlarının’ ma’deniy

3. Tlewmuratov M. Qaraqalpaqlardın’ tuwısqan xalıqlar menen ma’deniy

4. Yusupov O.J. Janibek batır. Maman batır. Murad shayx. A’ziyz baba, Qorazbek

5. Ma’mbetov K. Qaraqalpaqlar tariyxı.N.1993

1. Qaraqalpaq xalqi h’am qadimiy xalqlardan bwlib, boy tarixiga ega.

Qoraqalpoqlar asrlar mobaynida Xorazmning shimolida. Orol atrofida yashab kwpchilik

bulagi Orol atrofini tashlab kuchib ketishga Majbur bwlgan. Bunga sabablarning biri

1221 yildagi Chingizxon boshliq mu»ullarning Urganchni 5 oy qamoldan keyin bosib

olishi bwldi. Amudare tug’oni bwzilishi natijasida dare suvi g’ arb tomonga ywnalish

oladi. Avval dare bwyida deh’qonchilik bilan mashg’ul bwlgan qoraqalpoqlar suv

etishmovchiligi sababli boshqa tomonga kwchishga majbur bwladi. Usha vaqtda

qoraqalpoqlarning bir bwlimi g’arb, Amudarening yangi oqimi tomon kwchib, asrlar

davomida usha joyda yashab qoladi. Qloaqalpoqlarning bir bwlimi esa Volga va Ural

darelari bwylariga, ayrimlari Qora dengiz soh’illariga, bir bwlimi Sirdare bwylariga

kwchib joylashgan. Bu Sirdare atroflari Wrta Osie xalqlari tomonidan Turksiton deb

atalgan. Xalqning bir bwlimi h’ozirgi Surxondare viloyati h’ududiga kwchib borganligi

h’aqida malumotlar h’am mavjud.

Hozirgi vaqtgacha tarix ilimida qoraqalpoqning atab wtilgan davrlarda son

jih’atidan qancha bwlganligi qaysi bwlimi qaysi erga kwchganligi h’am twla

aniqlanamagan. Ammo qoraqalpoqlarning vatanini tashlab ketishiga asosiy sabab

suvvizlik natijasida yashash imkoniyatining qolmaganligi sababli ekanligi aniqlandi.

Kwchgan qoraqalpoqlarning h’ammasi dare, kwl bwylariga yashash uchun qulay joylarga

Qoraqalpoq etnonimining kelib chiqishi h’aqida h’ar xil fikrlar mavjud.

Olimlarning bir guruh’i qoraqalpoq etnonimining h’ar xil variant va tillarda ezilgan XII-

XIV asrlardagi ezma malumotlarga asoslanib va o»uz pecheneg qabilalarining kiygan

bosh kiyimining asosida paydo bwlgan deb h’isoblaydi. Sababi qoraqalpoqlar h’aqida XII

asrdagi rus yilnamalarida «Chernoe klobuki» deb ezib qoldirsa, mu»ul yilnamasida

«Qora telpakli» shaklida İran tilida keltiriladi. XII asr wrtalaridan boshlab rus

yilnamalarida “chernoe klobuki» atamasi uchraydi. B.V.Alin wzining «Rus na

bogatırskix zastavax» maqolasida («Voprosı istorii N1.1969. s.136). ularni pecheneg va

turklarning qoldiqlari deb kwrsatadi. Shuningdek, XII asrga oid «İgor palki h’aqida swz»

asarida polovetslar yani qipchoqlar h’aqida h’am swz etiladi. Masalan 1185 yilda

polovetslar Bilan jangda rus knyazining mag’lubiyatga uchraganlgi h’aqida malumot

Shuningdek boshqa sharq sayeh’lari tomonidan «qora bwrikli» deb atalgan urug’

va h’aqida ezib qoldiradi. Bu nomi atalgan urug’ va xalq atamalari qoraqalpoqlar h’aqida

aytilgan deb h’isoblashga asos bor.

Qoraqalpoq etnonimining kelib chiqishini olimlarning boshqa guruh’i fikri

bwyicha qoraqalpoq swzi Bilan bog’lanadi. «ulpoq swzi eski qoraqalpoq tilida soch, tepa

soch manosini bergan.

Qoraqalpoq atamasi XVI asrga oid ezma manbalarda ilk bor uchraydi. Bu

manbalar 1570 va 1593 yillarga tegishli. Ayniqsa 1598 yilgi Buxoro xoni

Abdullaxonning maxsus erli»ida Sirdare buyida yashaetgan xalqlar qatorida

qoraqalpoqlar atamasi h’am tilga olinadi. Olimlar fikriga kwra qoraqalpoqlarning

butunlay xalq bwlib shakllanishi XVI

asr deb h’isoblaydi. Wsha davrda

qoraqalpoqlarning tarkibida kwplagan uru» va uru» birikmalari bwlgan.

Qoraqalpoqlarning uru»lik tuzimini eng boshli 6 uru»dan iborat. Wlar Qitoy,

qipchoq, keneges, man»it, qun»irot, muyten. Wlar wz navbatida 130 dan oshiq mayda

6 urug’ 2 arisga bwlinadi: 1) qung’irot arsi- urga qwng’irot va muyten urug’lari:

2) un turt urug’ arisi- unga qitoy, qipchoq, keneges, mang’it uru»lari kiradi. İkki aris

birigib, qoraqalpoq xalqini paydo etgan.

Qoraqalpoqlar h’aqida XVIII asrdagi rus h’ujjatlarida kwplab uchrashadi. Masalan

Murod shayx Azizboboning siesiy faoliyati 1724 yilda eq rus manbalarida ezilgan. Petr 1

va İshim Muh’ammadxon davrida diplomatik qo»ozlarda Murod Shayx Azizbobo Kim

bwlgan degan savolga quyidagicha javob eziladi:

«Karakalpakskogo umershego starogo İshimxana deti pervoy jenı karakalpkchin

chetıre sına, drugoy jenı-kalmıchiya dva sına: bolshoy Murad Sheyx Aziz, vtoroy Alim

sultan i nıne dvoe vladeet nijnim Karakalpakami».

Demak, bunda İshim Muh’ammad Bah’adurxonning qalmoq xotinidan tu»ilgan

ug’li Murad Shayx ekanligi aytilgan. Rossiya elchisi bashqurt Maxsud mulla Yunus axun

elchining malumoti bwyicha va Petr I- ga ezilgan xotnomada Murod Shayx Aziz bin xan

İshim Aziz deb kwrsatiladi. Bobolar dasturi bwyicha onasi boshqa oq suyak u»ullarni

xon boshqaruviga unchalik aralashtirmagan. Shu sababli Surod Shayx Aziz bobo (1675-

1748) jami qoraqalpoqlarning din h’azrati xizmatida bwlgan.

Mamet Mirzo Tevkelee podsho h’ukumatining topshiri»i bilan qozoq erlarida

1731 yildan 1733 yilning 14 yanvarigacha bwlgan. U boshqurt millatidan. Tevkelee kun

sayin bwlib wtgan voqealarni ezib borib jurnal yurgizgan. Bu «jurnal» da

qoraqalpoqlarning h’aeti kwrsatiladi. Unda qoraqalpoq xoni Qaypxonning va Murod

shayxning xotidan parchalar keltirildi.

1734 yilda sanatning ober-sekretari İ.K.Kirillov loyih’asi bwyicha Orenburg

ekspozitsiyasi tuziladi. Uning «Tsvetushee sostoyanie Rossiyskogo gosudarstvo» asarida

qoraqalpoqlar h’aqida malumotlar bor.

P.İ.Rıchkov usha davrda «Qirg’iz-qaysaq va qoraqalpoq urdasi h’aqida xabarlar

degan proektida Or daresining bwyida yangi qala solish, shuningdek qoraqalpoqlar bilan

aloqa wrnatish va h’okazolar h’aqida aytiladi.

1740 –1743 yillardagi Dmitriy Gladıshev va İvan Muravin boshchiligidagi Orol

dengizi va Xiva ekspeditsiyasi materiallari h’am ah’myaitli.

XVIII asrning olimi P.İ.Rıchkovni «Orenburg Lomonosovi» deb h’am ataydi. U

1744 yilda «Orenburg kompaniyasining boshlanishi va ah’voli h’aqida xabar» asarini

ezadi. Shu asarda tarixchi V.N.Tatishev «İstoriya Rossiyskaya» asarini ezishda

P.İ.Rıchkov qoraqalpoqlar bilan uchrashgan «Tatarlar h’aqida qisqacha xabarlar»

asarida mah’alliy ah’oli h’aqida h’am malumot beradi.

1780-1781 yillarda Mendiyar Bekchurin Buxoroga saexat qilgan va kundalik

yurgizgan. Bu kundalikni 1- marta professor X.Z.Zieev wz asarlarida elon qildi. U

qoraqalpoqlarning Janadarya (Yangidare) davri tarixi bwyicha bizga malumot beradi.

(«XVIII asrda Wrta Osie va Ural bwylari.T.,117-bet). Bekchurin wz kundaligida

quyitdagicha ezib qoldiradi. «6 dekabrda qoraqalpoqlar yashaganligi uchun uni «

Qoraqalpoqlar eri» deb ataydi ekan. Qoraqalpoqlar deh’qonchilik bilan shug’allanadi.

Ular 200 ovulni tashkil qiladi. Ular Erali Sulton boshchiligidagi qozoq ulusiga buysinib

«alla bilan soliq tulaydi».

Qoraqalpoqlar tarixi Munis (1778-1827), Ogoh’iy (1809-1874) va Baeniy (1859-

1923) asarlarida h’am swz etiladi. Munis asarlarida qoraqalpoqlar wlkasining tabiati,

tabiiy-ju»rofik sharoitlari, Amudare Orol dengizi tasvirlanadi.

XIX asrdagi ayrim Saroy tarixchilarining asarlarida h’am qoraqalpoqlar h’aqida

malumotlar mavjud. Wnga Mulla Muh’ammadning tarixiy asari bwlgan «Tarixi

jah’annamai» ni misol keltirish mumkin.

1807 yilda Qozon universiteti ochildi. Wnda birinchi marta sharq tillari bwyicha

mutaxassislar tayerlanadigan kafedra ochildi. Dastlab arab tili wrganildi, swng fors tili.

1811 yilda sharq tillari bwyicha mutaxassislar Moskva universitetida tayerlanadigan

bwldi. 1819 yili Peterburg universitetida sharq tillari wrganila boshlandi. 1854 yilda

Peterburg universitetida sharq fakultetining ochilishi Wrta Osieni wrganishda h’amiyatga

ega bwldi. Mashh’ur sharqshunoslardan P.S.Savelev, N.V.Xankov, V.V.Grigorev,

V.V.Veleminov-Zernov, N.İ.Veselovskiy, G.A.Bartold va boshqalar shu fakultetni

bitirgan. Ulardan N.F.Xankov (1822-1878) asarlarida Orol bwyi xalqlari h’aqida

U Orenburg general-gubernatorligida xizmat qilgan. Swng 1839 yilda Perovskiy

tomonidan uyushtirilgan h’arbiy yurishga qatnashgan. 1841 yilda Rossiyaning Buxoroga

elchiligining tarkibida bwlgan. XIX asrda Rossiya Fanlar Akademiyaining Orol dengizi

bilan qiziqishiga binoan 1851 yilda N.V.Xankov «Orol dengizi va Xiva xonligi atrofidagi

erlarning xaritasini izoh’noma» asarini yaratdi. U Orol dengizi h’aqida ezilgan birinchi

tarixiy-ju»rofik asar h’isoblanadi.

V.V.Grigorev 1836 yilda Peterburg universitetini bitirib, Orenburg kelib ishlaydi.

U Qoraqalpog’istonda yani Xujayli va Man»itta bwlgan Velyaminov-Zernovning

«Qirg’iz-qaysaqlar h’aqida tarixiy malumotlar va Abdulxayrxon vafotidan keyin

Rossiyaning Wrta Osie Bilan munosabatlari tarixi» kitobi qozoq va qoraqalpoqlarning

tarixi uchun kata ah’amiyatga ega. (Ufa, 1858 yil).

A.İ.Butakov 1848-1849 yillarda Orol dengizida gidrografik ish yurgizadi.

Flatiliyada umuman 27 kishi bwlgan. Ular orosida Tamash Foma Berner, K.E.Pospelov,

A.İ.Maksheev va boshqalar bwldi. Ular birinchi marta «Vozrojdenie, «Bellinsgauzen»,

«Lazarev» orollarini ochdi. Butakovning 1850 yilda tuzgan Orol dengizining xaritasi

dengiz vazirligi tomonidan bosib chiqarildi. Uning 1872 yilda «Turkestanskie

vedomosti» gazetasida joriy etilgan «Xiva tarixi bwyicha bir qancha sah’ifalar»,

«Muh’ammad Tura sufining Qung’irot shah’rini boshqarishni wz quliga olishi va uning

wldirilishi» degan asarlari bor.

N.İ.Veselovskiy qoraqalpoqlarning baliq ovlash qurollari, bwyicha asari bor.

A.Kunning «Xiva xonligining madaniy oazisi», «Xiva xonligi bwyicha saexat» asarlari

mavjud. Kun Xiva xonlari arxivini urgangan. U S.Peterburgda Saltıkov-Shedrin

kutubxonasida saqlangan. Uni birinchi marta P.P.İvanov wrganadi. Taqiqq etadi. Uning,

Xiva xonligining arxivi» asari bor.

L.S.Berg 1968 yilda «Orol dengizi» monografiyasini yaratdi.

Yuqorida kwrsatilgan asarlarda malum darajada qoraqalpoqlar h’aqida malumotlar

3. Qoraqalpoq xalqining tarixini wrganishda XX asrning 30-yillariga tegishli

ishlarni atab wtish kerak.1935 yilda Moskva va Sankt-Peterburgli olimlar «Qoraqalpoqlar

tarixi bwyicha materiallar» twplamini bosmadan chiqardi. Bu twplam sharqshunoslik

instituti asarlarining VII jildini tashkil etdi. Wnda P.P.İvanovning «Qoraqalpoqlar tarixi

ocherki» maqolasi kirgizilib, qoraqalpoqlar h’aqida birinchi marta aniq malumot beriladi.

Ushbu maqolasida qoraqalpoqlar atamasida malumot beruvchi Abdullaxon II ning erli»i

Twplamda A.N.Samoylovichning «Xiva va qoraqalpoqlar munosabatlari

h’aqidagi XIX asr Xiva xronikalaridan parchalarning qisqacha tarjimasi» (91 bet).

P.P.İvanovning «Sayd Muh’ammadxon (1856-1865) podsholigi tarixi» (165 bet).

N.N.Palmov va A.İ.Ponomarevning «Rus tilidagi qoraqalpoqlar h’aqidagi bosma swz va

qul ezma tarixiy xabarlari» maqolasi (145-257 bet), berilgan. Keyingi maqolada Riza

Quli Mirzoning asarlari keltiriladi. 1875 yil Unda Erejeb biy h’aqida, u bilan Riza Quli

Mirzoning uchrashuvi h’aqida ezilgan. Rizo Quli Mirzo qoraqalpoqlar ruslardan wz

qullariga olishni bir necha marta suranganligini aytganida Erejeb biy bu faqaat ayrim

biylarning xiylakorligi edi xolos deb javob keltiradi.

Shuningdek Erejeb biy bergan malumotlar keltiriladi. Bu malumot bwyicha 360

yil avval qoraqalpoqlar dudida bwlgan. Shah’arni qoraqalpoqlar solgan deydi. Swngra

shah’arga nu»oylar kelgan. Swng ruslar kelgandan keyin shah’ar bosib olinadi. Nu»aylar

ularning qwlida qoladi. Swng qoraqalpoqlar 130 yil kwchib yurgan va h’azrat sulton eki

Turkistonga kelgan deydi. Unda 50 yil yashaydi. 180 yil avval urush bwlib,

qoraqalpoqlar Turkistonni tashlab 3 tomonga ketadi:

Qwyi Sirdarega, Yangidarega boshqasi Zarafshonning wng soh’ilini egallaydi.

Shuningdek 64 yil avval Muh’ammad Raxim xon davrida Quyi Sirdaredan Amudare

deltasiga qoraqalpoqlarning ammoviy kuchirilgani h’aqida aytiladi. Shunda Erejeb 9

eshda bwlgan. (Riza Quli Mirza. Kratkiy ocherk Amu-daryainskoy oblasti. SPb. 1875

Qoraqalpoqlar tarixini wrganish bwyicha 1937 yildan boshlab S.P.Tolstov

boshchiligidagi Xorazm-arxeologik-etnografik ekspeditsiya ishlari samarali chiqdi. 1948

yilda Chop etilgan S.P.Tolstovning «Qadimgi Xorazm tsivilizatsiyasi izidan», «Oks va

Yaksartning qadimgi deltalari bwylap» kabi asarlarida qoraqalpoq xalqi tarixi h’am wz

XX asrning 50-60 yillarida tariximizni wrganishda mah’alliy tarixchi olimlarimiz

kata h’issa qwshdi. Masalan: Ya.M.Dosumovning «Qoraqalpog’iston tarixi ocherklari»

kitobi Toshkentda 1960 yilda Chop etildi.

Qoraqalpoq xalqi tarixi, etnografiyasi h’aqida qator asarlar yaratildi. (Tureev A.

Qoraqalpo»istonda 1916 yilgi qwzg’olon, N., 1967 , Jdanko T.A. Kamalov S.K.

Qoraqalpoqlar. T., 1971, Sarıbaev K. «Qoraqalpog’istonda su»orilish tarixiga oid (XIX-

XX asar boshi) N., 1971 va boshqalar).

Qoraqalpog’iston tarixshunosligida ah’amiyatli voqealardan biri-bu 1974 yilda

Toshkentda Qoraqalpog’iston tarixi bwyicha ikki jildlik asarning Chop etilishi bwldi. U

1977 yilda qoraqalpoq tilida Chop ettirildi. Qadimgi davrdan bizning kunlarimizgacha

Qoraqalpog’iston tarixi bwyicha 1 jildlik monografiya (M.K.Nurmuxammedov

tah’rirligida). 186 yilda rus tilida Toshkentda, 1989 yili qoraqalpoq tilida Nukisda Chop

Mustaqillik sharofati bilan muqaddas tariximizni chuqur, h’ar tomonlama

wrganishga keng ywl choildi.

1993 yilda S.Kamalov va A.Koshanovlar muallifligida «Qoraqalpg’iston tarixi»

kitobi chop etildi. (N, 1993). Unda 1917 yilga qadar xalqimiz tarixi ifodasini topdi.

90-yillarda qator Qoraqalpog’iston tarixi bwyicha maktab darsliklari

(5,7,8,9,10,11 sinflar uchun) yaratildi.

Qoraqalpoqlar tarixi h’ali kwp chuqur tadqiqotlarni talab qiladi, ochilmagan sirlari

kwp. Mustaqillik tufayli milliy mafkuramiz, milliy tafakkurimiz qayta shakllangan

davrda Yangi tariximiz yaratilmoqda. Uning amalga oshishi uchun mustaqil

Wzbekistonimizda barcha sharotlar mavjud.

Wlkashunoslikni wrganishda arxivshunoslikning wrni

1. Arxiv h’ujjatlari h’aqida tushuncha. Markaziy arxiv fondlari.

2. Wzbekiston Respublikasi Markaziy davlat arxivi.

1. Nabiev A. Tarixiy wlkashunoslik. T.,1996. 264-275 betlar.

2. Raximov J. Wzbekiston tarixini urganishda arxiv manbalaridan foydalanish.

3. Ashurkov V.N. Katsyuba V.D. Matyushin G.N. «İstoricheskoe kraevedenie»

M., 1980. s. 131-138.

4. Karakalpakstan Respublikasi Markaziy Davlat arxivi fondi.

5. Avezova A., Dawletnazarov J. Arxivtanıw. No’kis, 2004.

1. Arxiv h’ujjatlarini qidirib topish, ular ustida ishlash va olingan malumotlarni

h’aetga tatqib qilish bu-juda murakkab ishdir. Arxivda tashkilotlar, muassasalar,

korxonalar, jamoa va davlat h’ujjatlarining, ayrim shaxslarning kwp yillik faoliyati

h’aqidagi malumotlar, h’ujjatlar saqlanadi.

Ayniqsa, h’ozirgi h’aqiqiy tariximizni tiklash davrida h’ujjatlar manbai bulgan

arxivlarni urganishga kata etibor berilgan.

Arxiv h’ujjatlari ezma va og’zaki shaklda bwlishi mumkin. Og’zaki tarixiy

h’ujjatlar h’ar xil texnika vositalari Bilan ezib eki tasvirlab olinadi. Hujjatlar maxsus

joylarda, yani arxivlarda soh’alarga ajratilgan xronologik sanalarga, qimati va

ah’amiyatiga qarab tartibga solingan h’olda saqlanadı.

Hujjatlar saqlash va ularni h’ar tomonlama foydalanish maqsadida Xalq

Komissarlari Kengashiningg 1918 yil 1-iyunda «Arxiv ishini qayta qurish va

markazlashtirish h’aqida» deb nomlangan dekretiga asosan Moskvada Davlat arxiv fondi

(DAV) tashkil etildi.

Hozirgi vaqtda DAF tarkibiga pwntarishgacha bwlgan davr, undan keyingi barcha

tashkilotlarning faoliyati, muassasalar va ayrim shaxslar h’uquq, sanat, adabiet va

h’amdwstlik davlatlari xalqlarining maishiy, manaviy madaniyati, kinofotoh’ujjat

fondlari, kinofilm negativlari fotosuratlar, ularni tulatuvchi pozitivlar, grasofon, patefon,

plastinkalari va ezib olingan ovoz materiallari, ilmiy tarixiy va Amaliy ah’amiyatga ega

bwlgan boshqa narsalar illyustratsiyalar, varaqalar, plakatlar va boshqa h’ujjatlar

DAF ni boshqarish Davlat Arxivi Bosh boshqarmasiga (DABB) topshirilgan.

DABB va uning juqoridagi organlariga bir qator yirik davlat tarixiy arxivlari qaraydi.

Bular quyidagi Hamdwstlik mamlakatlari miqiesidagi arxivlar: Moskvadagi qadimgi

h’ujjatlarni saqlaydigan Markaziy davlat arxivi. Sankt Peterburgdagi Markaziy tarix

arxivi. Moskvadagi Markaziy h’arbiy tarixiy arxiv. Sankt-Peterburgdagi Markaziy

h’arbiy dengiz floti arxivi oliy davlat organlari va Bosh oshqarmasining arxivi. Markaziy

Armiya arxivi, Markaziy adabiet va sanat arxivi, Markaziy davlat kinofoto h’ujjatlar

arxiv iva 50 ta respublika Markaziy davlat arxivlari, 130 ta viloyat va ulka davlat

arxivlari va 200 ga yaqin shah’ar va tuman davlat arxivlari h’am Davlat Bosh

2. Toshkentdagi Wzbekiston Respublikasi Markaziy davlat arxivida (WzRMDA)

saqlanaetgan qimmatbah’o h’ujjatlarning soni va moh’iyati jih’atidan Wrta Osie

Respublikasi Markaziy davlat arxivlari ichida eng yirigidir. Unda XIX asrning II

yarmidan boshlab, to h’ozirgi kunimizgacha bwlgan juda kwp sonli h’ujjatlar

saqlanmoqda. Arxifda Turkiston general gubernatorligiga qarashli h’ozirgi Wzbekiston

Qozoqiston va qisman Qirg’iziston respublikalari xususidagi viloyatlar uezdlar, volostlar,

muassasalar va korxona h’amda tashkilotlarning tarixi faoliyatiga doir barcha h’ujjatlar

manna shu Markaziy arxivda mujassamlashtirilgan.

Arxivda Turkiston ulkasidagi chor h’ukumatining mamuriy tashkilotlari

faoliyatiga doir h’ujjatlar twli»icha saqlanib turibdi. Ularning kwpchiligida chorizmning

Turkistondagi mustamlakachilik siesatiga oid bwlib, unda chorizm va uning malaylariga

qarshi xalqning quz»alishi, joylarda xalq ommasining milliy ozodlik uchun olib borgan

kurashlari, suvsizlik, qur»oqchilik qashshoqlik va h’uquqsizlikka qarshti kurashlari,

mah’alliy ah’oilning ayanchli ah’voli, chorizmning shavqatsiz zulmi, chorizm

amaldarlarining kati-h’arakatlariga doir arxiv h’ujjatlari usha davrda tartibli

Wrta Osie xonliklari bekliklari, diniy boshqarmalari faoliyatiga doir h’ujjatlar

deyarli ywq bwlib ketgan. Ayrim mavjud materialar esa ulkaning Rossiyaga qushib

olinishi jaraenidagi h’arbiy tuqnashuvlar davrida ywq qilib yuborilgan.

Akademik V.V.Bortoldning aytishicha, bosib olingan joylardagi xonliklarning

kutubxona va arxiv h’ujjatlarini saqlab qolish uchun h’ech qanday tadbirlar kurilmagan.

Tarixchi A.İ.Dobrosmislovning ezishicha, erli arxiv ishlari nazoratsiz qolgan,

faqat, birgina general-gubernator kantselyariyasi arxivi kungildagidek olib borilgan.

Wzbekiston Markaziy Davlat arxivida 1917 yilga qadar h’ujjatlar fondi

saqlanaetgan h’ujjatlarning kwrsatkishi 8 bwlimdan iborat. 1 bwlim «Davlat mamuriy

boshqaruv organlari» deb ataladi. U etti bobdan iborat. 1- bob «Turkiston viloyat

tashkilotlari, yani Turkiston general-gubernatori kantselyarisi, uning soveti, knyaz

Nikolay Konstantinovich Romanovning Boshqaruv ishlari, general gubernatorlikdagi

diplomatik- chinovniklar bwlimi. Bulardagi isperatorning «siesiy agentligi»ga oid

h’ujjatlar arxivning 1- fondida, 3-bob «Xon h’okimiyati organlari Xiva-xonligi 1-fondida,

3 -bob «Xon h’okimiyati organlari: Xiva xonligi kantselyarisi, amir Buxoro Kushbegi

boshqarmasi» h’aqidagi h’ujjatlar 126 fondida 4-bob Sirdare oblast pravleniesi,

Zarafshon okrugi boshli»i, Samarqand oblast pravleniesi, Far»ona oblast h’arbiy

gubernator kantselyariyasi Boshqarmasi, davlat dunasiga saylov utkazish komissiyasi

Sirdare oblsat bwlimi qachoqlarni ishga joylash Far»ona oblast komitteti kabi h’ujjatlar

17,5,18,276,19,284, 274,525 fondlarda saqlanmoqda: 5-bob shah’ar uezd, rayon va

uchastka tashkilotlari deb nomlangan, unda Toshkent shah’ar boshqarma boshliqlari,

Sirdare oblast Kurama uezdi boshqarmasi, Jizzax, Samarqand, Andijon, Quqon,

Namangan, Skobelev, Chimen va Uchqur»on uezdlarining h’ar xil h’ujjatlari arxivning

36,360,24,22,28,300,329,23,15,348,296,172,299,320 fondlarida saqlanmoqda. 6-bob:

«Jandari politsiya nazorati organlari deb nomlangan va unda Turkiston rayonlarini

h’imoya qilish bulimlari Ettisuv oblasti poselkasidagi Verman qidiruv punkti, Temir ywl

jandarm- politsiya bwlimi, Toshkent eski va yangi shah’ar politsiya bulimlari, Andijon va

Jizzax politsiya pristavvlari h’aqidagi h’ujjatlari

461,467,462,464,465,490,620 va 531 fondlarda saqlanmoqda. 7-bob: «Qamoqlar

va qamoq kumitalari h’aqida d.a. 780,270,325,75 fond.

II-bwlim «Wz wzini boshqrish tashkilotlari va oliy martabali muassasalar» deb

nomlangan, unda Toshkent shah’ar dumasi, shah’ar boshqarmasi, shah’ar umumiy

xwjalik boshqarmasi, Samarqand va Yangi Marg’ilon xwjalik boshqarmasi va Toshkent

meshanlar oqsoqoli tashkilotlariga doir h’ujjatlar arxivlarining 718,37,472,277,286 va 79

III-bwlim: «Sud va prokuror fondlari» deb ataladi. U wz navbatida 3 bobdan 1)

oblast sudlari, 2) okrug sudlari, 3) uezd sudlari, sud ijrochisi, jonjollik ishlar komissiyasi,

xalq sudlari qozilar, notariuslar h’aqidagi h’ujjatlar bwlib, ular 127,

134,353,178,122,504,592,593,129,133,128,132,318,130,131,2-78,350,150 va 505

IV-bwlim «Xwjalik iqtisodiy tashkilotlar, muassasalar va korxonalar» deb

nomlanadi va bu 7 bobdan iborat. 1-bob moliyaviy bwlim. I7,88,89,108,13,487,281

fondlarda: 2- bob sanat bwlimi: 41,241,113 va 100 fondlarida 3- bob qishloq xwjaligi

7,356,104,29,16,163,614,14,42,9,78 va 12 fondlarda: 4-bob savdo sotiq bwlimi- 4-bob

469,264,90,99,97,93,98 va 214 fondlarida: 5-bob, Boj soli shva olish h’aqidagi bwlim

471,121,46,187,306,185 fondlarida 6-bob: transport bwlimi: 33,396,528,102,101 va 560

fondlarda va nih’oyat 7-bob aloh’a va statistik h’aqidagi h’ujjatlar 557,43,44,266,249,

269 fondlarda saqlanmoqda.

V- bwlim: «İlmiy va madaniy muassasa va tashkilotlar» deb nomlangan. Wrta

Osie ilmiy jamiyati h’aqida 591 fonda: Toshkent ximiya laboratoriyasi 73 fonda, 1878

yilgi Toshkentda tashkil qilingan qishloq xwjaligi va sanoati kurgazmasi materiallari 575

fonda, Turkiston h’arbiy okrugi qoshidagi astronomiya va fizika obsorvatoriyasi

h’aqidagi malumotlar 70 fondda. Turksiton arxeologiya h’avaskorlari tugaragi 71- fonda,

rus imperatori geografik jamiyati Turkiston 69 fonda, imperator Sharqshunoslik jamiyati

Toshkent bwlimi 361 fonda, Turkiston etnomolog stantsiyasi h’aqida twplagan h’ujjatlar

715 fonda, Turkiston ulkasidagi Oliy va wrta maktablari boshqarish h’aqidagi h’ujjatlar

47 fonda: Sirdare oblast xalq wquv yurti direktorii h’aqida 48 fonda, Toshkentdagi I

yillik erkaklar gimnaziyasi 50 fondda, Toshkentdagi real bilim yurti 64 fondda, Toshkent

h’arbiy gimanaziyasi 51 fonda, Toshkent sovdobilim yurti 56 fonda, Toshkentdagi 1-

xotin-qizlar nimnaziyasi 52 fonda, Toshkentdagi rus-tuzem maktabi 61 fonda,

Toshkentdagi 1 razrayadli quyi qishloq gidrotexnika maktabi 65 fonda. Wrta Osie temir

ywl bilim yurti 254 fonda. Samarqand Xotin-qizlar gimnaziyasi 55 fonda, Skobolev

Xotin-qizlar gimnaziyasi 287 fonda, Turkiston xalq kutubxonasi 267 fonda va Turkiston

xalq muzeyi h’aqidagi h’ujjatlar Markaziy arxivning 72 fonda saqlanmoqda.

VI-bwlim: «Jamoat tashkilotlari» deb nomlangan va bu h’ujjatlar

596,27,81,268,611,34,8,595,76,490 va 279 fondlarda saqlansoqda.

VII bwlim: «Diniy nazorat fondi» deb nomlangan va bu h’aqidagi malumotlar

arxivining 182,85 fondlarida saqlanmoqda. Kwrsatkichga ilova sifatida VIII bwlimda

geografik ap shaxsiy kwrsatkichlar, sharq tillaridagi ayrim swz va terminlarga izoh’lar

1918 yil 1 iyunda Sobiq Shuro h’ukumatining «RSFSR» arxiv ishlari asosida

Turkiston ASSR da, Wzbekiston SSR da h’am arxif ishlari qayta kurib chiqiladi va

1931 yil 20 may Wzbekiston Markaziy İjroya Komitetining qaroriga asosan

Wzbekiston SSR Markaziy davlat arxivi tashkil etildi. Usha davrga qadar Sovet davriga

h’ujjatlar Wzbekiston SSR Markaziy arxiv ishlari boshqarmasining h’ar xil sektsiyalarida

saqlanib kelinar edi.

1924 yil Wrta Osie milliy davlat chegaralarinishi utkazilishi munosabati bilan

Turkiston ASSR Buxoro va Xorazm Sovet Xalqlari respublikasi tugatilib, h’ujjatlar

Wzbekiston Markaziy davlat arxiviga topshirildi va arxiv fondlari shu h’ujjatlar h’isobga

juda boyib ketdi.

1935 yil 1-yanvar malumotlariga kwra arxivda fondlar soni 455, ishlar soni (Delo)

173230 ga etgan, 1941 yil 1 yanvarga esa fond soni 742, dano soni 248872 taga ortgan.

1940 yili kasaba soyuz va meh’nat fondlari arxivi tugatilib, Markaziy arxivning

mustaqil bwlimi sifatida qwshib olinadi. 1945 yilda Toshkentdagi Markaziy h’arbiy

arxivi tugatilib, u h’am Markaziy arxivga mustaqil bwlim sifatida qwshib yuborildi.

1958 yili 20 noyabrdagi Ministrlar Sovetning 750 son qaroriga asosan Markaziy

Davlat arxivi qayta tuzilib uning fondlari asosida ulkani industriyalash bwlimi tashkil

qilindi. 1959 yili bu bwlim fondlarining soni 1527 undagi h’ujjatlar soni 503604 taga

Hozir tuzimli kataloglar tuzilgan, h’ar bir fondga tushunchalar berilgan. 1917 yil

fevraldan to h’ozirgi kunimizgacha bwlgan davrni wz ichiga oladi.

Arxiv h’ujjatlari asosida juda kwp ilmiy ishlar qilindi.

Hozirgi kunga qadar shu materiallar asosida 200 dan ortiq dissertatsiya eqlandi.

Arxiv h’ujjatlaridan foydalanishni osonlashtirish maqsadida «Kwrsatish»

(Peteshvoditel) Lar nashr qilingan. U 8 bwlimdan iborat, ular tormoqlar va soh’alarga

moslashtirilgan, h’ar bir bwlim va boblarda voqealar tartib Bilan tariflangan va

xronologiyaga asoslangan. Kwrsatkichdagi ayrim fondlarning ilimiy jih’atdan faolligi aks

ettiruvchi individual tavsiyanomalar h’am berilgan. U 4 qismdan yani fondning nomi,

fond h’aqidagi sprvka malumotlar, fondning tashkil qilingan vaqti va materiallarining

betlari, fond materiallari h’aqida annotatsiya qismlardan iborat bwlishi kerak.

Kwrsatkichning 1-bwlimi «Turkiston h’ududida Muvaqqat h’ukumatning tuzilishi va

ichki soldat deputatlari Soveti deb nomlangan, bunda Vaqtli h’ukumatlarning Turkiston

Komiteti h’aqidagi h’ujjat 1760 yilda va Turkiston Ulka soldat va ishchi deputatlari

Soveti 1-chaqiri»i h’aqidagi h’ujjatlar esa 1613 fonda saqlanadı.

2- bwlim: «Davlatning oliy organlari va davlat boshqarmalasi» deb nomlangan, u

1-bob: TASSR ning davlat organlari va davlat boshqarmalari» deb atalgan bwlib

h’ujjatlar 17,13,16,25,20,18,111,39,621,38,35,606,34,208,33,37,337,29,182,184,41 va

II-bob: «Buxoro Sovet Respublikasi davlat organlari» deb nomlangan h’ujjatlar

46,47,48,49,50,1616,56,61,63,58,62,51,52,53,68 fondlarda saqlanmoqda.

III-bob: «Xorazm xalq respublikasi davlat h’okimiyati organlari va

boshqarmalari» ga doir h’ujjatlar 71, 72,83,74, va 75 fondlarda. IV va V boblar-

»Wzbekiston SSR Davlat organlari va davlat boshqarmalari faoliyati»ga doir h’ujjatlar

87,86,225,837,1807,85,95,81,2027,1,9, 11 fondlarda, «Adliya va sud organlari deb

nomlangan 3- bwlim h’ujjatlari 904,334,343,345,1713,1714 fondlarda asralmoqda.

«Xalq xwjaligi tashkilotlari muassasalari va korxonalirning faoliyati»ga doir 4-

bwlimning wzi h’am 7-bobga bwlinadi. Q-bob «Planlashtirish va statistika» deb otaladi

va u 88,10 va 93,1680,335,634,2086,430,33,332,436 fondlarda: «Sanoat» degan 3-

bobdagi 89,93,103,1977,2117,109,2113,87,132,1867,1023,2105,2106 va 2038 fondlarda:

«Qishloq xwjaligi» deb nomlangan 4-bobdagi malumotlar 90,611,223,226,

674,218,756,473,301 fondlarda saqlanmoqda: «Savdo taminot va tayerlov tashkilotlari»

deb otalgan beshinchi bobdagi materiallar 91,274,320,701,141,272,1753,293 va 1943

fondlarda: va 5 fondlarda va nih’oyat 7-chi «Loyh’alash va qurilish» bobidagi h’ujjatlar

169,170,610,114,2061,2048,2092 va 1956 fondlarda joy olgan.

V- bwlim: «Madaniy va maishiy tashkilotlar» deb ataladi va bunga oid h’ujjatlar

h’aim 4 bobdan iboratdir. 1-bob «Xalq maorifi va Fan» bundagi materiallar

va «Matbuot» deb nomlangan boblar esa 402,431,155,405,403,408,409 fondlarda

«Sanat» bobidagi h’ujjatlar 2087,2062,2088 va 417 fondlarda «Soliqni saqlash»

soh’asidagi 4 bobka doir h’ujjatlar 131,330, va 2096 fondlarda joylashgan.

«Meh’nat va sotsial taminot tashkilotlari» deb nomlangan 6- bwlimdagi h’ujjatlar

arxivning 97,328,96,419 va 421 fondlarda saqlanadi. «Kasaba soyuzlar va jamoat

tashkilotlari» deb nomlangan bwlim h’am 3-bobdan iborat bwlib 1-bobga «Kasaba

soyuzlar» h’aqidagi h’ujjatlar arxivning 735,805,20,747,792 fondlarida saqlanadi.

«Jamoat» tashkilotlari nomli bobdagi h’ujjatlar 44, 245,126,406,840,423,239,348

va 424 fondlariga kiradi. «Sport tashkilotlarining h’ujjatlari» 2043, 2053, 2047 fondlarda

va nih’oyat «Shaxsiy fond» deb nomlangan oxirgi bwlim 7226,1591 fondlarda saqlanadi.

Qoraqalpog’iston tarixi kitob

Powered by Phoca Download

Saytimiz rivojiga hissa

Uzcard: 8600 5504 8563 9786

© 2004-2020 – Ziyo istagan qalblar uchun! Saytda taqdim etilgan elektron manbalardan faqatgina shaxsiy mutolaa maqsadida foydalanish mumkin. Tijoriy maqsadlarda foydalanish (sotish, chop etish, ko‘paytirish, tarqatish) qonunan taqiqlanadi. Saytdan materiallar olib chop etilganda manzilimiz koʻrsatilishi shart.

• Bosh sahifa
• Portal haqida
  • Portal tarixi
  • Sayt xaritasi
  • Muallif haqida
  • Tafakkur gulshani
  • Mumtoz faylasuflar hikmati
  • Ibratli hikoyatlar
  • Jahon xalqlari maqollari
  • Jadid matbuoti
  • Sovet davri matbuoti
  • Qayta qurish davri matbuoti
  • Mustaqillik matbuoti
  • Hozirgi davr matbuoti
  • Tarix
    • O‘zbekiston hukmdorlari
    • Temuriy malikalar
    • Yurt bo‘ynidagi qilich.
    • Qomusiy olimlar, sarkardalar
    • O‘zbek xalq og‘zaki ijodi
      • O‘zbek xalq maqollari
      • O‘zbek xalq ertaklari
      • O‘zbek xalq topishmoqlari
      • O‘zbek mumtoz adabiyoti
      • Zamonaviy o‘zbek she’riyati
      • Muxlislar ijodidan
      • Barcha kitoblar
      • Ziyouz jurnalxonasi
      • Ziyouz audiokutubxonasi
      • Mobil kutubxona
      • Maktab darsliklari
      • Oliy va OMTM darsliklari
      • Durdona to‘plamlar
      • Android uchun kitoblar
      • Videogalereya
      • Узбекская библиотека
      • Islomiy sahifamiz
      • Forum
      • Kross-shou
      • Foydali sahifalar
      • Saytdan qidirsh
      • Ziyouz viktorinasi arxivi

      Xalqaro ekspeditsiya Qoraqalpog‘istonning tarixiy yodgorliklarini o‘rgandi

      Xalqaro ekspeditsiya aprel—may oylari davomida Qoraqalpog‘istondagi tarixiy-madaniy obyektlar qiymatini o‘rganib, ularni YuNESKO butunjahon madaniy merosi ro‘yxatiga kiritish strategiyasi ishlab chiqdi, deb xabar beradi “Gazeta.uz”.

      Foto: YuNESKO ishlari bo‘yicha milliy komissiya

      Ekspeditsiyaga YuNESKO bo‘yicha Milliy komissiya, Qoraqalpog‘iston Madaniyat vazirligi va tumanlar hokimliklari yordam bergan.

      Ekspertlar guruhi tarkibidan arxeologiya, arxitektura, tarix va madaniy yorgorliklarni hujjatlashtirish borasidagi mahalliy hamda xorijiy mutaxassislar o‘rin olgan. Ekspeditsiya Markaziy Osiyo xalqaro tadqiqot instituti rahbarligida hamda London universiteti kolleji qo‘llab-quvvatlovi ostida “Markaziy Osiyo arxeologik landshaftlar” loyihasi doirasida o‘tkazilgan.

      Ma’lumotlarni yig‘ishda mutaxassislar uchta uchuvchisiz boshqariladigan uchish apparatidan foydalangan. To‘rtta ixtisoslashgan guruh 8 ming kilometrdan ortiq yo‘l bosgan. Tadqiqot natijasida mintaqadagi 53 ta yodgorlik bo‘yicha materiallar olingan, 67 mingdan ortiq aerosurat va 144 ta video olingan.

      Foto: YuNESKO ishlari bo‘yicha milliy komissiya

      Tadqiqot natijasida har bir yodgorlikning batafsil aerosuratga olish va uch o‘lchamli modeli yaratiladi, buning asosida tabiiy, me’moriy, infratuzilma, maishiy va boshqa elementlar aniqlanadi.

      Mutaxassislar tomonidan ishlab chiqilgan tavsiyalar O‘zbekiston tarixi va madaniyatining noyob obyektlarini saqlab qolish bo‘yicha global strategiyani hamda ularni YuNESKO ro‘yxatiga kiritish dasturini shakllantirishga yordam beradi.

      Foto: YuNESKO ishlari bo‘yicha milliy komissiya

      Avvalroq Shahrisabz YuNESKO ro‘yxatidan chiqmaydigan bo‘lgani to‘g‘risida xabar berilgandi.

      Foto: YuNESKO ishlari bo‘yicha milliy komissiya

      Foto: YuNESKO ishlari bo‘yicha milliy komissiya

      Foto: YuNESKO ishlari bo‘yicha milliy komissiya

      Foto: YuNESKO ishlari bo‘yicha milliy komissiya