Ona tili 5 /umumiyfiles/darsliklar/5/ · turg‘un turib

4.Yangi mavzuni mustahkamlash 14 minut

«Ona tili» 8-sinflar uchun 8- 8- 36-dars

a) ta’limiy: Ona tili fanining nazariy va amaliy asoslarini o’rganish jarayonida o’quvchilarda estetik did, estetik ong, ona tiliga muhabbat, badiiy tafakkur va tasavvurini kamolga yetkazish va barkamol avlod tarbiyasiga zamin yaratish.

b) tarbiyaviy: Ona tili fani orqali o’quvchilarga DTS asosida dars berish.

c) rivojlantiruvchi: O’quvchilarni tafakkur va idrokini kengaytirish, ularni mustaqil fikrlashga o’rgatish.

Nutqiy kompetensiya (tinglab tushunish, so‘zlash, o‘qish, yozish):

Berilgan topshiriq, sodda matnlarni tinglab tushuna oladi;

Axborotlar bilan ishlash kompetensiyasi :

– mavjud axborot manbalaridan foydalanib (internet, telefon, kompyuter, elektron pochta), ma’lumotlar topish.

– shaxs sifatida o‘z-o‘zini rivojlantirish, o‘z xatti-harakatini adekvat baholash, halollik, to‘g‘rilik kabi sifatlarga ega bo‘lish.

Ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiyasi:

– o‘zining fuqarolik burch va huquqlarini bilish, unga rioya qilish;

Milliy va umummadaniy kompetensiya:

– milliy va umuminsoniy qadriyatlarni farqlay olish.

Dars jarayoni

1.Tashkiliy qism 4 minut

2.O’tilgan mavzuni takrorlash( mustahkamlash) 12 minut

3.Yangi mavzuni tushuntirish 10 minut

4.Yangi mavzuni mustahkamlash 14 minut

5.O’quvchilarni baholash 3 minut

6. Uyga vazifa 2 minut

Tashkiliy qism:

A) Sinf xonasini tozaligiga e’ribor berish;

B) O’quvchilar bilan salomlashish.

C) O’quvchilarning darsga tayyorgarligini teshirish.

D) O’quvchilarni darsga jalb qilish va davomatni anilash;

E) O’quvchilarga o’tilgan mavzular yuzasidan savollar berish;

Dars uslubi: an’anaviy, noan’anaviy (tagiga chizilsin)

Dars jihozi: Darslik, kompyuter, tarqatma materiallar, ko’rgazmali qurollar.

Dars shiori: Tilga ixtiyorsiz – elga e`tiborsiz. ( A. Navoiy )

Foydalaniladigan adabiyotlar:

«Ona tili» 8-sinf uchun darslik. 8-sinf darsligining elektron varianti.

I. Darsning borishi:

a) salomlashish b) sinf tozaligi va davomatni nazorat qilish

c) kirish suhbati, o’quvchilarning og’zaki nutqini o’stirish

II. O’tgan mavzuni so’rash.

b) Frontal (guruh bilan ishlash)

III. Yangi mavzu:
88-mashq. Matnni diqqat bilan o‘qing. Unga mos mavzu tanlang.

Afv deb kechurmakni aytilur. Bir kishi qilgan kamchiliklarini bo’yniga olub, o’kunub, kechurmakni so’rasa, afv qilmak lozimdur. Chunki afv yaxshi xulqlarning afzali, insoniyatning fazilatidur. Janobi Haq Qur’oni karimda afvni maqtab madh qilmishdur. Olijanob kishilar uzrni qabul qilur. Bir kishi qusur va qabohatini bo`yniga olub uzr aytsa, afv qilur, kechirur. Kattalik va ulug`likning lazzati birovdan o`ch olmakda emas, balki afv qilmakdadur.

Masalan, Ahmad Mahmudga bir yomon ish qilub dilini og`ritdi. Mahmud Ahmaddan o`chini oldi. Bas, Ahmad ila Mahmudning orasidagi yomonlikdagi farq na o`ldi. Holbuki, har ikkisi ham bir-biriga yomonlik qildi. Har ikkisi ham g`amlik va parishon bo’ldi. Bir yomonlik ikki bo`ldi. Agarda Ahmadning qabohatiga Mahmud afv mukofotini bersa, ikkisi ham shod-u masrur o`lur hamda Janobi Haq afv qiluvchilarni suyar. O`zi ham afv, mag`firat qiluvchidir. No`shiravon: “Bir gunohkorni afv qilmakdan qanday lazzat olganimni hech kimga aytmayman”, – demish.

(Abdulla Avloniy, “Turkiy guliston yoxud axloq”)

89mashq. Matndan olgan xulosangizni 2-3 jumlada ifodalang.

59-topshiriq. Quyidagi so‘zlardan matndagi ajratilgan so`zlarning ma’nodoshlarini aniqlang: yaxshi, maqtamoq, xafa, xushnud, kechirmoq, yomonlik, mag‘rur. .

IV. Yangi mavzuni mustahkamlash

Savol va topshiriqlar.

2. Inson o`z ko`ngil xotirjamligi uchun afv afzalmi yoki o`ch olmoqmi?

3. Gunohkor va kechiruvchining ikkalasi ham qaysi holatda xursand bo`lishi mumkin?

4. No’shiravon afv qilmak haqida nima degan?

5. Yana qanday go`zal fazilatlarni bilasiz?

V. Uyga vazifa

60-topshiriq. Afv, xulq, afzal, madh qilmoq, uzr, qusur, masrur so‘zlaridan tavsiya etiladigan so‘zlar asosida ma’nodoshlik qatori hosil qiling: аxloq, tarbiya, odob, adab, xulq, xulq-atvor, yurish-turish, yaxshi, durust, tuzuk, maqtamoq, olqishlamoq, ko‘kka ko‘tarmoq, ta’rif-tavsif qilmoq, kechirim, ma’zur, nuqson, kamchilik, xato, yetishmovchilik, mast, shodon, xursand.

VI. Dars yakuni. Baholarni tahlil qilish.

O’quv ishlari bo’yicha direktor o’rinbosari: _______________________

«Ona tili» 8-sinflar uchun

8-« » «_____________» 8-« » «_____________»
37-dars KESIM. FE’L KESIM VA OT KESIM

Darsning maqsadi:

a) ta’limiy: Ona tili fanining nazariy va amaliy asoslarini o’rganish jarayonida o’quvchilarda estetik did, estetik ong, ona tiliga muhabbat, badiiy tafakkur va tasavvurini kamolga yetkazish va barkamol avlod tarbiyasiga zamin yaratish.

b) tarbiyaviy: Ona tili fani orqali o’quvchilarga DTS asosida dars berish.

c) rivojlantiruvchi: O’quvchilarni tafakkur va idrokini kengaytirish, ularni mustaqil fikrlashga o’rgatish.

Nutqiy kompetensiya (tinglab tushunish, so‘zlash, o‘qish, yozish):

Berilgan topshiriq, sodda matnlarni tinglab tushuna oladi;

Axborotlar bilan ishlash kompetensiyasi :

– mavjud axborot manbalaridan foydalanib (internet, telefon, kompyuter, elektron pochta), ma’lumotlar topish.

O‘zini o‘zi rivojlantirish kompetensiyasi :

– shaxs sifatida o‘z-o‘zini rivojlantirish, o‘z xatti-harakatini adekvat baholash, halollik, to‘g‘rilik kabi sifatlarga ega bo‘lish.

Ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiyasi:

– o‘zining fuqarolik burch va huquqlarini bilish, unga rioya qilish;

Milliy va umummadaniy kompetensiya:

– milliy va umuminsoniy qadriyatlarni farqlay olish.

Dars jarayoni

1.Tashkiliy qism 4 minut

2.O’tilgan mavzuni takrorlash( mustahkamlash) 12 minut

3.Yangi mavzuni tushuntirish 10 minut

4.Yangi mavzuni mustahkamlash 14 minut

5.O’quvchilarni baholash 3 minut

6. Uyga vazifa 2 minut

Tashkiliy qism:

A) Sinf xonasini tozaligiga e’ribor berish;

B) O’quvchilar bilan salomlashish.

C) O’quvchilarning darsga tayyorgarligini teshirish.

D) O’quvchilarni darsga jalb qilish va davomatni anilash;

E) O’quvchilarga o’tilgan mavzular yuzasidan savollar berish;

Dars uslubi: an’anaviy, noan’anaviy (tagiga chizilsin)

Dars jihozi: Darslik, kompyuter, tarqatma materiallar, ko’rgazmali qurollar.

Dars shiori: Tilga ixtiyorsiz – elga e`tiborsiz. ( A. Navoiy )

Foydalaniladigan adabiyotlar:

«Ona tili» 8-sinf uchun darslik. 8-sinf darsligining elektron varianti.

I. Darsning borishi:

a) salomlashish b) sinf tozaligi va davomatni nazorat qilish

c) kirish suhbati, o’quvchilarning og’zaki nutqini o’stirish

II. O’tgan mavzuni so’rash.

a) individual – tarqatma materiallar, kartochka.

b) Frontal (guruh bilan ishlash)

III. Yangi mavzu:

Bilib oling.

Kesim ifodalanishiga ko‘ra fe’l kesim va ot kesimga ajraladi. Fe’l- kesim sof fe’l va ba’zan ravishdosh bilan ifodalanadi: 1. Hasad bilan g‘azab ikki qanot bo‘lib harakatga kelsa, toza va chiroyli hayotlarni xira va kuduratli qilib yuboradi. (Abu Rayhon Beruniy) 2. Ishning boshi – boshlanguncha.

Eslatma: –guncha qo‘shimchasini olgan ravishdoshgina kesim bo‘lib kelishi mumkin.

Fe’ldan boshqa so‘z turkumlari (ot, sifat, son, olmosh, ravish, taqlid so‘z) bilan, shuningdek, fe’lning harakat nomi shakli bilan ifodalangan kesim ot kesim deyiladi:

1) ot bilan: Axloqi zamimalarning eng zararligi hasaddur. (A.Avloniy);

2) sifat bilan: Usti yaltiroq, ichi qaltiroq. (Maqol);

3) son bilan: (Maqol);

4) olmosh bilan: O‘zim har joydaman, ko‘nglim sandadur. (Qo‘shiq);

5) ravish bilan: Savobning eshigi ko`p. (Maqol);

6) modal so‘z bilan: So`zdan so`zning farqi bor, O`ttiz ikki narxi bor. (Maqol);

7) harakat nomi bilan: Burchimiz – a’lo o‘qish.

8) sifatdosh bilan: Yigit kishining uyalgani – o‘lgani, eman daraxtining egilgani – singani. (Maqol)

9) taqlid so‘z bilan: Ko‘chada odam g‘ij-g‘ij.

10) undov so‘z bilan: Endi uning holiga voy.

Fe’l kesim ish-harakatni, ot kesim predmetning turi yoki belgisini ifodalaydi.

90-mashq. Gaplarning kesim bilan bog`liq umumiy belgisini topib, shu belgi asosida yangi gaplar tuzing:

1.Olov o`tinni kuydirib kul qilgani kabi hasad savob amallarni yeb tugatadi. (Hadis) 2.Hasad etgan kishi dun-u dag`aldur, Bu so`z xalq aro eski masaldur. (So`fi Olloyor) 3.Aql ojizlansa, hasad kuchga kiradi. (T.Malik) 4.Odam hamisha yashiradigan, yashirishga urinadigan illat hasaddir. (T.Malik)

91-mashq.“Niyating – yo`ldoshing” mavzusida matn yarating. Matnda fe’l kesimli va ot kesimli gaplar navbat bilan almashib kelishiga erishing.

. IV. Yangi mavzuni mustahkamlash: Og’zaki savol-javob

V. Uyga vazifa

35.4-mashq. Fe’l kesimli gaplarni ot kesimli gaplarga almashtirib, ko‘chiring. Almashtirib bo‘lmasa, sababibi tushuntiring.

1.Dunyodagi eng og‘ir yuk hasad yukidir. Chunki hosid butun dunyodagi shod va masrur odamlarning qayg`ularini o’z ustiga yuklab yuradi. (Aristotel) 2. Hasad o`sib-o`sib g`arazga, g`araz fitnaga aylanadi. Fitna esa har qanday razolatning onasidir. (O`.Hoshimov) 3. Olimlar orasidagi hasad jamiyat uchun ofatdir. (T.Malik)

35.1-topshiriq. Berilgan so‘zlardan bаrnо, dаvlаtmаnd, erinchаk, mаg‘lub, surbеt, hаyoli, himоya, mudоfаа, huzur-hаlоvаt so‘zlarining antonimlarini aniqlang: mehnatkash, g‘olib, andishali, uyatsiz, chorasizlik, hujum, azob-uqubut, xunuk, kambag‘al.

VI. Dars yakuni. Baholarni tahlil qilish.

O’quv ishlari bo’yicha direktor o’rinbosari: _______________________
«Ona tili» 8-sinflar uchun

8-« » «_____________» 8-« » «_____________»
38-dars MATN VA LUG‘ATLAR BILAN ISHLASH

Darsning maqsadi:

a) ta’limiy: Ona tili fanining nazariy va amaliy asoslarini o’rganish jarayonida o’quvchilarda estetik did, estetik ong, ona tiliga muhabbat, badiiy tafakkur va tasavvurini kamolga yetkazish va barkamol avlod tarbiyasiga zamin yaratish.

b) tarbiyaviy: Ona tili fani orqali o’quvchilarga DTS asosida dars berish.

c) rivojlantiruvchi: O’quvchilarni tafakkur va idrokini kengaytirish, ularni mustaqil fikrlashga o’rgatish.

Nutqiy kompetensiya (tinglab tushunish, so‘zlash, o‘qish, yozish):

Berilgan topshiriq, sodda matnlarni tinglab tushuna oladi;

Axborotlar bilan ishlash kompetensiyasi :

– mavjud axborot manbalaridan foydalanib (internet, telefon, kompyuter, elektron pochta), ma’lumotlar topish.

O‘zini o‘zi rivojlantirish kompetensiyasi :

– shaxs sifatida o‘z-o‘zini rivojlantirish, o‘z xatti-harakatini adekvat baholash, halollik, to‘g‘rilik kabi sifatlarga ega bo‘lish.

Ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiyasi:

– o‘zining fuqarolik burch va huquqlarini bilish, unga rioya qilish;

Milliy va umummadaniy kompetensiya:

– milliy va umuminsoniy qadriyatlarni farqlay olish.

Dars jarayoni

1.Tashkiliy qism 4 minut

2.O’tilgan mavzuni takrorlash( mustahkamlash) 12 minut

3.Yangi mavzuni tushuntirish 10 minut

4.Yangi mavzuni mustahkamlash 14 minut

5.O’quvchilarni baholash 3 minut

6. Uyga vazifa 2 minut

Tashkiliy qism:

A) Sinf xonasini tozaligiga e’ribor berish;

B) O’quvchilar bilan salomlashish.

C) O’quvchilarning darsga tayyorgarligini teshirish.

D) O’quvchilarni darsga jalb qilish va davomatni anilash;

E) O’quvchilarga o’tilgan mavzular yuzasidan savollar berish;

Dars uslubi: an’anaviy, noan’anaviy (tagiga chizilsin)

Dars jihozi: Darslik, kompyuter, tarqatma materiallar, ko’rgazmali qurollar.

Dars shiori: Tilga ixtiyorsiz – elga e`tiborsiz. ( A. Navoiy )

Foydalaniladigan adabiyotlar:

«Ona tili» 8-sinf uchun darslik. 8-sinf darsligining elektron varianti.

I. Darsning borishi:

a) salomlashish b) sinf tozaligi va davomatni nazorat qilish

c) kirish suhbati, o’quvchilarning og’zaki nutqini o’stirish

II. O’tgan mavzuni so’rash.

a) individual – tarqatma materiallar, kartochka.

b) Frontal (guruh bilan ishlash)

III. Yangi mavzu:

62-topshiriq. Matnni diqqat bilan o‘qib chiqing. Undagi asosiy fikr ifodalangan uchta gapni aniqlang.

Nazmda ham asl anga ma’ni durur,

Bo`lsun aning surati har ne durur.

Nazmki ma’ni anga marg`ub emas,

Ahli maoniy qoshida xo`b emas.

Nazmki ham surat erur xush anga,

Zimnida ma’ni dog`i dilkash anga.

Yo Rab, ani xalq dilafro`zi et,

Xasta Navoiyg`a dog`i ro`zi et.

63-topshiriq. Berilgan mavzulardan matn uchun mosini tanlang: “Surat va ma’ni”, “Zohir va botin”, “So‘zсhi holin boqma…”.

64mashq.Matndagi ajratilgan so‘zlarning ma’nodoshlari qatorini davom ettiring.

. IV. Yangi mavzuni mustahkamlash: Og’zaki savol-javob

V. Uyga vazifa

92-mashq. “Suratga emas, siyratga boq” mavzusidagi “Eng ravon nutq” bahsiga tayyorlaning va unda ishtirok eting.

65-topshiriq. jo‘yali, kеrik, siyrat, jаvrаqi, mаg‘rib, nоtоb so‘zlarining ma’nolarini aniqlab, lug‘at daftaringizga ko‘chiring va eslab qoling: 1) orasi ochilgan; teshiklari katta; 2) yoqimsiz gaplarni ko‘p gapiradigan; 3) tobi qochgan, kasallangan; 4) kunbotish tomon, g‘arb; 5) o‘rinli, muvofiq; 6) odamning ichki olami, ruhiy dunyosi.

VI. Dars yakuni. Baholarni tahlil qilish.
O’quv ishlari bo’yicha direktor o’rinbosari:

«Ona tili» 8-sinflar uchun

8-« » «_____________» 8-« » «_____________»
39-dars SODDA KESIM VA MURAKKAB KESIM

Darsning maqsadi:

a) ta’limiy: Ona tili fanining nazariy va amaliy asoslarini o’rganish jarayonida o’quvchilarda estetik did, estetik ong, ona tiliga muhabbat, badiiy tafakkur va tasavvurini kamolga yetkazish va barkamol avlod tarbiyasiga zamin yaratish.

b) tarbiyaviy: Ona tili fani orqali o’quvchilarga DTS asosida dars berish.

c) rivojlantiruvchi: O’quvchilarni tafakkur va idrokini kengaytirish, ularni mustaqil fikrlashga o’rgatish.

Nutqiy kompetensiya (tinglab tushunish, so‘zlash, o‘qish, yozish):

Berilgan topshiriq, sodda matnlarni tinglab tushuna oladi;

Axborotlar bilan ishlash kompetensiyasi :

– mavjud axborot manbalaridan foydalanib (internet, telefon, kompyuter, elektron pochta), ma’lumotlar topish.

O‘zini o‘zi rivojlantirish kompetensiyasi :

– shaxs sifatida o‘z-o‘zini rivojlantirish, o‘z xatti-harakatini adekvat baholash, halollik, to‘g‘rilik kabi sifatlarga ega bo‘lish.

Ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiyasi:

– o‘zining fuqarolik burch va huquqlarini bilish, unga rioya qilish;

Milliy va umummadaniy kompetensiya:

– milliy va umuminsoniy qadriyatlarni farqlay olish.

Dars jarayoni

1.Tashkiliy qism 4 minut

2.O’tilgan mavzuni takrorlash( mustahkamlash) 12 minut

3.Yangi mavzuni tushuntirish 10 minut

4.Yangi mavzuni mustahkamlash 14 minut

5.O’quvchilarni baholash 3 minut

6. Uyga vazifa 2 minut

Tashkiliy qism:

A) Sinf xonasini tozaligiga e’ribor berish;

B) O’quvchilar bilan salomlashish.

C) O’quvchilarning darsga tayyorgarligini teshirish.

D) O’quvchilarni darsga jalb qilish va davomatni anilash;

E) O’quvchilarga o’tilgan mavzular yuzasidan savollar berish;

Dars uslubi: an’anaviy, noan’anaviy (tagiga chizilsin)

Dars jihozi: Darslik, kompyuter, tarqatma materiallar, ko’rgazmali qurollar.

Dars shiori: Tilga ixtiyorsiz – elga e`tiborsiz. ( A. Navoiy )

Foydalaniladigan adabiyotlar:

«Ona tili» 8-sinf uchun darslik. 8-sinf darsligining elektron varianti.

I. Darsning borishi:

a) salomlashish b) sinf tozaligi va davomatni nazorat qilish

c) kirish suhbati, o’quvchilarning og’zaki nutqini o’stirish

II. O’tgan mavzuni so’rash.

a) individual – tarqatma materiallar, kartochka.

b) Frontal (guruh bilan ishlash)

III. Yangi mavzu:

66-mashq. Gaplarni ko‘chiring. Kesimlarini aniqlab, ikki guruhga ajrating:

1) bir so‘z bilan ifodalangan kesimlar;

2) birdan ortiq so‘zdan iborat kesimlar.

1.Haqiqat shunchalar achchiqki, odatda, ziravor sifatida xizmat qiladi. (Vladislav Gjechik) 2.Yolg`on yondirar, haqiqat qondirar. (Maqol) 3. Rostlik – do`stlik, Yolg`onchilik – ko`rgulik. (Maqol) 4.Yolg`on ko`pincha ikkiyuzlamachilikdan emas, befarqlikdan kelib chiqadi. (Andre Morua) 5. Ishda to`g`rilik birovning nafsiga, moliga xiyonat qilmoq, so`zda to`g`rilik har vaqt rost so`zlamaklikdur. (A.Avloniy) 6.Haqiqatdan qo`rqqan odam yolg`onning panasiga berkinadi. (O`.Hoshimov)Bilib oling.

Kesimlar tuzilishiga ko‘ra ikki xil bo‘ladi: sodda kesim va murakkab kesim. Bir so‘z bilan ifodalangan kesim sodda kesimdir: Paxta va tilladan yurt bezanadi. Rost gapir. (O`.Hoshimov). Haqiqat achchiq.

Birdan ortiq so‘zdan iborat kesim murakkab kesim deyiladi: 1.O‘zbekiston – kelajagi buyuk davlat. 2.Sadafdan inju, ilondan zahar hosil bo`ldug`i kabi rostlikdan foyda, xiyonatdan zarar hosil bo`lur. (A.Avloniy) 3.To‘y – bahor kelganda. 4.Hamma gap – mening yo‘qligimda.

Yordamchi so‘zlar (ko‘makchi fe’l, bog‘lama, nisbiy so‘z va b.lar) ham murakkab kesimni shakllantiradi

67-topshiriq. Ilmiy ma’lumotni quyidagi sxemaga joylashtiring.

93-mashq. Berilgan sodda kesimli gaplarni murakkab kesimli, murakkab kesimli gaplarni sodda kesimli gaplarga aylantiring.

1.Rostlik ila xiyonat ikkisi jam’ kelmas. (A.Avloniy) 2.Rostgo`ylikda xavf-u xatar ko`rsanglar ham, rost so`zlanglar. (Hadisi sharif) 3.Yolg`on uzoqqa ketsa ham, Haqiqat quvib yetar. (Maqol) 4.O`zida biroz haqiqati bo‘lgan chalkashliklar − eng xavflilari. (Adam Smit) 5.Oxir-oqibat yolg`on nima o`zi? − Niqoblangan haqiqat.

IV. Yangi mavzuni mustahkamlash: Og’zaki savol-javob

1. Kesim tuzilishiga ko`ra qanday turlarga bo`linadi?

2. Sodda kesim nima?

3. Murakkab kesim deb nimaga aytiladi?

4. Sodda va murakkab kesimni shakllantiruvchi vositalarni sanang

V. Uyga vazifa

94-mashq.“Haqiqatning chirog‘i” sarlavhasiga mos maqol va matallardan topib, ularning qo‘llanish o‘rinlari haqida matn yarating.

68-topshiriq. “Qush nomlari” mavzusidagi “Kim topqir?” bahsiga tayyorlaning.

VI. Dars yakuni. Baholarni tahlil qilish.
O’quv ishlari bo’yicha direktor o’rinbosari:

«Ona tili» 8-sinflar uchun

8-« » «_____________» 8-« » «_____________»
40-dars BOG‘LAMALAR

Darsning maqsadi:

a) ta’limiy: Ona tili fanining nazariy va amaliy asoslarini o’rganish jarayonida o’quvchilarda estetik did, estetik ong, ona tiliga muhabbat, badiiy tafakkur va tasavvurini kamolga yetkazish va barkamol avlod tarbiyasiga zamin yaratish.

b) tarbiyaviy: Ona tili fani orqali o’quvchilarga DTS asosida dars berish.

c) rivojlantiruvchi: O’quvchilarni tafakkur va idrokini kengaytirish, ularni mustaqil fikrlashga o’rgatish.

Nutqiy kompetensiya (tinglab tushunish, so‘zlash, o‘qish, yozish):

Berilgan topshiriq, sodda matnlarni tinglab tushuna oladi;

Axborotlar bilan ishlash kompetensiyasi :

– mavjud axborot manbalaridan foydalanib (internet, telefon, kompyuter, elektron pochta), ma’lumotlar topish.

O‘zini o‘zi rivojlantirish kompetensiyasi :

– shaxs sifatida o‘z-o‘zini rivojlantirish, o‘z xatti-harakatini adekvat baholash, halollik, to‘g‘rilik kabi sifatlarga ega bo‘lish.

Ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiyasi:

– o‘zining fuqarolik burch va huquqlarini bilish, unga rioya qilish;

Milliy va umummadaniy kompetensiya:

– milliy va umuminsoniy qadriyatlarni farqlay olish.

Dars jarayoni

1.Tashkiliy qism 4 minut

2.O’tilgan mavzuni takrorlash( mustahkamlash) 12 minut

3.Yangi mavzuni tushuntirish 10 minut

4.Yangi mavzuni mustahkamlash 14 minut

5.O’quvchilarni baholash 3 minut

6. Uyga vazifa 2 minut

Tashkiliy qism:

A) Sinf xonasini tozaligiga e’ribor berish;

B) O’quvchilar bilan salomlashish.

C) O’quvchilarning darsga tayyorgarligini teshirish.

D) O’quvchilarni darsga jalb qilish va davomatni anilash;

E) O’quvchilarga o’tilgan mavzular yuzasidan savollar berish;

Dars uslubi: an’anaviy, noan’anaviy (tagiga chizilsin)

Dars jihozi: Darslik, kompyuter, tarqatma materiallar, ko’rgazmali qurollar.

Dars shiori: Tilga ixtiyorsiz – elga e`tiborsiz. ( A. Navoiy )

Foydalaniladigan adabiyotlar:

«Ona tili» 8-sinf uchun darslik. 8-sinf darsligining elektron varianti.

I. Darsning borishi:

a) salomlashish b) sinf tozaligi va davomatni nazorat qilish

c) kirish suhbati, o’quvchilarning og’zaki nutqini o’stirish

II. O’tgan mavzuni so’rash.

a) individual – tarqatma materiallar, kartochka.

b) Frontal (guruh bilan ishlash)

III. Yangi mavzu:

95-mashq. 1. Berilgan gaplarni ikki guruhga ajrating:

1) murakkab kesimli gaplar;

2) sodda kesimli gaplar.

1. Yuzni yerga qaratish bundan ortiq bo’ladimi? (O`.Hoshimov) 2. Uning esiga haligi mish-mishlar tushib, yuragi bigiz sanchganday og`ridi. 3. Yurtimizda alanga porlar sevmoq uchun sevilmoq uchun. (Qo`shiqdan) 4. Kumush Otabek nomini eshitgach, sekingina ko`tarilib qo`ydi. (A.Qodiriy) 5. Erkalatgach onasi taltayadi bolasi. (Maqol) 6. Biroq arava yaqinroq kelganda poxol shlyapasini bostirib olgan semiz odamni ilg’adim-u hammasini angladim. (O`.Hoshimov) 7. Otasi kelavermagach bolalarning dod-voyi eshitila boshladi. 8. Sevmoq uyat emasdir, Har kimda bor bu savdo… (Maqol) 9. Chekishning zarari haqida qanchagapirilmasin, bu dahshatli og`uga qarshi kurash sust ketmoqda. (Gazetadan) 10. Ming yillarkim bulbul kalomi o`zgarmaydi – yaxlit hamisha. (A.Oripov)

Bilib oling.

Оt кesim tarkibida kelib uni ega bilan bog‘lovchi so‘z bog‘lama deyiladi. edi, ekan, emish, bo‘lmoq, hisoblanmoq, sanalmoq, kerak, zarur, darkor, lozim kabi so‘zlar bog‘lama vazifasida qo‘llanadi.

96-mashq. Qatorning bog‘lama bilan bog‘liq umumiy xususiyatini aniqlab, “ortiqcha” uchinchi gaplarni toping:

1) 1.Istamay mutolaa qilayotgan talaba – qanotsiz qush. (Sa’diy Sheroziy) 2. Bilimsiz kishilarning ko‘ngli xurofotga moyil bo‘ladi. (Abu Rayhon Beruniy) 3.Bilim daraxtdir, amal esa uning mevasi. (Husayn Voiz Koshifiy)

2) 1.Tiriklik – ilm bilan, rohat ma’rifatda bo‘lur. 2. lazzat – Xudoning zikrida. (Abu Yazid Bastomiy) 3. Podshohlar odamlarga hokim bo‘lsalar, olimlar podshohlar ustidan hokimdir. (Abul Asvad)

3) 1.Ilm insoniyat gavharidir. (Mirzo Bedil) 2.Oz-oz o‘rganib dono bo‘lur, qatra-qatra yig‘ilib daryo bo‘lur. (A.Navoiy) 3. Ilm sarvat (boylik) dan ustundir. (Ali ibn Abu Tolib)

IV. Yangi mavzuni mustahkamlash: Og’zaki savol-javob

1. Bog`lama deb nimaga aytiladi?

2. Murakkab kesimni shakllantiruvchi vositalarni sanang.

3. Qaysi bog`lamalar o`zi shakllantirayotgan kesimga qo`shib yoziladi?

V. Uyga vazifa

69-topshiriq. Gaplardagi mantiqiy(noto`g`ri qo`llangan) va uslubiy(noo`rin qo`llangan) xatoliklarni toping hamda tuzatib ko‘chiring.

Namuna: Bejizga bu yerga kelmagan – Bejiz bu yerga kelmagan.

1. Olib kelingan kitoblar o‘n beshtadan ko‘proq edi. 2. Bir masalada ikkalasi talashib qolishdi. 3. Bog‘imizdagi keksa nokni kesishga majbur bo‘ldik. 4. Qoidani buzish ta’qib qilinadi.

70-topshiriq. Imlo lug‘atidan holvafurush, huvullamoq, irigatsiya, ta’magir, memor so‘zlarini tekshiring va, xatolari bo‘lsa, tuzatib, lug‘at daftaringizga ko‘chiring.

Namuna: poyafzal – poyabzal
VI. Dars yakuni. Baholarni tahlil qilish.

O’quv ishlari bo’yicha direktor o’rinbosari:

«Ona tili» 8-sinflar uchun

8-« » «_____________» 8-« » «_____________»
41-dars MATN VA LUG‘ATLAR BILAN ISHLASH

Darsning maqsadi:

a) ta’limiy: Ona tili fanining nazariy va amaliy asoslarini o’rganish jarayonida o’quvchilarda estetik did, estetik ong, ona tiliga muhabbat, badiiy tafakkur va tasavvurini kamolga yetkazish va barkamol avlod tarbiyasiga zamin yaratish.

b) tarbiyaviy: Ona tili fani orqali o’quvchilarga DTS asosida dars berish.

c) rivojlantiruvchi: O’quvchilarni tafakkur va idrokini kengaytirish, ularni mustaqil fikrlashga o’rgatish.

Nutqiy kompetensiya (tinglab tushunish, so‘zlash, o‘qish, yozish):

Berilgan topshiriq, sodda matnlarni tinglab tushuna oladi;

Axborotlar bilan ishlash kompetensiyasi :

– mavjud axborot manbalaridan foydalanib (internet, telefon, kompyuter, elektron pochta), ma’lumotlar topish.

O‘zini o‘zi rivojlantirish kompetensiyasi :

– shaxs sifatida o‘z-o‘zini rivojlantirish, o‘z xatti-harakatini adekvat baholash, halollik, to‘g‘rilik kabi sifatlarga ega bo‘lish.

Ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiyasi:

– o‘zining fuqarolik burch va huquqlarini bilish, unga rioya qilish;

Milliy va umummadaniy kompetensiya:

– milliy va umuminsoniy qadriyatlarni farqlay olish.

Dars jarayoni

1.Tashkiliy qism 4 minut

2.O’tilgan mavzuni takrorlash( mustahkamlash) 12 minut

3.Yangi mavzuni tushuntirish 10 minut

4.Yangi mavzuni mustahkamlash 14 minut

5.O’quvchilarni baholash 3 minut

6. Uyga vazifa 2 minut

Tashkiliy qism:

A) Sinf xonasini tozaligiga e’ribor berish;

B) O’quvchilar bilan salomlashish.

C) O’quvchilarning darsga tayyorgarligini teshirish.

D) O’quvchilarni darsga jalb qilish va davomatni anilash;

E) O’quvchilarga o’tilgan mavzular yuzasidan savollar berish;

Dars uslubi: an’anaviy, noan’anaviy (tagiga chizilsin)

Dars jihozi: Darslik, kompyuter, tarqatma materiallar, ko’rgazmali qurollar.

Dars shiori: Tilga ixtiyorsiz – elga e`tiborsiz. ( A. Navoiy )

Foydalaniladigan adabiyotlar:

«Ona tili» 8-sinf uchun darslik. 8-sinf darsligining elektron varianti.

I. Darsning borishi:

a) salomlashish b) sinf tozaligi va davomatni nazorat qilish

c) kirish suhbati, o’quvchilarning og’zaki nutqini o’stirish

II. O’tgan mavzuni so’rash.

a) individual – tarqatma materiallar, kartochka.

b) Frontal (guruh bilan ishlash)

III. Yangi mavzu:

71--topshiriq. Matnni diqqat bilan o`qing. Talaffuzi va yozilishi bugungi me’yordan farqlanuvchi so`z va qo`shimchalarni belgilang.

Do’stlaringiz bilan baham:

Ma’lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2023
ma’muriyatiga murojaat qiling

ona tili 5 25.03.2015eduportal.uz/umumiyfiles/darsliklar/5/ona_tili_5_uzb.pdf · turg‘un turib.

bogin, soz, soz birikmasi, gap togrisidagi ilk saboqlarni tingladingiz. Lekinbilasizlarmi, ozbek tilidan yaxshi xabardor bolish uchun bu bilimlar kifoyaqilmaydi. Siz kelgusida yanada koproq mehnat qilishingiz, sabot va chidambilan ona tilining sir-asrorlarini organishingiz lozim. Sababi ona tili barchafanlarni bilish va ozlashtirishning bebaho kaliti sanaladi.

Zor matematik, biolog, shifokor, muhandis, diplomat yoki boshqa kasb ega-lari bolish uchun, birinchi galda, ona tili va adabiyotni mukammal bilish darkor.

Sizlar 5-sinfda sozlarning togri yozilishi, imlo qoidalari, tinish belgilariningishlatilish orinlari, leksikologiya (soz ilmi), lugatshunoslik kabi tilshunoslikbolimlari haqida malumotlarga ega bolasiz.

Aziz bolajonlar!Ona tilining sir-asrorlarini yaxshi bilib olish uchun bu yil ham bir gayrat

qilinglar! Bu yolda Sizlarga muvaffaqiyat yor bolsin.Shartli belgilar

iqtidorli oquvchilar uchun moljallangan mashq va topshiriqlar.

ozlashtirishi qiyin bolgan oquvchilar uchun moljallangan mashqlar.

tajriba uchun moljallangan mashqlar.

Har bir bolim boyicha savol va topshiriqlar mustahkamlash hamda takrorlashdarslarida berildi, jadvallar tuzish ham hisobga olindi.

Respublika maqsadli kitob jamgarmasi mablaglari hisobidanijara uchun chop etildi.

Ushbu nashrga doir barcha huquqlar muhofaza qilinadi va nashriyotga tegishlidir.Undagi matn va rasmlarni nashriyot roziligisiz toliq yoki qisman kochirib bosishtaqiqlanadi.

M 470262020402M 25 (04)15

Manaviyat, 2015ISBN 978-9943-04-118-9

N. MAHMUDOV, A. NURMONOV, A. SOBIROV,V. QODIROV, Z. JORABOYEVA

1-d a r s. KIRISH SUHBATI. TIL IJTIMOIY HODISA

1-topshiriq. Ertalab turib, ota-onangizga, oila azolaringizga nima deysiz?Ular bilan gaplashayotganda qaysi tildan foydalanasiz? Ona tili deyilishisababini izohlang.

2-topshiriq. Nima uchun Rossiyada yoki Amerikada ozbek tilida gapla-shishmaydi? Nega rus, ingliz, nemis, arab tillarini maxsus organamiz? Shutil sohiblari qayerlarda yashashini ayting.

Yer yuzida tillar kop. Olimlarning hisob-kitobiga kora, ularningmiqdori 7000 ga yaqin. Masalan: rus, ingliz, nemis, arab, fors, koreysva boshqa tillar. Tillarning barchasi insonlar ortasidagi aloqa-aralashuvnitaminlash vazifasini bajaradi.

Rossiyada rus tilida, Fransiyada fransuz tilida, Eronda fors tilidagaplashishadi.

Har bir til asrlar davomida rivojlanib, boyib boradi. Jamiyatdanuzilgan, insonlarning ozaro aloqasiga xizmat qilmaydigan til olik tildir.

Siz kitoblar, kinofilmlar orqali yovvoyi hayvonlar orasida osganbolalar haqida malumot olgansiz. Oshanda bir narsaga etibor ber-ganmisiz? Bunday bolalar hayvoniy qiliqlarga ega bolib, eng muhiminsoniy fazilatdan sozlashdan mahrum edilar.

Demak, til jamiyatga, yani odamlarning ozaro munosa-batga kirishuviga, aloqa qilishiga xizmat qiladi, shuning uchunu ijtimoiy hodisa sanaladi.

Mustaqillikka erishganimizdan keyin ozbek tilining ijtimoiy va-zifalari yanada kengaydi.

1-mashq. Quyidagi sozlarning ozbek tilida paydo bolish sabablarinianiqlang.

Kollej, litsey, tadbirkor, fermer, tuman, viloyat.

2-mashq. Matnni oqing va undagi goya haqida oz fikringizni bayonqiling.

Podshoh bir kuni vazirlariga: Menga eng lazzatli taom pishirib keltiringlar, dedi.Vazirlar maslahatlashib, unga tildan taom pishirib keldilar.Taom podshohga maqul boldi. U: Endi esa menga eng achchiq narsadan tayyorlangan ovqat olib

kelinglar, deb farmon berdi.Bu gal ham unga tildan ovqat pishirib keldilar.Podshohga topshiriqning ijrosi maqbul boldi. Nima uchun?

3-mashq. Quyidagi maqollarni daftaringizga yozib oling va yodlang.

Tig yarasi bitadi, lekin til yarasi bitmaydi. Odobning boshi til.Yaxshi soz jon ozigi, yomon soz bosh qozigi. Yaxshi soz bilanilon inidan chiqadi, yomon soz bilan pichoq qinidan. Til dilkaliti.

*4-mashq. Topishmoqlarning javobini toping. Ozingiz ham til, soz, ilm,kitob haqida bilgan topishmoqlaringizni ortoqlaringizga aytib bering.

1. Tilsiz aql orgatar. 2. Ogizdan chiqquncha meniki, ogizdanchiqqani elniki. 3. Asaldan shirin, zahardan achchiq. 4. Temir qorgonichida qizil toychoq oynaydi. 5. Bir nafasda olamni kezar.

Savollarga javob bering

1. Yer yuzidagi xalqlar nima uchun har xil tilda gaplashishadi?2. Til ijtimoiy hodisa deganda nimani tushunasiz?3. Nima uchun yovvoyi hayvonlar ichida osgan bolalar gapira olmaydi?4. Ozbeklarning qayerlarda istiqomat qilishi haqida sozlab bering.5. Ijtimoiy soziga izoh bering.6. Ozingiz organayotgan xorijiy til haqida nimalarni bilasiz?

5-mashq. Uyga topshiriq. Bugungi ozod va obod hayotimiz haqidafikrlaringizni yozing.

2-d a r s. OZBEK TILI DAVLAT TILI

1-topshiriq. Nima uchun ota, aka-uka yoki opa-singil tili emas, aynanonaga nisbat berib ona tili atamasidan foydalanamiz? Shu haqida bahs yuri-ting.

2-topshiriq. Siz yashayotgan yoki Sizga yaqin bolgan kocha, mahal-laning 1520 yil oldin qanday nom bilan yuritilganini eshitganmisiz? Agarfarqlansa, buning sababini aytib bering.

1989-yilning 21-oktabr kuni ozbek tiliga davlat tili ma-qomi berildi. Shundan boshlab talim-tarbiya ishlari, majlis-lar, ish qogozlari, asosan, ozbek tilida yuritiladigan boldi.

Har bir millat oz hayoti davomida aloqa-aralashuv quroli sifatida,asosan, bitta tildan foydalanadi. Farzandni tarbiyalab voyaga yetkazishdaonaning orni beqiyos bolgani, bola ilk tovushlarni, sozlarni onasidaneshitgani bois bu tilga ona tili deyiladi.

Ota-bobolarimiz asrlar davomida ona tilimizni asrab-avaylabkelganlar.

Mustaqillik tufayli bu ish yanada jadallashdi.Milliy qadriyatlarimizni, tariximizni organish uchun keng yol

6-mashq. Quyidagi hikmatli sozlarni daftaringizga kochirib yozing.Ozingiz ham shunday misollar toping.

Ona tilim jon-u dilim.Ona tili millatning ruhi.Ona tilini unutganlar xor boladi.

*7-mashq. Sherni oqing va unda ilgari surilgan goyani aniqlang. Uningmustaqillik goyasiga birlashadigan jihatlari haqida gapiring.

Ona tilim onajonim tili bu Beshikdanoq singgan jon-u quloqqa.El-u yurtim, xonumonim tili bu,Qadimlikda oxshar ona tuproqqa.

8-mashq. Rasm asosida Ona ulug zot mavzusida matn tuzing.

T a y a n c h s o z l a r: ona, bola, chaqaloq, beshik, alla, mehr,Vatan, munosib, farzand, ulgaymoq, tarbiyalamoq, sevmoq, duosiniolmoq, xizmat qilmoq, til, ona tili

Savol va topshiriqlar

1. Ona tili deganda nimani tushunasiz?2. Ozbek tiliga davlat tili maqomi qachon berilgan?3. Tilimizda sodir bolayotgan ozgarishlar haqida nima deysiz?

9-mashq. Uyga topshiriq. Mustaqillik tufayli tilimizda sodir bolayotganozgarishlar haqida hikoya yozing.

3-d a r s. AYRIM UNLILAR IMLOSI

10-mashq. Maqollarni oqing, i unlisining aytilishi va yozilishigadiqqat qiling.

1. Vatanni sevmoq iymondandir. 2. Ona yurting omon bolsa,rang-u roying somon bolmas. 3. Bulbul chamanini sevar, odam Vatanini. 4. Oz yurtingning qadri ozga yurtda bilinadi. 5. Qush haminiga qarab intiladi.

11-mashq. Nuqtalar orniga i yoki u harflaridan mosini qoyib kochiring.

But. n, sov. q, uyq. kulg. shov. llamoq, sup. rmoq, quv. r,uch. n, qiz. q, . st. qlol.

12-mashq. Quyidagi sozlarni daftaringizga kochirib yozing. E harfi-ning yozilish orinlariga diqqat qiling.

Erk, ertak, ber, elon, yetti, ehtiyot, etibor, tole, termoq.

13-mashq. Gaplarni oqing, o unlisining aytilishi va yozilishiga diqqatqiling.

Oziga boqma, soziga boq. Oqigan ozar, oqimagan tozar. Ozgaelda shoh bolguncha, oz yurtingda gado bol. Ozini bilmagan ozganibilmas. Ozingni er bilsang, ozgani sher bil.

Takrorlash uchun savollar

1. Ozbek tilida nechta unli tovush bor?2. I va u unlilarining imlosi haqida ayting.3. E va u unlilarining imlosi haqida sozlab bering.4. A va o unlilarining imlosi haqida gapiring.

14-mashq. Uyga topshiriq. Boshqotirmaning javobini toping. A harfiningaytilishi va yozilishiga diqqat qiling.

1. Damas, Tiko, Neksiya mashinalari ishlab chiqarilayotganshahar nomi. 2. Husanning akasi. 3. Ish-. 4. Urishqoq xoroz.

4-d a r s. AYRIM UNDOSHLARNING YOZILISHI

*15-mashq. Sozlarni daftaringizga kochirib yozing va ular ortasidagifarqlarni aytib bering.

Bob bop, bol pol, besh pesh, barcha parcha, dala tala,dil til, dur tur, oz os, eg ek, mard mart.

16-mashq. Tez aytishlarni mashq qiling. Qaysi tovushga takidtushayotganini toping va shu tovushga tarif bering.

Turgun turib tarozida turp tortdi. Ozim uzum uzdim. SharifSharofatni sharaflab sher oqidi. Qayiqqa ayiq chiqdimi, qayiq qirgoqqachiqdimi?

17-mashq. Gaplarni kochirib yozing. Undosh tovushlarning imlosiga diqqatqiling.

1. Obod va ozod Vatan bizniki. 2. Daraxtni yer kokartiradi,odamni el. 3. Kattaga hurmatda, kichikka izzatda bol. 4. Sayoqyursang, tayoq yeysan. 5. Dostsiz boshim tuzsiz oshim. 6. Sogtanda soglom aql.

18-mashq. Nuqtalar orniga x yoki h harflaridan mosini qoyib, ko-chiring.

. ushyor, sa. iy, ma. sulot, . ulosa, . arakat, . urmatli, . ukm. ozirjavob, ta. t, sa. na, . ayol, . ar kim, . ech qachon.

* 19-mashq. Oqing. Undosh tovushlarning imlosiga diqqat qiling.

1. Falak palak, faqir paqir, sof sop, tuf tup, fol pol.2. Juma, jurnal, jirafa, jonsarak, hayajon, jajji, gijjak. 3. Ong, tong,bong, hang-mang, kongil, singil, dengiz, kelingiz. 4. Gujgon, oga,tog, agdarmoq.

Takrorlash uchun savollar

1. Ozbek tilida nechta undosh tovush bor va ular yozuvda nechta harfbilan ifodalanadi?

2. Bp, vf, dt, gk undoshlarining yozilishi haqida gapirib bering.3. H va x undoshlarining yozilish orinlari qanday?4. Q, g, ng undoshlarining imlosi haqida sozlab bering.

20-mashq. Uyga topshiriq. Ozod va obod diyorim mavzusida kichik hi-koya yozing.

5-d a r s. BOSH VA KICHIK HARFLARNINGQOLLANILISHI

21-mashq. Bosh harflarning ishlatilish sababini aniqlang, matnni kochi-rib yozing.

Ozbekiston yer yuzining jannati. U bizning jonajon Vatanimizdir.Yam-yashil bog-roglarga burkangan Fargona vodiysi, kohna

Samarqand-u Buxoro, Xiva, azim Qashqadaryo va Surxondaryoyurtimizning maftunkor maskanlaridir.

Ozbekistonda Amudaryo, Sirdaryo, Zarafshon kabi daryolar,Chotqol, Qurama, Hisor, Nurota, Chimyon singari toglar bor.

22-mashq. Mening ona shahrim (yoki qishlogim) mavzusida matntuzing. Bosh harflarning ishlatilish orinlariga izoh bering.

23-mashq. Mashq Xatosini toping deb nomlanadi. Matnda kichik harflarbilan berilgan sozlarni togrilab, bosh harflar bilan yozing.

Mening bolalik yillarim fargona vodiysining yaypan, nursuq,qudash, buvayda, tolliq, olqor, yulgunzor, oqqorgon degan qish-loqlarida otgan. ottizinchi yillarning ortalarida bolaligimni oyla-ganimda chalakam-chatti tush korganday edim: dumli yulduz chiqqanedi; Babar (Bobir bolsa kerak) degan yigitni otqorovul miltiq bilanotganda olmagan edi. (Abdulla Qahhor)

24-mashq. Buxoro, Hamid Olimjon, Tong yulduzi kabi soz va sozbirikmalarining bosh harflar bilan yozilish sabablarini tushuntirib bering.

Takrorlash uchun savollar

1. Joy nomlari nima uchun bosh harf bilan yoziladi?2. Kishilarning ism-familiyalari, taxalluslariga misollar keltirib, ular-

ning qanday harf bilan yozilishini tushuntirib bering.3. Korxona, tashkilot, gazeta, jurnal nomlari qanday yoziladi?

25-mashq. Uyga topshiriq. Ozingiz istiqomat qilayotgan kocha (mahalla)yoki qishloqda joylashgan korxona va tashkilot, fermer xojaligi nomlarinidaftaringizga yozing va ularning bosh harflar bilan yozilish sabablariniizohlang.

6-d a r s. BIR TOVUSH BILAN FARQ QILADIGANSOZLAR MANOSI VA IMLOSI

26-mashq. Gaplarni oqing. Nuqtalar orniga quyida berilgan sozlardanmosini qoyib, kochiring.

. lar qoriqlaydi Vatanni. Ogzi kuygan . ni ham puflab ichadi. . shamol esdi. Sakkizinchi . onamlarning bayrami. Onangni . ingdatutsang, singlingni . ingda tut. . soat sakkiz yarimda boshlanadi.Oyna . ketdi.

S o z l a r: mard, mart, qatiq, qattiq, kift, kaft, dars, darz.

27-mashq. Sozlarni izohlang va ular ishtirokida gaplar tuzing.

Barmoq bormoq, davo davo, sava sava, six siq, odim odam.

28-mashq. Sozlarni oqing. Ularning ortasidagi farqlarni aniqlang.

azm azim xalos xolos urush urishahl ahil sut sud shox shoh

* 29-mashq. Berilgan gaplardagi sozlarning xatosini toping. Ularnitogrilab, daftaringizga kochirib yozing.

1. Besh asirkim nazmiy saroyniTitratadi zanjirband bir sher. (A.Oripov)

2. Sanat saroyiga konsert tomosha qilgani bordik.3. Chop yoni bilan turmoq.4. Urish. Noming ochsin jahonda. (Zulfiya)

Takrorlash uchun savollar

1. Tilla tila, qatiq qattiq kabi sozlarning yozilishini va manosiniayting.

2. Qarz qars, darz dars, yod yot kabi sozlardagi ozgarishlarnibelgilab, ularning manosini tushuntiring.

3. 1- va 2-topshiriqlardagi sozlarni bir xil yozsak boladimi?

30-mashq. Uyga topshiriq. Uxlamoq uhlamoq, shoh shox, tana tanasozlari ishtirokida gaplar tuzing va ularni izohlang.

7-d a r s da nazorat diktanti otkaziladi.

8-d a r s. MANODOSH SOZLAR

31-mashq. Nuqtalar orniga qavs ichida berilgan manodosh sozlardanmosini qoyib, kochiring.

1. Egilganga egilgin boshing yerga tegguncha, kekkaygangakekkaygin boshing . ka yetguncha (osmon, kok, samo). 2. . ozadi,egri tozadi (togri, vijdonli, insofli). 3. Dost achitib gapiradi, . kuldirib(yov, ganim, dushman). 4. . avlod orzusi (yetuk, barkamol, raso).5. . dost ayrilmas (olchovli, sanoqli, hisobli). 6. . ga ayyor (muhayyo,shay, tayyor).

32-mashq. Yuz, chehra, bet, aft, turq, bashara sozlarini bir matn ichidakeltirib, gaplar tuzing.

33-mashq. Qaramoq, yugurmoq, irgimoq sozlarining manodoshlarinitoping va ular ishtirokida soz birikmalari tuzing.

Takrorlash uchun savollar

1. Manodosh sozlar deb qanday sozlarga aytiladi?2. Vatan sozining manodoshlarini toping.3. Ozodlik, hurlik, mustaqillik sozlaridagi manoviy farqlarni tushuntiring.

34-mashq. Uyga topshiriq. Bajarmoq, buyruq, ilgor, kiyim, istedodli,ortoq sozlarining manodoshlarini topib, ular ishtirokida gaplar tuzing vadaftaringizga yozing.

9-dars. SHAKLDOSH SOZLAR

35-mashq. Gaplarni oqing, shakldosh sozlarni topib, ularga izoh bering.

1. Bir yil tut ekkan kishi yuz yil gavhar teradi. Yaxshilarning etaginitut, adashmaysan. 2. Yoz otmoqda soz. Dutor eng yaxshi soz.3. Argamchiga qil quvvat. Nomusni yoshlikdan ehtiyot qil. 4. Kadrlartayyorlash Milliy dasturini hayotga tatbiq etmoq. Filmdagi eng yaxshichiqqan kadrlarni korsatmoq.

* 36-mashq. Yoq, karam, kuy, qoy, ot, kul, mushak, oy, bog, taxt, et,chang sozlari ishtirokida gaplar tuzib, ularning matndagi manolarini izohlang.

37-mashq. Gaplarni daftaringizga kochirib yozing, shakldosh sozlargaizoh bering.

Topgan gul keltirar, topmagan bir bog piyoz. Mustaqillik sharofatibilan yurtimizda koplab boglar barpo qilindi. Ozodlik biz uchuneng katta davlat. Eli boy davlat kuchli va qudratli bolur. Ertalab atrofniqalin tuman qopladi. Bizning tumanimizda bir qancha sport inshootlariqurildi.

Takrorlash uchun savollar1. Shakldosh sozlar deb qanday sozlarga aytiladi?2. Kul sozining shakldoshlarini ayting.3. Shakldosh sozlarni qanday farqlash mumkin?

38-mashq. Uyga topshiriq. Bor, yoq, dog, sir, tush sozlari ishtirokidagaplar tuzing. Ularning matn ichidagi manolarini izohlang.

10-dars. ZID MANOLI SOZLAR

39-mashq. Gaplarni oqing, zid manoli sozlarni aniqlab, ularni izohlabbering.

1. Dost achitib gapiradi, dushman kuldirib. 2. Baxtiyor oqniqoradan ajratadigan bolib qoldi. 3. Qarilar izzatda, yoshlar xizmatda.

*40-mashq. Quyidagi zid manoli sozlardan foydalanib, gaplar tuzing.

Egri togri, baland past, uzun qisqa, achchiq shirin,toza iflos.

41-mashq. Quyidagi sozlarning zid manoli juftlarini topib, ular ishtiro-kida soz birikmalari tuzing va daftaringizga yozing.

Oz . qalin . ulkan . keng . tinchlik . yer . kun . .

Takrorlash uchun savollar

1. Zid manoli sozlar deb qanday sozlarga aytiladi?2. Dost sozi nima uchun yov, ganim emas, koproq dushman soziga

42-mashq. Uyga topshiriq. Maqollarni oqing. Shunga oxshash maqollartopib, daftaringizga yozing.

1. Aqlli uzoqni kozlar, aqlsiz yaqinni. 2. Tinchlik urushni yengar.3. Togri oshini yeydi, egri boshini. 4. Baxil topsa, bosib yer, saxiytopsa, hamma yer. 5. Kop oyla, oz soyla.

11-dars. QOSHMA SOZLAR IMLOSI

43-mashq. Oqing. Qoshma sozlarni aniqlab, yozilishiga diqqat qiling.

Respublikamizda uzluksiz talim tizimi joriy qilindi. Uning bosh maq-sadi chuqur bilimli, yuksak manaviyatli, hozirjavob yoshlarni tarbiya-lashdan iborat. Mehmondost, mehnatsevar, bolajon xalqimizga mosbolgan sofdil, mard va dovyurak, dono yoshlar kelajak poydevoridir.

*44-mashq. Matnni oqing. Qoshma sozlarni ajratib, daftaringizgakochirib yozing, ularning manosini aytib bering.

1. Ochildimi boychechak, Endi har yon gul demak. (ShukurSadulla) 2. Bu shaharning oti Kokterak ekan. (Gafur Gulom) 3. Birkuni Oqiljonning dadasi uch-tort tup atirgul kochati kotarib keldi.(Farhod Musajon) 4. Onasi: Topolon qilmay otiringlar, agar yaxshibola bolib otirsanglar, ikkalovingga xorozqand olib kelib beraman, deb tayinlab ketdi. (Karim Rahim)

45-mashq. Shirin, umum, xush, qora, oq, katta, uch, toqqiz sozlariniishtirok ettirib, qoshma sozlar tuzing.

N a m u n a: shirinsoz, shirinzabon, shirintomoq.

46-mashq. Manzilga kim birinchi yetadi? oyinini tashkil qiling. Buninguchun uch guruhga bolinib, sinf taxtasiga har bir guruhdan bittadan vakilchiqaring. Ular qoshma sozlarga 7 tadan misol yozsin. Kim birinchi bolibtopshiriqni bajarsa, osha golib chiqqan boladi.

1-guruh 2-guruh 3-guruh

Qorasuv Uchtepa xushbichim

Takrorlash uchun savollar

1. Qoshma sozlar nechta sozdan tashkil topgan boladi?2. Qoshma sozlar qanday yoziladi?3. Balandparvoz sozini ajratib, har bir sozga alohida izoh bering.4. Uchta sozdan ham qoshma soz yasaladimi?

47-mashq. Uyga topshiriq. Gaplarni kochiring, qoshma sozlarni topib,izohlang.

1. Odobli, bilimdon va aqlli, mehnatsevar, iymon-etiqodli farzandnafaqat ota-onaning, balki butun jamiyatning katta boyligidir.(I. Karimov) 2. Temur dushmanlariga ofat keltiruvchi, askar-u lash-karboshilariga qattiqqol, xalqiga esa saxovatli ota kabi edi. (SharafiddinAli Yazdiy) 3. Mana, qishlogimizning nomini olaylik. Bir zamonlaruni Mingchinor deb atashgan. Oq laylaklar qishlogimiz chinorlarigain qoyib kopayib ketgach, Mingchinorni unutib, Laylakxona deb nomberishgan. (S. Barnoyev)

12-d a r s. JUFT SOZLAR IMLOSI

48-mashq. Ozbekiston Respublikasi Prezidenti I. Karimovning Yuksakmanaviyat yengilmas kuch kitobidan keltirilgan quyidagi parchani oqing,kochirib yozing va juft sozlarni aniqlang.

Dono xalqimiz garaz va hasad bilan yashaydigan, oz shaxsiymanfaatiga ozgalar hisobidan erishishni maqul koradigan, faqat ozinioylaydigan kimsadan ozi asrasin, deydi. Bagrikeng, halol-pok, vij-

donli, mehr-oqibatli, el-yurtning gam-u tashvishi bilan yashaydigankishilarni esa, aksincha, boshiga kotaradi va bunday odamlar jamiyattomonidan qadr-qimmat, hurmat-etibor topadi.

*49-mashq. Xato toping oyinini tashkil qiling. Quyida berilgan notogrisozlarni togrilab yozing, ular ishtirokida gaplar tuzing.

Kuch – farosat, kocha – tomosha, aql – soz, egri – dushman,gap – qudrat, yaxshi – bugri, toy – koy, dost-u – yomon, baxt – xayol,oy – saodat.

50-mashq. Juft sozlarning tushirib qoldirilgan qismini topib, daftaringizgakochirib yozing.

Kasb -. kollejlari yangi tipdagi oquv dargohi sanaladi. Mam-lakatimizda tinchlik -. ning hukm surayotgani bizning baxtimizdir.El -. manfaati uchun kurashish hammaning burchidir. Insonlarningaql -. i, fel -. i, manaviy -. kamoloti mamlakat taraqqiyotini bel-gilaydi.

Takrorlash uchun savollar1. Juft sozlar deb qanday sozlarga aytiladi?2. Juft sozlarga misollar ayting.3. Juft sozlar qanday yoziladi?

51-mashq. Uyga topshiriq. Juft sozlar ishtirok etgan gaplar tuzing, ularningyozilishiga diqqat qiling.

N a m u n a: Ogil-qizlarimiz jahondagi boshqa millat vakilla-ridan qolishmaydigan bolsin.

13-d a r s. DARAK, SOROQ, BUYRUQ VA HIS-HAYAJONGAPLARDA TINISH BELGILARI

52-mashq. Matnni oqing. Gaplarning oxiriga kerakli tinish belgilariniqoyib, daftaringizga kochiring.

Togga ham chiqamizmi ( ) dedi Feruza quvonchidan qichqirib ( )Zuhra Feruzaning qolidan ushlab, yol boshlagan edi, oyisi tayinladi ( ) Yalpiz ham terib kelinglar ( ) Feruza yalpizni hech kormagan edi ( )

Nima, yalpiz ham gulmi ( ) deb soradi ( ) Voy, yalpiznibilmaysanmi ( ) Fotima hayron boldi ( ) Yalpiz ot-da ( )

53-mashq. Rasm asosida Bolalikning begubor tongi mavzusida ogzakimatn tuzing. Unda darak, soroq, buyruq va his-hayajon gaplardan foy-dalaning.

T a y a n c h s o z l a r: ogil, qiz, baxtli, gul, kapalak, varrak,bog, chamanzor, mehribon, gamxorlik, oynamoq, yugurmoq, mazaqilmoq, xursand bolmoq

*54-mashq. His-hayajon gaplarni topib, ularning oxirida nima sababdanundov belgisining ishlatilayotganini tushuntirib bering.

Achchiq savol berib, shirin javob kutma! Bugungi ishni ertagaqoyma! Marifatli, yuksak didli bolalardan kelajakda ulug insonlaryetishib chiqsa ne ajab!

Kelishning ketishi bordir dunyoda,Sozingni ezgu qil umring ziyoda!

(Yusuf Xos Hojib)

Takrorlash uchun savollar

1. Ozbekiston mustaqil davlat. Bu gapning oxirida nima uchunnuqta ishlatiladi?

2. Soroq belgisining ishlatilishiga misollar keltiring.3. Undov belgisi qanday gaplarda ishlatiladi?

55-mashq. Uyga topshiriq. Rivoyatni oqib, undagi mazmun haqida oylang.Fikrlaringizni daftarga yozing.

Aytishlaricha, ikki qoshni bir parcha yerni talashib qolishibdi. Bu yer meniki! debdi biri. Yoq! Bu yer meniki! debdi ikkinchisi.Shunda yerdan sado chiqib: Ikkoving ham meniki! debdi.Shu sado tufayli ikki qoshni murosaga kelib, yarashishibdi.

14-d a r s da nazorat diktanti otkaziladi.15-d a r s da test ustida ishlanadi.

2 Ona tili, 5-sinf

SINTAKSIS VA PUNKTUATSIYA

16-d a r s. SINTAKSIS VA PUNKTUATSIYA

1-topshiriq. Quyidagi sozlarni bir-biriga boglab, gap tuzing. Ozbekiston,buyuk, kelajak, davlat. Gap tuzish uchun nimalar qilganingizni ayting.

2-topshiriq. Yaxshi, kitob oqi. Yaxshi kitob oqi.Yuqoridagi jumlalar bir-biridan nimasi bilan farq qilayotganini ayting.

Tinish belgisining fikrni togri ifodalashdagi ahamiyatini tushuntiring.

Malum bir fikrni ifodalash uchun sozlarni tilimizningmuayyan qoidalari asosida bir-biriga boglab, gap tuzamiz.

Sozlarning bir-biriga boglanishi, gap va uning turlariniorgatadigan tilshunoslik bolimiga sintaksis, tinish belgilariva ularni yozma nutqda togri qollash yol-yoriqlariniorgatuvchi tilshunoslik bolimiga esa punktuatsiya deyiladi.

56-mashq. Gaplarni oqing. Tinish belgisi bilan bogliq holda gaplarmanosidagi farqni tushuntiring.

1. Bu gaping yomon, bolmadi. Bu gaping yomon bolmadi. 2. Senkatta, bola emassan. Sen katta bola emassan. 3. Ona aziz, farzandigayelni ham ravo kormaydi. Ona aziz farzandiga yelni ham ravokormaydi. 4. Togri, yollarda ham mashaqqat bor. Togri yollardaham mashaqqat bor.

57-mashq. Maktabdagi hayotingiz bilan bogliq 4 ta gap tuzing. Gap-dagi sozlarning asosini aniqlang. Sozlar gapda nimalar yordamidaboglanayotganini tushuntiring. Gap bolaklarining joylashishiga diqqatqiling.

58-mashq. Berilgan gaplarning manosini tinish belgisini qoyish bilanozgartiring. Har bir gapni ozgarguncha va ozgargandan keyin oqing hamdaohangiga etibor qarating.

1. Sobir akam keldi. 2. Yaxshi bolalar vaqtini bekor otkazmaydi.3. Xona katta kishilarga yoqdi. 4. Gullar chiroyli stolni bezab turibdi.

5. Akam kecha kelgan mehmonlarni ozi kutib oldi. 6. Ajdodlarimizulug temuriylarga borib tutashadi.

*59-mashq. Gaplar tuzing, vergulni ozgartirish orqali yangi gaplar hosilqiling.

N a m u n a: Havo sovuq emas, issiq.Havo sovuq, emas issiq.

Savol va topshiriqlar

1. Sintaksis nimani organadi?2. Punktuatsiya tilshunoslikning qanday bolimi?3. Sport, tinchlik, elchi sozlarini boglab, gap tuzing. Qanday tinish

belgilaridan foydalanganingiz sababini ayting.

60-mashq. Uyga topshiriq. Saxiy kuz keldi mavzusida kichik hikoyatuzing. Unda ishlatilgan tinish belgilarini izohlang.

1-topshiriq. 1. Gulzor, gul, ter.2. Gulzordan gul teraman.

Birinchi qatordagi uchta soz bilan ikkinchi qatordagi sozlar nimasi bilanfarq qilishini ayting.

2-topshiriq. Vatanni sevish togrisida maqol ayting. Tarkibida nechtasoz borligini aniqlang.

Siz yangi bir ertakni eshitdingiz. Uni ortoqlaringizga aytib ber-moqchisiz. Ana shunda nima qilasiz? Ozbek tilining qonun-qoidalariasosida sozlarni qoshib hosil qilingan gaplardan foydalanasiz. Demak,nutqimiz gaplardan iborat boladi. Masalan: 1. Baliqchi chol oltin baliqushlab olibdi. 2. Sevinibdi. Bularning har ikkisi gap, lekin birinchisi birnecha sozdan, ikkinchisi esa faqat bitta sozdan tashkil topgan. Ularninghar ikkisi uchun muhim narsa kesimlarning mavjudligi, tugallanganohang bilan aytilishi va fikr ifodalashidir. Ana shu belgisi bilan gapsoz va soz birikmasidan farq qiladi.

Ohang va fikr tugalligiga ega bolib, kesimlik shakllariorqali ifodalanuvchi soz va sozlar qoshilmasiga gap de-yiladi. M a s a l a n: Vohid ornidan turdi. (O. Yoqubov)

Yurtimiz qanday chiroyli! Yozuvda gap oxiriga nuqta, soroqyoki undov belgilaridan biri qoyiladi va har bir gap boshharf bilan boshlanadi.

61-mashq. Quyidagi sozlardan foydalanib, gaplar tuzing, sozlarningboglanishiga alohida diqqat qiling.

1. Manaviyat, qalb, quyosh. 2. Biz, Amir Temur, nabira. 3. Mus-taqillik, abadiy, bol. 4. Siz, oz, Vatan, sev. 5. Istedodli, bola, deganda,kim, tushun. 6. Ona, tabiat, ezoz.

62-mashq. Oqing. Har bir qatordagi gap, soz va soz birikmalari soninianiqlang.

1. Kohna Samarqand. Har bir ozbek bu shahar bilan faxrlanadi.2. Mana Registon. Binolarga hayrat bilan boqaman. 3. Kuch adolatda.Bu Sohibqironning hayotdagi shiori edi. 4. Kuch bilimda. Uinsonni buyuk maqsadlar sari yetaklovchi mayoqdir.

63-mashq. Ertasi, shahrimiz, tonggi, bobom, dostning, yuksak, kelajagikabi sozlarni tegishli sozlar bilan kengaytiring, ular ishtirokida gaplar tuzing.

N a m u n a: Ertasi: Vatanimning ertasi Vatanimning ertasicharogon.

Savol va topshiriqlar

1. Gap deb nimaga aytiladi?2. Gapning soz va soz birikmasidan farqi nimada?3. Bitta sozni gapga aylantiring.

64-mashq. Uyga topshiriq. Ozingiz tanlagan biror rasm asosida hikoyatuzing. Tuzgan hikoyangizga sarlavha toping hamda ogzaki sozlab bering.

18-d a r s. GAPDA SOZLARNING BOGLANISHI

1-topshiriq. Quyida berilgan sozlarni bir-biriga boglab, gap tuzing.Sozlarni boglash uchun nimalar qilganingizni ayting.

Mustaqillik, biz, baxt, ber.

2-topshiriq. Berilgan gapning boshidagi ikki soz orasiga va boglovchi-sini qoying.

Shahar, qishloqlarimizda bugun ozgacha hayot hukm surmoqda.

Gap tarkibida ishtirok etgan sozlar bir-biri bilan boglanadi. M a s a l a n:qir va adir, Oygul bilan Baxtiyor; gulni hidlamoq, maktabga kelmoq kabi.Misollardan korinadiki, sozlarning boglanishi bir xil emas. Ayrim sozlarva, ham, hamda, bilan singari boglovchi va boglovchi vazifasidagi sozlaryoki sanash ohangi yordamida boglanadi.

Boshqalarida esa birinchi qism ikkinchi qismga -ni, -da, -dan, -ning kabiqoshimchalar, tomon, togrisida, haqida, uchun singari yordamchi sozlarbilan boglanadi. M a s a l a n: akasiga olmoq, akasi uchun olmoq.

Sozlarning boglanishi ikki xil boladi: teng boglanish vatobe boglanish.

Olma va orik shaklidagi boglanish teng boglanish, olmaniyemoq shaklidagi boglanish esa tobe boglanish sanaladi.

65-mashq. Notogri boglangan soz birikmalarini toping va ularningnima sababdan bir-biriga boglanmasligini tushuntirib bering.

Shirin taom, shirin xotira, achchiq va shirin, qovunning shirini,kitobning shirini, qovunni kesmoq, daftarning olmoq, kitob bilan daftar,suv va havo, suvda chomilmoq, suvga ichmoq, sutni ichmoq.

*66-mashq. Sozlarni qaysi sozga boglanishini toping va daftaringizgakochiring.

67-mashq. Berilgan hikmatli sozlarni oqing. Soz birikmalarini aniqlab,daftaringizga yozing.

N a m u n a: Togri yolni tanla.(togri yol, yolni tanlamoq)

1. Beshikdan qabrgacha ilm izla. 2. Bir odam ariq qaziydi, mingodam suv ichadi. 3. Soz qadrini bilmagan, oz qadrini bilmas. 4. Vatanostonadan boshlanadi. 5. Togri sozning zahri yoq. 6. Bir gul bilanyoz bolmas.

1-topshiriq. Maqol va hadislarning magzini chaqing. Ularni izohlang.2-topshiriq. Ajratgan birikmalaringizdagi qaysi soz asosiy manoni ifo-

dalayotganini, qaysi biri uni toldirib, izohlab kelayotganini aniqlang.

Savol va topshiriqlar

1. Gapda sozlar necha xil usul bilan boglanadi?2. Teng boglanishga misollar keltiring.3. Tobe boglanishga misollar ayting.4. Kitob oqimoq, yer va quyosh birikmalaridagi sozlarning boglanish

68-mashq. Uyga topshiriq. Sozlarni bir-biriga boglab gaplar hosil qilingva ularni daftaringizga kochiring.

1. Biz, bog, ish. 2. Ona, dunyo, eng, chiroyli, ayol. 3. Toza, yur,kasal, bol. 4. Alisher Navoiy, ozbek, xalq, buyuk, shoir. 5. Uy, ish,ona, yordam.

19-d a r s. SOZ BIRIKMASI

1-topshiriq. Kuylayman soziga nisbatan savol (nimani ?) berib koring.Darhol javob olasiz: yurtimni kuylayman. Bu birikmada qaysi qism muhimahamiyatga ega ekanini toping.

2-topshiriq. Chiroyli bino, katta bino, yangi bino birikmalaridagi tobe vahokim qismlarni aniqlang.

Ikki sozning biri tobe, ikkinchisi hokim tarzidagi bog-lanishiga tobe boglanish deyiladi. Tobe boglanishda doimikkita qism: tobe va hokim soz boladi. Tobe soz hokimsozga boglanadi. Soroq hokim sozga qarab beriladi.Soroqqa javob boluvchi soz tobe qism sanaladi.

M a s a l a n:ozodobodmaftunkor olkambeqiyos

69-mashq. Aralash holda berilgan sozlarni unga mos keladigan sozlarbilan boglab, soz birikmalari tuzing, hokim va tobe qismlarni toping.

Mamlakatimizning, dunyoga, xorijda, fermer, jonini, fidoyi, zotlar,xojaligi, fido qilmoq, oqimoq, chiqmoq, shuhrati.

*70-mashq. Ozbek sozi ishtirokida soz birikmalari tuzing va gaplarhosil qiling.

eli ozbek millati

yurti qizi adibi

71-mashq. Grammatik oyin tashkil qiling. Gul sozi ishtirokida kim engkop soz birikmasi tuza olar ekan? Topshiriqni yozma bajaring.

72-mashq. Gaplar tarkibidan soz birikmalarini ajratib oling va ularningboglanish usullariga izoh bering.

1. Aql bozorda sotilmas. 2. Aql aqldan quvvat oladi. 3. Aybiniyashirmoq nodonlar ishi. 4. Aqldan ortiq boylik yoq. 5. Aqlnibeaqldan organ. 6. Ahmoqning katta-kichigi yoq.

Savol va topshiriqlar

1. Qanday boglanishga tobe boglanish deyiladi?2. Hokim soz deb nimaga aytiladi?3. Tobe soz haqida gapirib bering.

73-mashq. Uyga topshiriq. Bahor, dostlik, tinchlik sozlari ishtirokidasoz birikmalari tuzing, sozlarning boglanishiga alohida diqqat qiling.

N a m u n a: bahor gullari, bahorda ochilmoq, bahorni kutibolmoq, ilk bahor.

20-d a r s. MUSTAHKAMLASH DARSI

74-mashq. Ikki yorti bir butun oyinini tashkil qiling. Ikki guruhgabolining. Birinchi guruh aytgan sozga ikkinchi guruh soz topib, ularni bir-biriga boglasin va izohlab bersin.

N a m u n a: 1-guruh 2-guruh

daraxtning bargi(tobe soz) (hokim soz)sorogi: nimaning? nimasi?

75-mashq. Maktab sozi ishtirokida kim eng kop soz birikmasi hosilqila olar ekan? Musobaqa tashkil qiling.

N a m u n a: maktabimiz bogi, maktab binosi, maktabga bor-moq, bizning maktabimiz va hokazo.

76-mashq. Teng boglanish usuli bilan hosil qilingan soz qoshilmalarinidaftaringizga yozing va sozlarni boglovchi vositaga diqqat qiling.

Kuch bilim va tafakkurda. Xalq va Vatan manfaati yolidakurashmoq hammamizning burchimizdir. Turli millat vakillari bilaninoq va ahil yashash ezgu maqsadimizdir. Ozod va obod, erkin vafarovon hayotni barpo etish har bir yurtdoshimizning etiqodigaaylangan.

*77-mashq. Quyidagi sozlarni bir-biriga boglab, gaplar tuzing, sozlarningbir-biriga boglanish usullarini aniqlang.

1. Or, nomus, imon, etiqod, lozim, bol. 2. Alisher Navoiy, Zahi-riddin Muhammad Bobur, ozbek, xalq, ulug, shoir. 3. Xalq, Vatan,qoriqlash, biz, muqaddas, burch.

78-mashq. Uyga topshiriq. Ukam bilan singlim, kitoblar va daftarlar,ota-yu ona, gul-u bulbul korinishidagi boglanishlarni izohlashga harakatqilib koring. Ozingiz ham shunga oxshash misollar topib, yozing.

21-d a r s. GAPLARNING IFODA MAQSADIGAKORA TURLARI

1-topshiriq. Quyida berilgan gaplarning bir-biridan farqini ayting.

1. Sen qaysi kasbni yaxshi korasan? 2. Dalalarda ishlar qizgin.3. Ertaga, albatta, bu sherni yodlab kel. 4. Zora, u sening aytganlaringniqilsa.

2-topshiriq. Qachon, qanday sozlari ishtirokida gap tuzing. Bu gapniqanday maqsadda qollashingizni ayting.

Siz ozingiz bilmagan narsalarni boshqalardan soramoqchisizyoki ozingiz bilgan axborotni tinglovchiga yetkazmoqchisiz. Anashu vaqtda maqsadingizga muvofiq keladigan gap shakllaridan birinitanlaysiz.

Gapning ifoda maqsadiga kora tort xil shakli bor:1) darak gap; 2) soroq gap; 3) buyruq gap; 4) istak gap.

79-mashq. Matnni oqing. Gaplarning ifoda maqsadiga kora turlariniaytib bering. Sizning orangizda ham Qosimga oxshagan bolalar bormi? Buhaqda oylab koring.

Bir kishining Qosim ismli ogli bor edi. Ota-yu onasining sozigakirmasdan har xil yomon ishlarni qilar edi. Bolalar bilan urishib,yoqalashib, kiyimlarini yirtib kelar edi. Uyda mehmon uchun asrabqoygan taomlarni yegan vaqtda onasi: Qosim, oglim! Taomni senyedingmi? desa, Men yeganim yoq! Mushuk yegandir, deredi. Bora-bora otasining pulini ham ogirlab oladigan boldi. Otasibilib: Oglim, pulni kim oldi? desa, Onam olgandir, debonasini ogri qilar edi.

Bir kuni otasi stol ustiga bir tanga qoyib ozini uxlaganga solibyotdi. Qosim kelib, sekin tangani ogziga soldi. Shu vaqt otasi uniushlab qolmoqchi bolgan edi, Qosim tangani yutib yubordi. Tangauning halqumiga tiqilib, jon berdi.

Ey bolalar! Kordinglarmi, yomonning yomonligi oz boshiga yetdi.

80-mashq. Gaplarni oqing, ularning ifoda maqsadiga kora turlarini topib,daftaringizga yozing.

1. Ilm baxt keltiradi. 2. Ilmning aql chirogi ekanini bilasizmi?3. Dunyo koraman desang, oqi! 4. Ilm olish igna bilan quduq qazishdemakdir. 5. Qani edi, men ham oqib, olim bolsam edi. 6. Bilmaslikayb emas, bilimga intilmaslik ayb. 7. Bilimning har qanday boylikdanafzal ekanidan xabardormisiz?

81-mashq. Tort guruhga bolining. Birinchi guruh darak gapga, ik-kinchi guruh soroq gapga, uchinchi guruh buyruq gapga, tortinchi guruhistak gapga 3 tadan misol yozsin. Qani, kim birinchi bolib topshiriqnibajarar ekan?

N a m u n a: 1. Mustaqillikning oydin yolidan ketyapmiz.2. Ozbekiston BMTga qachon azo bolgan? 3. Ona yurtingni kozqorachigidek asra! 4. Ertaga yomgir yogmasa edi.

Savol va topshiriqlar

1. Gapning ifoda maqsadi deganda nimani tushunasiz?2. Ifoda maqsadiga kora gapning qanday turlarini bilasiz?3. Gapning ifoda maqsadiga kora turlariga misollar keltiring.

82-mashq. Uyga topshiriq. Ozingiz yoqtirgan badiiy asardan gapning ifodamaqsadiga kora turlarining har biriga 2 tadan misol yozing.

22-d a r s. DARAK GAP

1-topshiriq. Oromgohda korganlaringiz haqida hikoya qilib bering. Qandaygaplardan foydalanganingizni ayting.

2-topshiriq. Maktab direktori nomiga ariza yozing. Qanday gaplardanfoydalanganingizni ayting.

Darak gapda biror voqea-hodisa haqida xabar beriladi. Shuninguchun darak gaplarning kesimi darak-xabar manosini bildiruvchisozlar yordamida ifodalanadi. M a s a l a n: Vatanimizning har birqarich yerini qadrlaymiz.

Darak, xabar manosini bildiruvchi gaplarga darak gaplardeyiladi. Darak gaplar oxiriga yozuvda doimo nuqta qoyiladi.

83-mashq. Gaplarni oqib, ularning nima sababdan darak gap ekaniniaytib bering.

Quduq yonida uch xotin uchrashib qolishdi. Biri oz oglini Judashox, yerga ursa, osmonga sapchiydi deb maqtandi. Ikkinchisioglining ashula aytishini ulugladi. Uchinchi ayol ogli haqida hechnarsa demadi.

Shunda uchala ayolning ogillari kelib qolishdi. Birinchi bola hush-tak chalib, osmonga tosh otdi. Ikkinchisi ashula boshladi. Uchinchiayolning ogli indamay kelib, onasining qolidan paqirni olib, ungayordamlashdi.

Aytinglar-chi, kimning ogli yaxshi ekan? (O. Hoshimov)

84-mashq. Soroq gaplarni darak gaplarga aylantirib, kochiring.

Vatanning muqaddas tushuncha ekanini bilasizmi? Dunyoda onadanulugroq zot bormi? Kitobning bilim manbayi ekanini kim ham bilmaydideysiz? Yaxshilik yerda qoladimi? Yaxshi dost ortogiga xiyonat qiladimi?

*85-mashq. Harflarni oz orniga qoyib chiqsangiz, darak gap shaklidagixalq maqoli kelib chiqadi. Uni toping.

Savol va topshiriqlar

1. Qanday gaplarga darak gap deyiladi?2. Darak gaplar oxiriga qanday tinish belgisi qoyiladi?

K t li o mb b mi l a nb a y i

86-mashq. Uyga topshiriq. Quyidagi sozlardan foydalanib, darak gaplartuzing. Gapda sozlarning boglanishiga diqqat qiling.

1. Gozallik, husn, emas, mehnat. 2. Mehnat, mehnat, tag, rohat.3. Mehnat, kel, boylik, turmush, bol, chiroyli. 4. Daryo, suv, bahor,tosh, odam, qadr, mehnat, osh. 5. Hurmat, savlat, mehnat, davlat.

23-d a r s. SOROQ GAP

1-topshiriq. Kim, nima, qachon soroq bildiruvchi sozlar ishtirokida gaptuzing. Gaplarning farqini ayting.

2-topshiriq. Quyida berilgan gaplarning qanday javob talab qilishiga korafarqini ayting. 1. Siz qaysi yozuvchilarni sevasiz? 2. Abdulla Qodiriyning Otkankunlar romanini oqiganmisiz?

Soroq manosini bildirgan gaplar soroq gaplar hisoblanadi.

Soroq gaplar soroq olmoshlari (kim, nima, qayer,qancha kabi), soroq yuklamalari (-mi, -a (-ya), -chi) yokisoroq ohangi yordamida ifodalanadi. M a s a l a n: Tundayolga chiqamiz.

Tunda?Yozuvda soroq gap oxiriga soroq (?) belgisi qoyiladi.

87-mashq. Darak gaplarni soroq gaplarga aylantirib, daftaringizgakochiring.

Bepoyon sahro. Quyosh olov seli purkaydi. Ufq qadar yastangansarhadsiz qumlikda qilt etgan tirik jon korinmaydi. Ahyon-ahyondakohna sardobalar uchraydi.

*88-mashq. Soroq gaplarni hosil qiluvchi vositalarga diqqat qiling.Savollarga ogzaki javob bering.

Mustaqil yurt deganda, nimani tushunasiz? Bosh paytingizdaonangizga yordam berasizmi? Ogohlik nima degani? Bolalar qandaysifatlarga ega bolishi kerak? Jaloliddin Manguberdi kim bolgan?Qanday xalq ertaklarini oqigansiz? Kelajakda kim bolmoqchisiz?

89-mashq. Nuqtalar orniga soroq olmoshlari yoki soroq yuklamala-ridan birini qoyib, gaplarni daftaringizga kochiring.

. tishlaysan? dedi Til duduqlana-duduqlana Tishga. Uchingdan ozginasini uzib tashlamoqchi edim-da! javob qildi

Tish. Gunohim . Shuni ham bilmaysan. koringanga zahar sochasan, hamma

sendan bezor. Sal qisqartirib qoysam, shirinroq bolar. ding?Qissadan hissa: Tilning zahari jonning azobi.

Savol va topshiriqlar

1. Qanday gaplar soroq gap hisoblanadi?2. Soroq gaplar qanday vositalar yordamida ifodalanadi?3. Soroq gap oxiriga qanday tinish belgisi qoyiladi?

90-mashq. Uyga topshiriq. Oqiyotgan badiiy asaringizdan soroq gap-larga misollar yozing.

24-d a r s. SOROQ OLMOSHLARI YORDAMIDAIFODALANGAN SOROQ GAPLAR

1-topshiriq. Shaxsni, miqdorni, orinni aniqlash uchun beriladigansoroqlarni toping va ularni gap ichida keltiring.

2-topshiriq. Belgini, paytni, narsa va hodisalarni aniqlash uchun beriladigansoroqlarni toping va ular ishtirokida gap tuzing.

Soroq gaplar tarkibida kopincha soroq olmoshlari ishtirok etadi.

Soroq olmoshlari yordamida ifodalangan soroq gaplarsoroqqa javob boluvchi sozni talab qiladi. M a s a l a n:

Kochatlarga kim suv quydi? Salim.

91-mashq. Nuqtalar orniga soroq olmoshlaridan mosini qoyib, gap-larni daftaringizga kochiring. Savollarga javob berishga harakat qiling.

1. Uchi ochilmagan qalamning . qirrasi bor? 2. Boku . davlatningpoytaxti sanaladi? 3. Qorqma, yuraging yorilmasin, . yotibsan?(Ertakdan) 4. Ketsang, yana . kelasan? 5. Bobo, . odobli? Menmiyoki Shuhratmi, ayting, axir? (X. Toxtaboyev)

92-mashq. Nega?, kim?, nima?, qaysi?, qanday?, qanaqa? olmoshlariishtirokida gaplar tuzing va ularni izohlang.

93-mashq. Matnni oqing. Soroq gaplarni topib, ifodalanish usullarinitushuntirib bering.

Sobir buvajonini ozining kutilmagan, bazan esa qiyin savollaribilan ajablantirib, hatto shoshirib ham qoyardi.

Bir kuni buvasining yelkasida bogchaga ketayotgan Sobir ozimyuraman deb, yerga tushdi. Chopqillayman deb, qoqilaverdi. Shundabuvasi:

Kozingga qarab yur, botam, degandi, Sobir: Kozimga nima bilan qarayman? deb buvasini kuldirdi.Boshqa safar u buvasidan sorab qoldi: Aql nimada, buvajon? Aql . Nodir buva oylab olib, dedi. Bu es-hush. Miyada

boladi. Miyada bolsa, uni qanaqa qilib yeb boladi? Kimdan eshitding buni? Oyim aytdi-ku Aqlingni yeb qoyibsan! deb.Bu ham Nodir buvaning soqolini selkillatib kulishiga sababchi boldi.

Savol va topshiriqlar1. Soroq olmoshlari yordamida ifodalangan soroq gaplar soroq

yuklamalari yordamida ifodalangan soroq gaplardan qanday farqqiladi?

2. Belgini (rang, maza, hajm va boshqalar), orinni, miqdorni, shaxsni,narsani bildiruvchi soroqlarni aniqlang.

94-mashq. Uyga topshiriq. Qarisi bor uyning parisi bor mavzusida matntuzing. Unda soroq olmoshlari ishtirok etgan soroq gaplardan foydalaning.

25-d a r s. SOROQ YUKLAMALARI YORDAMIDAIFODALANGAN SOROQ GAPLAR

1-topshiriq. -mi, -a (-ya) yuklamalari yordamida soroq gap hosil qiling.2-topshiriq. -chi yuklamasi yordamida soroq gap hosil qiling. Soroq

yuklamasining qanday yozilganini tushuntiring.

Soroq gaplarning bir guruhi -mi, -chi, -a(ya) kabi soroqyuklamalari orqali ifodalanadi. Bu yuklamalar soroq gaplar kesimi-ning oxiriga qoshiladi.

Soroq yuklamalari orqali ifodalangan soroq gaplar hayoki yoq javoblarini talab qiladi.

Yozuvda -mi yuklamasi kesimga qoshib yoziladi. -chi va-a (-ya) yuklamalari esa ozi qoshilayotgan sozdan chiziqchabilan ajratib yoziladi.

95-mashq. Nuqtalar orniga -mi, -chi, -a, -ya yuklamalaridan mosiniqoyib, gaplarni daftaringizga kochiring.

1. Shu aziz Vatan barchamizniki emas. 2. Kasallikka engyaxshi davo mehnat ekanini bilasiz. 3. Singling alo oqishi bilanhammani xursand qilyapti, sen- . 4. Shu ishlarni ozing qilibqoya qolsang-. 5. Chaqimchilik nima ekanini bilasizlar. Uodamlarning gaplarini bir-biriga tashimoqlikdir. (Hadisdan)

96-mashq. Odob salomdan boshlanadi mavzusida bahs yuriting.Bahs davomida soroq gaplardan foydalaning.

97-mashq. Matnni oqing. Soroq gaplarni topib, ularni hosil qiluvchivosita haqida gapirib bering.

Bir podshoh vazirini chaqirib buyuribdi: Bir imorat qurdirki, tepasi osmonga, tagi yerga tegmasin.Vazir: Bu qanday buyruq ekan-a? deb oylabdi.Keyin kallasiga bir fikr kelib qolibdi. Xop, mayli! Men aytganlaringizni bajaraman, lekin siz ham

qovoqqa oxshagan savat toqiting. Men ishlayotgan yerga shu savatdasuyuq osh olib borishsin, debdi.

Shunda podshoh: Savatda hech zamonda suyuq osh turadimi, ahmoq?! deb

Ey podshohim, bolmasa, ochiq havoga ham imorat quribboladimi? deb podshohni mot qilgan ekan.

(Ozbek xalq ertaklaridan)

98-mashq. Matnni oqing. Soroq gaplarni topib, ularning hosil bolishinitushuntiring. Sizning oyingiz ham shundaymi?

YAXSHI OYIBaxtiyor koptok oynayotgan ortogiga tashvishlanib qararkan,

soradi: Alibek, bugun juda kop oynab yubording-ku. Oying urish-

maydimi? Yoq, bugun urishmaydilar, dedi Alibek gerdaygancha.Baxtiyor hayron bolib, yelka qisdi: Nega endi bugun urishmas ekanlar?Alibek yotigi bilan tushuntirdi: Bugun-chi, uyimizga amakimlar kelishgan. Uyimizga mehmon

kelgan kuni oyimlar meni urishmaydilar.(E. Madrahimov)

Savol va topshiriqlar1. -mi yuklamasi qanday yoziladi?2. -chi va -a (-ya) yuklamalarining yozilishini misollar asosida tu-

99-mashq. Uyga topshiriq. Bobongiz, buvingiz yoki keksa yoshdagiqoshnilaringiz bilan shahringiz (qishlogingiz) tarixi haqida suhbatlashing.Suhbatning mazmunini qisqacha qilib daftarga yozing. Unda soroq yukla-malaridan foydalaning.

26-d a r s. BUYRUQ GAP

Topshiriq. Oqi, bajar fellari ishtirokida ikkita gap tuzing. Tuzgangaplaringizning darak va soroq gaplardan nimasi bilan farq qilayotganiniayting.

Buyurish, davat qilish manolarini bildirgan gaplar buyruqgap sanaladi. M a s a l a n: Chiroyli yoz.

Buyruq gaplarning kesimi buyruq shaklidagi fellar orqaliifodalanadi. Buyruq gap oxiriga nuqta qoyiladi.

100-mashq. Kattaga hurmatda, kichikka izzatda bol maqolini qandaytushunasiz? Sizning orangizda bunga amal qilmaydigan bolalar bormi?

101-mashq. Gaplarni oqing, buyruq gapni hosil qiluvchi vositalar haqidasozlang. Kim bilan dostlashish kerakligi haqida siz ham oylab koring.

Agar sen haqiqiy dost topmoqchi bolsang, quyidagilarga amal qil:1. Dostingdan hech narsani ayama.2. Uning nuqsonlarini yashir, faqat oziga ayt, toki ularni tuzatib olsin.3. Dosting gapirganda diqqat bilan quloq tut!4. Uning gaplaridan ayb qidirma.5. Unga hurmat bilan munosabatda bol.6. U yoqligida orqasidan yomonlama.7. Dosting quvonsa, quvon, qaygursa, qaygur.8. Kerak bolganda uni himoya qil! (Husayn Voiz Koshifiy)

*102-mashq. Gaplarni kochiring. Buyruq gapni hosil qilayotgan qoshim-chalar, vositalarning tagiga chizing, izohlang.

1. Ozingga yoqqan narsani boshqalarga ham ravo kor. (Hadisdan)2. Toliq pishmagan mevalarni yemangiz, issiq vaqtlarda yogli narsalaryemakdin saqlaningizlar. (Rizouddin ibn Faxruddin) 3. Onangningaytganlariga quloq solgin, nima buyursa, bajargin.

4. Maqsadimiz tinch yashash,Oqish, ishlash va qurish.Urushni xohlamaymiz,Yashasin erkin turmush. (Qudrat Hikmat)

Savol va topshiriqlar

1. Buyruq gaplarning darak va soroq gaplardan farqini ayting.2. Buyruq gap kesimi qanday sozlar orqali ifodalanadi?3. Buyruq gap oxiriga qanday tinish belgisi qoyiladi?

103-mashq. Uyga topshiriq. Agar sharmisor bolmayin desang, qilmaganishni qildim dema (Qobusnomadan) hikmati mazmunini ifodalovchi hikoyatuzing va uni ortoqlaringizga oqib bering.

3 Ona tili, 5-sinf

27-d a r s. ISTAK GAPLAR

Topshiriq. Bolsa, kelsa sozlari ishtirok etgan gap tuzing. Gap ma-nosini tushuntiring.

Kesimi -sa shaklidagi fellar orqali ifodalangan gaplaristak gap hisoblanadi. M a s a l a n: Xorijiy tillarni yaxshiorganib, chet ellarga oqishga borsam.

Istak gaplar oxiriga nuqta (.) qoyiladi.

104-mashq. Nuqtalar orniga kerakli sozlarni qoyib, istak gaplarninihoyasiga yetkazing.

1. Niyatim, yurtimning buguni kechasidan, ertasi bugunidanyaxshiroq . . 2. Qani edi, dunyodagi barcha bolalar baxtli . .3. Istaymanki, onajonim doimo . . 4. Hammamiz oquv yilinimuvaffaqiyatli . . 5. Yer yuzida barcha xalqlar tinch va totuv . .

*105-mashq. Istak gaplarni toping va izohlang.

Qanday yaxshi, Qanday yaxshi,Boglarda gul kokarsa. Dostlar senga ishonsa.Qanday yaxshi, Qanday yaxshi,Dostlar safi kopaysa. Quvontirsa, quvonsa.

106-mashq. Quyidagi gaplarni istak gapga aylantiring.

N a m u n a. Ertaga buvimlarnikiga boramiz. Ertaga buvim-larnikiga borsak.

1. Shaharda kokalamzorlashtirish oyligi bolib otdi. (X. Tox-taboyev) 2. Shergozi uydan xitoy qogoz olib chiqdi. Ikkala ortoqvarrak yasashga kirishdilar. (Farhod Musajon) 3. Bizning loyihamiztanlovda yutib chiqdi. (O. Yoqubov) 4. Hasad bilan emas, havas bilanyashashga organaylik. 5. Millatning dardiga darmon bolinglar.(Amir Temur)

Savol va topshiriqlar

1. Istak gap deganda nimani tushunasiz?2. Istak gaplar oxiriga qanday tinish belgisi qoyiladi?

107-mashq. Uyga topshiriq. Men kelajakda kim bolmoqchiman?mavzusida insho yozing. Inshoda, albatta, istak gaplar ishtirok etsin.

28-d a r s. HIS-HAYAJON GAP

Topshiriq. His-hayajonsiz gaplarni his-hayajon gapga aylantiring.

Gaplar sozlovchining his-hayajoni qoshilishi yoki qo-shilmasligiga kora his-hayajonsiz gaplar va his-hayajon gap-larga bolinadi.

His-hayajon ohangi bilan aytilgan darak, soroq, buyruqshaklidagi gaplar his-hayajon gaplar sanaladi. M a s a l a n:Ey Vatan! Polvonlaring bor bolsin! Uygoq bolsin! (Y. Eshbek)

His-hayajon gaplarda kopincha qancha, naqadar, shunchalar,qanday sozlari hamda undov sozlar ishtirok etadi yoki kesimgapning oldida keladi. M a s a l a n: Oh, naqadar gozal onatabiat!

Yozuvda his-hayajon gaplar oxiriga undov (!) belgisi qoyiladi.Agar soroq gap his-hayajon bilan aytilsa, oldin soroq belgisi,undan song undov belgisi ishlatiladi. Ma s a l a n: Chiqmaysizmi?!

108-mashq. Matnni ovoz chiqarib oqing. His-hayajon gaplarning talaf-fuzi va ohangiga etibor bering.

Shu payt Shohistaning bobosi kirib keldi: Bay-bay-bay! Bunday ajoyib gulni kim parvarishlab ostirdi-yu,

kim sovga qildi senga? deb soradi nabirasidan.

His-hayajonsiz gaplar His-hayajon gaplarQor yogdi. . . . . . . . . . .Qongiroq chalindimi? . . . . . . . . . .Alochilar taqdirlansin. . . . . . . . . . .

Gulni men ostirdim! Bu gap ogzidan qanday chiqib ketganiniOdiljon sezmay qoldi. Hali gunchasi kop, mana korasizlar,ochilganda Nodiraga ham, Nigoraga ham beraman.

Bobo iljayib uning yelkasiga qoqdi: Barakalla, botalogim! Niyatingki birovlarning konglini olish

ekan, demak, sendan haqiqiy bogbon chiqadi.

109-mashq. Berilgan gaplarni his-hayajon bilan oqing.

1. Iya, oglim alochi derdingiz, xati shumi hali?! (Hakim Nazir)2. Barakali mehnatdan song rohatlanib dam olish qanday zavqli!3. O, qoyilman, shuniyam hisobga oldingizmi?! (Oybek)

1-topshiriq. Gaplardagi his-hayajonni ifodalovchi vositalarni topib,izohlang.

2-topshiriq. Gaplarni his-hayajonsiz oqib koring. Ular ifoda maqsadigakora qanday gaplar hisoblanadi? Tinish belgilari qoyilishida ozgarishboladimi?

*110-mashq. Berilgan his-hayajonsiz gaplarni his-hayajon gapgaaylantiring. Tinish belgilariga etibor bering.

1. Bahor. Barqut kiyib bezandi boglar. (E.Vohidov) 2. Ipak qur-ticha gayrating yoqmi? (Navoiy) 3. Suhbat aylaylik, kelinglar,joralar, ortoglar. (Muqimiy) 4. Tonggi qishloq manzarasi gozal. 5. Buchorakni alo baholarga yakunlasang.

Savol va topshiriqlar

1. His-hayajon gap deganda nimani tushunasiz?2. His-hayajon gaplarning qanday belgilari bor?3. His-hayajon gaplar oxiriga qanday tinish belgisi qoyiladi?

111-mashq. Uyga topshiriq. 12 tadan darak, soroq, buyruq, istakshaklidagi his-hayajon gaplar tuzing. Gaplarda his-hayajonni ifodalovchivositalardan foydalaning.

29-d a r s. MUSTAHKAMLASH DARSI

Bu dars bahs, musobaqa shaklida otkaziladi. Buning uchun, avvalo,4 guruhga bolining. Musobaqa bir necha bosqichda otkaziladi. Qaysiguruh bir tan-u bir jon bolib oz bilimdonligini, sinchkovligini korsatsava eng kop ball yigsa, golib boladi.

1-bosqich. Tez yurar oyini. Oqituvchi guruhning har bir azosigaotilgan mavzu boyicha navbatma-navbat bittadan savol beradi.Oquvchilar ornidan turib 3 lahza ichida javob berishi kerak. Shumuddat ichida javob berolmagan oquvchi tik turgan holda qoladi.Shu muddat ichida javob bergan guruh 10 ball oladi. Tikka qolganoquvchilar soni 10 dan ayiriladi va bu guruh toplagan ball hisoblanadi.

2-bosqich. Oqituvchi har bir guruhga quyidagi 4 gapni bolib beradi:1. Har ikkimizning ham baxt izlab yurgan ospirinligimiz malum boldi.(Gafur Gulom) 2. Qoshish, ayirish, bolish, kopaytirishlarni biliboldim. (Hakim Nazir) 3. Unga Shakarbek deb ism qoyishibdi. (Shirinbilan Shakar dostonidan) 4. Shahar kochalari keng va chiroyli.

Ushbu darak gaplardan imkoni boricha koproq soroq, buyruq,istak hamda his-hayajon gaplar hosil qilinadi. Bu gaplarni hosil qiluvchivositalardan, albatta, foydalaniladi. Shuningdek, gaplarga boshqasozlarni, ayniqsa, fellarni qoshish mumkin. Faqat gapning mazmuniozgarib ketmasin. Har bir togri tuzilgan gapga 1 ball beriladi, notogribolsa, ball berilmaydi.

3-bosqich. Oqituvchi sinf taxtasiga har bir guruh uchun bittadangap yozadi. Gaplarda tinish belgilari hamda imlo bilan bogliq 5 ta xatoboladi. Guruhlar uni qogozga kochirib, 2 daqiqada xatolarni tuzatib,oqituvchiga topshirishi kerak. Oqituvchi javoblarni sinf taxtasida tahlilqilib beradi. Har bir togri tuzatilgan xato uchun 1 ball beriladi.

4-bosqich. Har bir guruhdan bittadan oquvchi taklif qilinadi.Oqituvchi ifoda maqsadi hamda his-hayajon ishtirokiga kora turlicha

bolgan 5 ta gapni oqib eshittiradi. Guruh vakillari beshala gapni bexatoyozishlari, zarur bolgan tinish belgilarini togri qoyishlari kerak. Engyuqori ball 10 ball, har bir xato uchun bir balldan olib tashlanadi.

5-bosqich. Musobaqa yakunlanib, natijalar xulosalanadi.Agar guruhingiz golib bololmasa yoki oxirgi orinlarda qolib ketgan

bolsa, xafa bolmang. Yaxshisi, keyingi shunday musobaqalarda golibbolish uchun otilganlarni takrorlab turing, puxta va izchil bilim oling.

112-mashq. Uyga topshiriq. Berilgan sozlarni ifoda maqsadiga koraqanday gapning kesimi bolishini etiborga olib, jadvalga joylashtiring.

Kelyapti, aytsa, yugur, baland, biladimi, korsaydi, kordik,oqimoqchiman, bersin, borasan-a, qani kelsa, odobli, tushunsa.

3031-d a r s l a rda yozma ish va uning tahlili otkaziladi.

32-d a r s. GAP BOLAKLARI

Topshiriq. Quyida berilgan soroqlar asosida gap tuzing: kim?, qachon?,qayerga?, nima bilan?, nima qildi?

Gap tarkibida malum soroqqa javob boluvchi mustaqilsoz yoki sozlar birikmasi gap bolaklari hisoblanadi.

113-mashq. Quyidagi jadval asosida gaplar tuzishga harakat qilib koring.

114-mashq. Gaplarni oqing, sozlarning qaysi soroqqa javob bola-yotganini aniqlab, qavs ichiga sorogini yozib qoying.

Bir kuni ( ) bogga ( ) shamol ( ) kiribdi-da ( ), bir joyga ( )berkinib olib ( ), gullarni ( ) tomosha qila boshlabdi ( ). Unga ( ) gullar( ) juda yoqibdi ( ). Shovullab ( ) ularning oldiga ( ) kelibdi ( ).Gullar ( ) undan ( ) qorqishmabdi ( ). (Z. Ibrohimova)

115-mashq. Sozlarni orni-orniga qoyib, gaplar hosil qiling. Bundagap bolaklarining orniga diqqat qiling.

1. Gapiga, kattaning, bir, kichikning, bir, kir. 2. Bolsa, ruxsatsiz,eshik, ham, ochiq, kirma. 3. Ozoda, sog, desang, yuray, bol. 4. Goz,oz, hunaring, maqtanma. 5. Bolmang, uyalib, maqtanchoq, qolasiz.

Darak gap Soroq gap Buyruq gap Istak gap

kim? kim bilan? qayerga? nima qildik?

Biz oqituvchimiz bilan muzeyga bordik

116-mashq. Oqing. Ostiga chizilgan sozlarning sorogini aniqlang.

Boron, Jala, Quyosh, Daryo ozlarining zorligi haqidagi masalaniyecholmay Odamzodning oldiga borishibdi.

Hoy Odamzod, qani, ayt-chi, bizlarning ichimizda qaysimiz zor? Senlardan ham ahillik, dostlik zor, debdi Odamzod. Ular

bor joyda senlar hech narsa emassanlar. Daryodan zor, Jaladan kuchli,Borondan qudratli, Quyoshdan haroratli narsa ahillik, dostlikdir!

(A. Alimardonova, Q. Nazarov)

Savol va topshiriqlar

1. Gap bolagi tushunchasini izohlang.2. Kim?, qayerga?, nima uchun?, nima qildi? soroqlariga javob bo-

luvchi bolaklar ishtirok etgan gap tuzing.

117-mashq. Uyga topshiriq. Men ardoqlaydigan fazilat mavzusida matntuzing. Undagi gaplar tarkibida kelayotgan bolaklarga diqqat qiling.

33-d a r s. KESIM

1-topshiriq. Oqidim, kording, aytdi sozlari ishtirok etgan uchta gapyozing. Yuqoridagi sozlarning gapdagi ornini va qaysi shaxsda ekaninianiqlang.

2-topshiriq. Oquvchisiman, oquvchisisan, oquvchisidir sozlari ishtiroketgan uchta gap yozing. Sozlarning shaxsi ozgarishi bilan gapning qaysiqismi ozgarayotganini bayon qiling.

Shaxs-son manolarini ifodalab, nima qil (-di, -yapti vaboshq.)?, nima bol (-di, -yapti va boshq.)?, kimdir?,nimadir?, qayerdir? soroqlariga javob boluvchi mustaqilsozlar gapda kesim vazifasini bajaradi.

Kesim gapning mazmuniy markazidir. U boshqa bolak-larsiz ham gap bola oladi. M a s a l a n: Yaxshimisiz? Keldi.

118-mashq. Nuqtalar orniga gap mazmuniga mos kesimlarni qoying,song ularni daftaringizga kochiring.

1. Bahor kelishi bilan qaldirgochlar. . 2. Dalalarda boychechak,chuchmoma, binafshalar. . 3. Olkamizga Navrozi olam. . 4. Nuroniyonaxonlar doshqozonda sumalak. . 5. Bolalar raqsga. , qoshiq. .

119-mashq. Gaplarni oqing, tagiga chizilgan sozlarning nima sababdankesim hisoblanishini tushuntirib bering. Sizning orangizda ham shunday odobliqizlar bormi?

Odobli qiz ornidan turganida eng avval joyini yigadi, debgap boshladi Sanam, undan keyin yuz-qolini yuvadi, undan keyinhovli supuradi.

Barakalla, qizim, kop odobli ekansan. Nonushtaga otirishganda, kattalardan oldin qol uzatmaydi. Barakalla, qizim, ofarin! Undan keyin. yana aytaveraymi, bobojon? Yana aytaversam,

odobli qiz kiyimlarini hamisha ozoda tutadi. aka-ukalarini sizlabchaqiradi. (X. Toxtaboyev)

120-mashq. Himoya qilamiz, sayraydi, oqiysizmi, ketmoqchiman soz-lari ishtirokida gaplar tuzing.

*121-mashq. Boshqotirmani togri yechsangiz, ozbek xalq maqollari-dan birini topasiz. Gapning kesimiga diqqat qiling.

Savol va topshiriqlar1. Gapning mazmuniy markazi tushunchasini izohlang.2. Quyidagi fellarga mos shaxs qoshimchalarini qoshing. Farqini

B i r l i k K o p l i kI shaxs bora. bordi. bora. bordi. II shaxs bora. bordi. bora. bordi. III shaxs bora. bordi. bora. bordi.

122-mashq. Uyga topshiriq. Dam olish kunida mavzusida kichik hikoyayozing. Undagi gaplarda ishlatilgan kesimlarni izohlang.

T o d i eg r g r ii o t o zz a a d i

34-d a r s. FEL KESIM VA OT KESIM

Topshiriq. Quyidagi sozlarni bir-biriga boglab, gap tuzing.1. Dost, achitib, gap. 2. Inson, inson. dost. Gapning togri bolishi uchun nimalarni qoshganingizni ayting.

Kesim qanday mustaqil sozlar orqali ifodalanishiga koraikki xil boladi: fel kesim va ot kesim.

Fel orqali ifodalanib, nima qilmoq?, nima bolmoq? so-roqlariga javob boluvchi kesimlar fel kesim hisoblanadi.M a s a l a n: Qushlar sayraydi.

Feldan boshqa sozlar orqali (ot, sifat, son, ravish, olmosh)ifodalanib, kim?, nima?, qanday? soroqlariga javob boluvchikesimlar ot kesim sanaladi. M a s a l a n: Osmonimiz musaffo.

123-mashq. Urush yillarida 15 ta bolani boqib tarbiya qilgan Mahkamaka tilidan berilgan hikoyani oqing. Kesimlarni topib, ularga izoh bering.

Yoshim bir yerga borib qolganida, yurtim boshiga kulfat tushdi.Lanati urush kattalargamas, begunoh norasidalarga ham changalinisoldi. Qarab turolmadik. Baholi qudrat shulardan bir nechtasinibagrimizga oldik. Endilikda qurbim yetib, ana shu toychoqlarga ozimtaqa bola olsam, shular toymay, qoqilmay, yiqilmay yurib ketsa,gurs-gurs bosgan qadamlarining ovozi quloqlarimga kirib tursa,dunyodan bearmon otardim. Niyatim shu!

124-mashq. Tushirib qoldirilgan kesimlarni topib, maqollarni toldi-ring. Kesimlarning turini aytib bering.

1. Kopdan quyon qochib. 2. Dostlik barcha boylikdan. 3. Tikanzahri. dushman zahri. 4. Koz . qol . 5. Eldan ayrilguncha,jondan. 6. Izlaganga tole.

125-mashq. Mashq Xatosini toping deb nomlanadi. Kesimlari notog-ri berilgan gaplarni topib, togrilang va daftaringizga kochiring.

Men darsdan keyin uy ishlarida onamga qarashamiz. Siz ozingiz-dan kichiklarga yordamlashaman. Fargona vodiysi Orta Osiyoningdurdonasiman. Biz olkamiz tarixini organishga ahd qilgansiz.

*126-mashq. Har bir gapda torttadan soz bor. Ularning tartibibuzilmagan. Faqat ustunchalar ichidan mos sozlarni topsangiz boldi.Gaplarning kesimiga etibor bering.

Savol va topshiriqlar

1. Fel kesim va ot kesim ishtirok etgan ikkita gap tuzing.2. Fel va ot kesimlarning ozaro farqini ayting.

127-mashq. Uyga topshiriq. Odamning qoli gul deganda, nimanitushunasiz? Gul sozini yana nimalarga nisbatan ishlatish mumkin? Gaplartuzing.

Topshiriq. Berilgan sozlardagi shaxsga ishora qiluvchi qoshimchalar aso-sida kim? yoki nima? sorogiga javob boluvchi sozlarni qoyib gap tuzing.

Pishdi, kelgansiz, oquvchisan.

Kesim bilan boglanib kim?, nima?, qayer? singari so-roqlarga javob boladigan bolak ega deyiladi.

Tahlilda eganing ostiga bir togri chiziq, kesimning ostigaesa ikki togri chiziq chiziladi. M a s a l a n: Bulbul sayradi.Ot kesim tarkibida shaxs-son qoshimchalari qollanilmasa,yozuvda egadan keyin tire qoyiladi. M a s a l a n: Toshkent gozal shahar.

Oltin ham ogzimga yotmasDevorning uyda mingga olimBolali olma bir bermaBirga boshga duo borDushmanga pish qulogi egizakBir hech ham siringni tushAql vafo sir olOlma bilan adab vafo

128-mashq. Gaplarni oqing. Soroq berib, egani toping va uni oziboglangan soz bilan birga daftaringizga kochiring.

Yuz yoshga kirgan va qaddi yoydek egilgan bir qariya hassaga tayanibborar edi. Yosh bir yigit uni masxara qilib dedi:

Ey qariya, ushbu hassani qanchaga sotib olding?Qariya unga darhol javob berdi: Agar uzoq yashasang, sabr qilsang, senga ham shunday hassani

*129-mashq. Arslon izidan qaytmas, yigit sozidan. Siz oz sozingiz-ning ustidan chiqa olasizmi? Bu haqda oylab korganmisiz? Berilgan gapningegasini toping.

130-mashq. Inson sozini gapning egasi qilib eng kop gap tuzuvchilarmusobaqasini uyushtiring.

N a m u n a: Inson (Kim?) koinot gultoji.

131-mashq. Gaplarning egalarini toping. Ularning gapdagi ornini aniqlang.Gaplarda ilgari surilgan goya haqida oylab koring.

1. Aqlli qariya oqib turgan daryo. 2. Ota-onasini uluglagan insonnibir kuni kelib bolalari ham boshiga kotaradi. 3. Qarisi bor uyningbarakasi boladi. 4. Kopni korgan chol jonli tarixning ozi. 5. Qadrkoraman desang, qarilarni ezozla. 6. Duo olgan omondir, qargisholgan yomondir.

Savol va topshiriqlar

1. Ega qaysi bolak bilan boglanadi?2. Ega qanday soroqlarga javob boladi?3. Ega bilan kesim ortasida qanday holatda tire qoyiladi?4. Ega bilan kesim orasida tire qoyilishi lozim bolgan uchta gap

132-mashq. Uyga topshiriq. Rasm asosida Otalar sozi aqlning kozimavzusida matn tuzing. Uni tuzish jarayonida egalarga alohida etibor bering.

T a y a n c h s o z l a r: ota, bobo, ertak, maqol, nasihat, meros,hurmat, izzat, mehnat qilmoq, quloq solmoq, amal qilmoq, organmoq

36-d a r s da nazorat diktanti otkaziladi.

37-d a r s. SODDA YIGIQ VA SODDA YOYIQ GAPLAR

1-topshiriq. Nima qildi? sorogiga javob boluvchi soz keltiring.2-topshiriq. Yuqorida keltirgan sozingizni kim?, qachon?, qayerda?,

qanday qilib? soroqlariga javob boluvchi sozlar bilan kengaytiring.

Faqat kesimdan yoki ega va kesimdan iborat bolgan gapyigiq gap hisoblanadi. M a s a l a n: Qara. Men keldim.

Kesimning boshqa bolaklar bilan kengayishidan hosil bolgangap yoyiq gap deyiladi. M a s a l a n: Men uni kordim.

133-mashq. Matnni oqing. Yigiq va yoyiq gaplarni topib, ularni izohlang.

Men sizga hamma bilgan ertaklarimni aytib beraman. Har kunibittadan. Siz menga qishlogingizni tomosha qildirasiz, dalalarga olibchiqasiz. Boptimi?

Bopti, olib chiqaman! dedim sevinib. Lekin bitta shart bilan. Ozingiz ham kitob oqiysiz. Shundoq

qilmasak, bolmaydi. Men juda qattiqqolman, tekshirib turaman,maylimi?

Mayli, oqiyman! Yashang!

*134-mashq. Keldim, bordik sozlarini matn ichida avval yigiq gap,songra yoyiq gap shaklida keltirib, izohlang.

135-mashq. Oqing, yoyiq va yigiq gaplarni izohlang.

Saxovatli deganingiz nima? Bilmaysanmi? Bilmayman. Saxovatli qoli ochiq, xayr-ehsonli degani. Mana, boglaring katta,

uzumlaring kop-a? Hammasini yeb tugata olmaysizlar, togrimi? Togri. Bobong uzumning yarmini beva-bechoralarga, yetim-yesirlarga

tarqatadi. Ana shuni saxovat deyishadi, endi tushundingmi?

Savol va topshiriqlar

1. Sodda yigiq gap deganda nimani tushunasiz?2. Sodda yoyiq gap deb qanday gapga aytiladi?3. Aytdi sozini kim?, qachon?, qayerda?, nimani? sorogiga javob

boluvchi sozlar bilan kengaytirish yoli bilan gap tuzing. Uningqanday gap ekanini ayting.

136-mashq. Uyga topshiriq. Yurtimizni bogga aylantiramiz mavzusidahikoyacha tuzing. Unda yigiq va yoyiq gaplardan foydalaning.

1-topshiriq. Ketdi kesimini qachon?, qayerdan?, qanday qilib? soroq-lariga javob boluvchi sozlar bilan kengaytiring.

2-topshiriq. Savollarga javob berish orqali gap tuzing. Kim?, qachon?,qancha?, nima qildi?

Felga boglanib, qachon?, qayerda (-ga, -dan)?, qanday(qilib)?, nima uchun?, nima maqsadda? singari soroqlargajavob boluvchi gap bolagiga hol deyiladi.

Hol feldan anglashilgan harakat-holatning bajarilish yokibajarilmaslik paytini, ornini, tarzini, sababini, maqsadini bildiradi. Tahlil jarayonida hol ostiga nuqtalardan iborat chiziq (. )chiziladi: Maktabga ketdi.

137-mashq. Oqing. Gaplardagi holni topib, unga izoh bering.

Ayiqpolvonnikiga Arslon mehmon bolib kelibdi. Ayiq mehmonniyongoq bilan siylamoqchi bolib, katta ogliga yongoqqa chiqishnibuyuribdi. U konmagach, ortancha, songra kichik oglidan iltimosqilibdi. Ular ham otasining gapini rad etishibdi. Arslonning jahli chiqib:

Bolalarim odobli degan eding-ku! debdi. Shunda Ayiqpolvon: Yongoq tagidan sal nariroq ketaylik, debdi.Ular yongoq tagidan ketishi bilan ayiqchalar daraxtga tirmashib

chiqishib, birpasda mehmonning oldiga yongoq uzib qoyishibdi. Arslonbundan ajablangan ekan, Ayiq:

Sababini katta oglimdan sora, debdi.Katta ogil: Otamiz daraxt tagida edi. U turgan joyda uning tepasiga chiqish

odobdan emas, deb javob beribdi.(Ertakdan)

138-mashq. Quyidagi qoliplar asosida gaplar tuzing va ularni dafta-ringizga yozing.

139-mashq. Gaplardagi tushirib qoldirilgan hollarni soroqlari asosidatoping va ularni izohlang.

(Qayerda?) baland va hashamatli binolar kop. Tuyaqush (qayerda?)yashaydi. (Qachon?) yangi yilni kutib olamiz. Ortogim kecha (qayer-dan?) keldi. Biz (qayerga?) sayohatga chiqmoqchimiz.

Kim? qayerda? nima qiladi?

Savol va topshiriqlar

1. Hol deganda nimani tushunasiz?2. Gapirdi kesimini qachon?, qayerda? soroqlariga javob boluvchi hollar

bilan kengaytiring.3. Qachon?, qayerda?, qanday qilib?, nima uchun?, nima maqsadda?

soroqlari nimalarni aniqlash uchun beriladi?

140-mashq. Uyga topshiriq. Ozingiz sevgan ozbek allomalaridan birininghayoti va faoliyati haqida gaplar yozing. Unda holdan foydalaning.

39-d a r s. TOLDIRUVCHI

1-topshiriq. Oldi yigiq gapini kim?, nimani?, kimdan? soroqlariga javobboluvchi sozlar bilan kengaytirib, yoyiq gap tuzing.

2-topshiriq. Quyida berilgan gap bolaklarining har biriga soroqlar bering.Ustoz otangdan ulug.

Felga boglanib, kimga?, nimaga?, kimdan?, nimadan?,kimni?, nimani?, kim bilan?, nima bilan? singari soroqlargajavob boluvchi bolaklarga toldiruvchi deyiladi.

Tahlilda toldiruvchi ostiga uzuq chiziqchalar ( )chiziladi: Bu sozdan Hamid ajablandi. (X. Sultonov)

141-mashq. Maqollarni kochiring. Toldiruvchilarni topib, tagiga chi-zing. Maqollarda ilgari surilgan fikrlarga hayotingizdan misollar keltiring.

1. Yaxshi bilan yursang, yetarsan murodga, yomon bilan yursang,qolarsan uyatga. 2. Yosh kelsa ishga, qari kelsa oshga. 3. Ozinggaozingni maqtagandan qorq. 4. Saqlay desang ozingni, yomondanyum kozingni.

142-mashq. Matnni oqing, nuqtalar orniga kerakli qoshimchalarniqoyib, toldiruvchilarni izohlab bering.

Abu Rayhon Beruniy olim toshagida yotganida, uning huzurigashogirdlaridan biri kiribdi. U ustozining umri tugayotgani . sezib,

kongli . kotargan bolibdi. Kutilmaganda Beruniy un . bir savolberib qolibdi.

Avval sogayib oling, shu savol . javob . bilishingiz shartmi? deb sorabdi shogird ustozining qiynalishi . istamay.

Togri, umrim tugayapti, ammo shu savol . javob . bilmasdanketgan . kora bilib ketganim yaxshi-da, deb javob beribdi Beruniy.

143-mashq. Birni kessang, onni ek! deganda, nimani tushunasiz? Shuhaqda bahs tashkil qiling.

Savol va topshiriqlar

1. Toldiruvchi deganda qanday bolakni tushunasiz?2. Quyida berilgan chiziqlar orniga tegishli gap bolaklarini qoying.

*144-mashq. Uyga topshiriq. Bosh kataklarni unlilar bilan toldirsangiz,toldiruvchi ishtirok etgan gap hosil boladi. Gapni topib, izohlang.

40-d a r s. TOLDIRUVCHINI HOKIM BOLAKKABOGLOVCHI VOSITALAR

1-topshiriq. Nuqtalar orniga tegishli boglovchi vositalarni qoyibkochiring.

Ukam. daftar oldim.2-topshiriq. Quyida berilgan gapda toldiruvchining hokim bolakka

nimalar vositasida boglanganini ayting.Mashina bilan (nima bilan?) terdi. Mashinada (nimada?) terdi.

Toldiruvchi hokim bolakka kelishik qoshimchalari yokikomakchilar yordamida boglanadi.

145-mashq. Savollarga javob bering. Song tuzgan gaplaringizni daftari-ngizga kochirib yozing. Toldiruvchilarning ifodalanishiga diqqat qiling.

1. Kimga jonimiz fido? 2. Kim bilan dost tutinish lozim? 3. Insonnima bilan faxrlanishi mumkin? 4. Bola oz ota-onasini nima bilanxursand qilishi mumkin? 5. Nimadan ehtiyot bolish kerak?

y r l g n n y q y rb l n g n n b r y r

146-mashq. Davom ettiring oyinini tashkil qiling. Tuzgan gapla-ringizda toldiruvchilardan foydalaning, ularni izohlang.

N a m u n a: 1-oquvchi: Suv bilan yer kokaradi,2-oquvchi: duo bilan er.3-oquvchi: Bu gapda 2 ta toldiruvchi bor: suv bilan,duo bilan (nima bilan?), ular komakchi bilan hokimsozga boglanyapti.

147-mashq. Oquvchi xandasini oqing. Toldiruvchilarni izohlang.

Geografiya darsida muallim Umidjondan sorab qoldi: Qani, Umidjon, ayt-chi! Bizga Oy yaqinmi, Amerikami? Oy! deb javob berdi u. Nega Oy deb oylaysan? Chunki Oyni korsa boladi, Amerikani esa yoq.

148-mashq. Oqing. Nuqtalar orniga kerakli vositalarni qoyib, mazkursozlarga savol bering. Toldiruvchilarning gapdagi ornini izohlang.

Bir muruvvatli, saxiy odamning juda kop doni bor edi. U turganshaharda oziq-ovqat tanqisligi boshlandi. Saxiy odam bor gallasi . beva-bechoralar. ulashib tugatdi. Tanqislik kuchaygach, ozi hamdon . muhtoj bolib qoldi. Odamlar u. malomat qilishdi.

Bilib turib nega donlaringning hammasi. ulashib yubording?Saxiy kishi dedi: Xalq och bola turib, men rohat. yashasam, insofsizlik qilgan

bolaman. Ochlik azobi. xalq. barobar tortish. xalq qaygusi. sherik bolishni vijdonim buyurdi. Men vijdonim amri. itoat etdim.

Savol va topshiriqlar

1. Toldiruvchi qanday hokim bolakka boglanadi?2. Toldiruvchi qanday boglovchi vositalar yordamida boglanadi?

149-mashq. Uyga topshiriq. Vatanimga xizmat qilaman mavzusida hikoyatuzing. Unda toldiruvchilar ishtirok etsin.

41-d a r s da testlar ustida ishlanadi.

4 Ona tili, 5-sinf

42-d a r s. ANIQLOVCHI

1-topshiriq. Gapdagi qanday? sorogiga javob boluvchi bolakni toping.Yoqimli hid taraldi.2-topshiriq. Nuqtalar orniga mos keladigan qoshimchani qoying va

kochiring.Kitob. muqova. Qanday qoshimchalar qoshganingizni ayting.

Hokim bolakdan anglashilgan narsaning qandayligi, kimgayoki nimaga qarashli ekanini bildirib, qanday?, qanaqa?,qaysi?, qancha?, nechta?, kimning?, nimaning? kabi so-roqlarga javob boluvchi gap bolagiga aniqlovchi deyiladi.

Aniqlovchilar manosiga kora ikki xil boladi:1. Sifatlovchi aniqlovchi. 2. Qaratqich aniqlovchi. Tahlildaaniqlovchilar ostiga tolqinli chiziq ( ) chiziladi.

150-mashq. Oqing. Matndan ozingizga qanday xulosalar chiqarasiz?

Bir kishining Ali va Vali ismli ikki ogli bor edi. Ali qanoatli, Valiqanoatsiz edi. Bir kuni otasi bozordan olma olib kelib, bolalarinisinamoq uchun chaqirib: Mana, sizga olma beraman, dedi. Valitezlik bilan kelib: Otajon, menga hammasini bering, dedi. Alisekingina kelib: Menga bitta olma bersangiz boladi, dedi. OtasiAlining qanoatiga ofarin oqib, quchogiga olib, peshonasidan opdiva ikkita olma berdi. Ammo Valiga olma bermak qayda, balki:Qanoatsiz bolma! deb dakki berdi.

Qanoat birla qorin toydirursiz,Qanoat bolmasa, kop och bolursiz.Qanoatsiz kishi bagrini doglar,Qanoatlik kishi ogzini yoglar.

1-topshiriq. Matn mazmuniga mos sarlavha toping. Qanoat yokiqanoatsizlik haqida hadis va maqollar keltiring.

2-topshiriq. Qanday?, qancha?, nechta?, kimning? soroqlariga javobbolib, otga boglangan sozlarni soz birikmasi shaklida kochiring.

151-mashq. Matnni kochiring. Aniqlovchilarni topib, ostiga chizing.

Mana, poliz ortasidagi supachada otiribmiz. Oqshom salqin.Osmonda yulduzlar kul bosgan chogdek miltillaydi. Qoshni polizdagibolalarning qiyqirigi, itlarning vovullashi, qayerdandir yoqimli ashulatovushi eshitiladi. (N. Fozilov)

152-mashq. Kuz fasli togrisida kichik matn tuzing. Unda ishlatilgananiqlovchilarni toping.

153-mashq. Gaplardagi toldiruvchi va hollar oldiga ularga mos aniqlovchiqoyib kochiring.

N a m u n a: Elyor maktabda oqiydi. Elyor bizning maktabdaoqiydi.

1. Kecha uyingizga borgan edik. 2. Alisher sherini bizga oqibberdi. 3. Qushlarni boqish menga yoqadi.

Savol va topshiriqlar1. Aniqlovchi deganda, nimani tushunasiz?2. Sinf xonangizdagi jihozlar togrisida aniqlovchilar ishtirokida uchta

154-mashq. Uyga topshiriq. Sabr, odat, bilim, mehr sozlari ishtirokidagaplar tuzing. Ularda aniqlovchilardan foydalaning.

43-d a r s. SIFATLOVCHI ANIQLOVCHI

1-topshiriq. Nuqtalar orniga quyida berilgan sozlarning sifatlovchilariniqoying va kochiring:

. gul, . olma, . uy, . kocha.2-topshiriq. Quyida berilgan kataklarni mos sozlar bilan toldiring. chiroyli , zebo , solim .

Hokim bolakdan anglashilgan narsaning belgisini bil-dirib, qanday?, qanaqa?, qaysi?, qancha? soroqlariga javobbolgan aniqlovchiga sifatlovchi aniqlovchi deyiladi.

155-mashq. Matnni sinchkovlik bilan oqing. Mazmunini sozlab be-rishga tayyorlaning. Ajratib korsatilgan sozlarning qanday soroqqa javobbolishini hamda qaysi gap bolagi bolib kelayotganini aniqlang.

Bugunga kelib ekologik muammo hayotimizning eng dolzarbmasalasiga aylandi. Uzoq yillar davomida bu muammolarni hal etishuchun jiddiy ish olib borishga yol berilmadi. U davrlarda bepoyonolkamizning beqiyos boyliklarini asrash butunlay yot tushuncha edi.Natijada serunum yerimiz kasallandi, begubor havo, musaffo suvlarbulgandi. Hozirda tabiatga qarash butunlay ozgardi.

Topshiriq. Quyidagi savollarga javob bering: 1. Ekologiya deganda nimanitushunasiz? 2. Matnda qaysi davr voqeligi aks etgan?

156-mashq. Hayvonlar, qushlar hamda osimliklar dunyosiga muno-sabatingizni ifodalab, bir nechta gap tuzing. Ularda sifat, son, olmosh bilanifodalangan sifatlovchi aniqlovchilarni qollang.

157-mashq. Sifatlovchi aniqlovchilarni topib, izohlang.

Ozbekistonda qish kopincha uzoq davom etmaydi ikki oydanoshmaydi. Kopincha havo nam, bulutli, sovuq boladi. Tez-tez tumantushadi, bazan qor yogadi. Bu yerda qattiq sovuq kunlar kam boladi.Yomgirli kunlar tez-tez iliq kunlar bilan almashinib turadi.

Savol va topshiriqlar

1. Sifatlovchi aniqlovchi qanday savollarga javob boladi?2. Narsaning belgisi deganda nimalarni tushunasiz?

158-mashq. Uyga topshiriq. Tabiat manzarasi haqida kichik hikoya yozing.Tabiatning qanday va qaysi jihatlari diqqatingizni jalb etadi?

44-d a r s. QARATQICH ANIQLOVCHI

Topshiriq. Nuqtalar orniga tegishli kelishik qoshimchasini qoying.Dostlik . mehri bor, dostlik . sehri bor,Dostlik . gashti bor ozgacha.Dosti bor qarimas, quvonchi arimasVa yashar yuzgacha, minggacha. (K. Turdiyeva)

Hokim bolakdan anglashilgan narsaning ikkinchi bir narsagaqarashli ekanini bildirib, kimning?, nimaning?, qayerning?soroqlariga javob bolgan aniqlovchiga qaratqich aniqlovchideyiladi.

Qaratqich aniqlovchi doimo aniqlanmishga boglanadi.Ana shu belgisi bilan tushum kelishigini olgan toldiruvchidanfarq qiladi. Tushum kelishigidagi toldiruvchi doimo fel orqaliifodalangan kesimga boglanadi.Solishtiring: olmaning bargi olmani yedim

159-mashq. Qaratqich aniqlovchilarni topib, izohlang.

Ozbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi 1992-yil 8-dekabrdaqabul qilingan. Xalqaro ekspertlarning yuqori bahosini olgan ushbuKonstitutsiya 128 moddani oz ichiga oluvchi olti bolimdan iborat.Bu bolimlarda respublika davlat tuzilishining asosiy yoriqlari,fuqarolarning huquq va burchlari, davlat hokimiyatining tashkil eti-lishi va boshqa masalalar bayon etilgan.

Topshiriq. Maktabingizda har yili Konstitutsiyaga bagishlab otkazila-digan tadbirlar haqida sozlab bering.

160-mashq. Nuqtalar orniga kerakli qoshimchalarni qoying va kochiring.Qaratqich aniqlovchi va aniqlanmishning shaxs va sonda mosligini tushuntiring.Gaplarning ifoda maqsadiga kora turini aniqlang.

1. Ozbekiston Respublikasi. Konstitutsiya. baxtimiz qomusi.2. Vatanimiz. poytaxt. Toshkent shahri. 3. Mamlakatimizdaqonunlar. ustuvorlig. sozsiz tan olinadi. 4. Siz oz. huquqlar. nibilasizmi?

*161-mashq. Huquq, burch, bolim, modda, respublika, Oliy Majlissozlari yordamida qaratqich aniqlovchilar ishtirok etgan gaplar tuzing.

Savol va topshiriqlar

1. Qaratqich aniqlovchi deb nimaga aytiladi?2. Qaratqich aniqlovchiga nisbatan qanday soroqlar beriladi?3. Qaratqich aniqlovchi bilan tushum kelishigidagi toldiruvchi orta-

sidagi farqni ayting.

162-mashq. Uyga topshiriq. Konstitutsiya, Prezident, bayroq, gerb, mad-hiyaga bagishlangan sherlardan topib, ulardan birini yod oling.

45-d a r s. MUSTAHKAMLASH DARSI

1. Qanday gap bolaklarini bilasiz?2. Qaysi gap bolagi boshqa bolaklarsiz ham yolgiz ozi gap bola

oladi?3. Gap bolaklaridan qaysilari, asosan, kesimga boglanadi?4. Kelishik qoshimchalari va komakchilar bilan hokim bolakka bog-

langan soz qanday gap bolagi boladi?5. Ikki va undan ortiq gap bolaklaridan iborat bolgan gap qanday gap

hisoblanadi?6. Qaysi gap bolagi toldiruvchiga tobe boglanib kelishi mumkin?7. Ozbek tilida gap bolaklari qay tartibda joylashadi?

1-topshiriq. Uchta yoki tortta sozdan iborat gap tuzing. Unda kim?sorogiga javob boladigan soz gapning boshida va oxirida kelsin. Ularningqanday gap bolagi bolib kelishini aniqlang. Gapdagi boshqa sozlarningqaysi soroqqa javob bolishi va qanday gap bolagi bolib kelishini ayting.

2-topshiriq. Sherni oqing. Unda ishtirok etgan gap bolaklarini aniqlang.

Aka, aka, bugun men Tushimda-chi, men bilanJuda qiziq tush kordim. Nasiba ham bor edi. Qani, ayt-chi, tushingni, Yuzim yuvib kelguncha,Kulib singlimdan sordim. Aytib bersin u, dedi.

3-topshiriq. Yuqorida berilgan sherdagi toldiruvchilarni ozi tobeboglangan soz bilan birga kochiring. Ularning hokim sozga qanday vositalarorqali boglanganini ayting va bu vositalarning ostiga chizing.

4-topshiriq. Berilgan qoliplar asosida gaplar tuzing. Gap bolaklariningjoylashish tartibiga etibor bering.

Ega, aniqlovchi, kesim.Ega, hol, kesim.Ega, aniqlovchi, toldiruvchi, kesim.Ega, toldiruvchi, hol, kesim.Aniqlovchi, ega, toldiruvchi, kesim.Toldiruvchi, kesim.Kesim.

163-mashq. Uyga topshiriq. Quyidagi jadvalni gap bolaklarining soroqlaribilan toldiring. Ularning har biriga ogzaki misol keltiring.

46-d a r s. UYUSHIQ BOLAKLI GAPLAR VA ULARDATINISH BELGILARINING ISHLATILISHI

1-topshiriq. Uyingizda qanday oquv qurollari borligini ayting.2-topshiriq. Maktabingiz hovlisida gulning qanday turlari borligini ayting.

Bir xil soroqqa javob bolib, bir xil vazifada keladigansozlarga uyushiq bolaklar deyiladi.

M a s a l a n: Dadam, oyim va men (kim?) hayvonot bogigabordik.

Sanash ohangi yordamida boglangan uyushiq bolaklar bir-biridan vergul bilan ajratiladi.

164-mashq. Matnni oqing va uyushiq bolaklarning oqilish ohangigaetibor qarating.

Igna-bigiz sotuvchi, Jayraga qon tortuvchi,Olja poylab yotuvchi Tipratikanga salom.Jirafa-yu Botaloq, Zebra, Maymun, Ot, Uloq,Toq Yolbars-u och Timsoh, ayyor Qoplonga salom.Bulbul kabi izillar, tog-toshlarda gizillar,Yirtqichlardan bezillar dostim Jayronga salom. (Anvar Obidjon)

1-topshiriq. Jayra, Tipratikan, Jirafa, Botaloq, Zebra, Maymun, Ot,Uloq, Yolbars, Timsoh, Qoplon, Bulbul, Jayron sozlarini izohlab bering.

2-topshiriq. Uyushiq bolaklarini ozlari boglangan sozlar bilan birgakochiring. Har biriga soroq bering. Tinish belgilarini izohlang.

165-mashq. Qavs ichidagi soroqlarga uyushiq bolaklar bilan javobberib, tinish belgilarini qoying. Qaysi bolaklar uyushib kelayotganinianiqlang.

Kesim Ega Hol Toldiruvchi Aniqlovchi

1. (Nimalar?) barg yozsin deb suv quydi. (Ilyos Muslim) 2. Qoshnibogdagi (qanday?) gul tepasida bulbul sayrab turibdi. (Hakim Nazir)3. (Qayerlarda?) bunyodkorlik ishlari olib borilmoqda. 4. Vatan obrosinikotargan (kimlarni?) olqishlaymiz. (Matbuotdan)

*166-mashq. Nuqtalar orniga bilan, va, -u, -yu boglovchi vositalariniqoyib, gaplarni kochiring, uyushiq bolaklarining tagiga chizing.

1. Shijoat deb botir . yurakli bolmakni aytilur. (Abdulla Avloniy)2. Sabr . bardosh Tangridan, shoshqaloqlik esa shaytondandir. (Ha-disdan) 3. Safar qilinglar, soglom, rizq . nasibali bolasiz. (Hadisdan)4. Yashnagay to abad ilm . fan, ijod. (A. Oripov)

Savol va topshiriqlar

1. Qanday bolaklar uyushiq bolaklar sanaladi?2. Uyushiq bolaklar bir-biri bilan qanday boglanadi?3. Uyushiq bolaklar orasiga qanday holatlarda vergul qoyiladi?

167-mashq. Uyga topshiriq. Ozbekiston Respublikasi Madhiyasidagiuyushiq bolakli misralarni topib, daftaringizga kochiring.

47-d a r s. UYUSHIQ BOLAKLI GAPLARDAUMUMLASHTIRUVCHI SOZLAR VA ULARDA TINISH

1-topshiriq. Ozbekistondagi yirik shaharlarni sanab, gap ichida keltiring.Sanalayotgan bolaklar orasiga qanday tinish belgisi qoyganingizni ayting.

2-topshiriq. Sizda qanday qishki liboslar borligini sanab, gap tuzing.

Sanalayotgan bolaklar manosini jamlab ifodalagan sozgaumumlashtiruvchi soz deyiladi.

Umumlashtiruvchi soz uyushiq bolaklardan oldin kelsa,umumlashtiruvchi soz bilan uyushiq bolaklar ortasiga ikkinuqta (:) qoyiladi.

M a s a l a n: Bogimizda mevalar: olma, orik, shaftolilar bor.Umumlashtiruvchi soz uyushiq bolakdan keyin kelsa, uyushiq

bolak va umumlashtiruvchi soz ortasiga tire () qoyiladi.

M a s a l a n: Kutubxonamizda Abdulla Oripov, Erkin Vohidov,Usmon Azimov barcha taniqli shoirlarning asarlari bor.

168-mashq. Matnni oqib, mazmunini sharhlab bering. Uyushiq bo-laklar va umumlashtiruvchi sozni topib, izohlang.

Bir goz suvda suzib yurib, oziga ozi maqtandi: Olamda men kabi iqtidorli bolmasa kerak. Menda uch hunar:

yugurish, suzish, uchish bor. Shuning uchun yer, suv, havo uchmakon mening izmimda. Bir ozimda uch qobiliyat mujassam!

Gozning bu sozlarini eshitib turgan Qurbaqa dedi: Birodar, muncha maqtanmasang ham bolar edi. Sen ayta-

yotgan qobiliyat uch jonivorning: kiyikning, baliqning, lochinningishidir. Yerda kiyikdek yugurolmaysan, suvda baliqdek suzolmay-san, havoda lochindek ucholmaysan, chala-chulpa uch hunarnibilguncha, birini yaxshilab bilganing yaxshi edi. (Abdulla Avloniy)

169-mashq. Umumlashtiruvchi bolaklarni topib, tinish belgilariningishlatilishini tushuntiring.

1. Yaxshi xulqlar: diyonat, qanoat, shijoat, vijdon, Vatanni suymakva boshqalar insonni uluglaydi. (Abdulla Avloniy) 2. Gazab, jaholat,adovat, giybat, tama, zulm yomon xulqlar kishini tubanlik qa-riga tashlaydi. (Abdulla Avloniy) 3. Quyosh, havo, suv hammasibizning eng qadrli dostimiz.

170-mashq. Uyushiq bolaklardan avval yoki keyin umumlashtiruvchi sozqoyib, gaplarni kochiring.

1. Hademay, orik, shaftolilar gulga kirdi. (Hakim Nazir) 2. Meh-natda, ijodda, sanatda, fanda kattadir yoshlarning qoshgan hissasi.(Uygun) 3. Kishilar, xotinlar, bolalar vagon boylab chopdilar. (GafurGulom) 4. Qumri, sava, bulbul, mayna va boshqalar bor. (GafurGulom)

Savol va topshiriqlar1. Umumlashtiruvchi soz deganda, nimani tushunasiz?2. Umumlashtiruvchi sozlar bilan uyushiq bolaklar ortasiga qanday

tinish belgisi qoyiladi??

171-mashq. Uyga topshiriq. Ozingiz qatnashgan bayram, toyyoki kechalarni tasvirlab hikoyacha tuzing. Unda uyushiq bolaklar vaumumlashtiruvchi soz ishtirok etsin.

48-d a r s. UNDALMALI GAPLAR

1-topshiriq. Quyida berilgan gaplarni oqing. Ularning bir-biridan farqiniaytib bering.

1. Siz qanchalar gozalsiz! 2. Toglar, siz qanchalar gozalsiz!2-topshiriq. Suhbatdoshingiz diqqatini ozingizga jalb qilish uchun qanday

sozlardan foydalanganingizni ayting. Yozuvda bu sozlardan song qaysi tinishbelgisi qoyilishini tushuntiring.

Sozlovchining fikri qaratilgan shaxs yoki narsalarnibildiruvchi soz va sozlar birikmasiga undalma deyiladi.

M a s a l a n: Yurtim, senga sher bitdim bugun. (A.Oripov)

Undalmalar bitta yoki bir nechta sozdan iborat boladi.M a s a l a n: Qizim, yalpiz terib kelsang-chi. (H. Raimova) Qadrlibolalar, kelajak siznikidir.

172-mashq. Dialogni oqing. Undalmalarning ohangiga etibor bering.Birinchi undalmadan keyin ifodalanmagan egani qoyib, gapni kochiring.

Bir bola qoshnining uyiga oralgan bir idishda taom olib borar edi.Bir kishi uchrab:

Ey oglim, idishda nima olib borursan? dedi. Ey otajon! Idish ichidagi narsani birovga aytmoq va korsat-

moq mumkin bolsa edi, usti oralmagan, ochiq bolar edi, debjavob berdi aqlli bola.

173-mashq. Oqing. Avval undalmasiz ega ishtirok etgan gaplarni, songraham ega, ham undalma mavjud bolgan gaplarni kochiring.

1. Sen gapimga quloq sol, oglim. (O. Hoshimov) 2. Bobo, to-qayda arslon boladimi? (Yusuf Shomansur) 3. Soliyaxon qayerlik ozi?(S. Zunnunova) 4. Gozal Bahor! Sen munchalar maftunkorsan!

174-mashq. Berilgan gaplardagi egalarni undalmaga aylantirib, kochi-ring. Ega bilan undalmaning farqini tushuntiring.

1. Bolalar atrofni toyib-toyib tomosha qilishar edi. (N. Fozilov)2. Buvam bolsa qari tutni sira-sira kestirmaydilar. (S. Barnoyev)3. Bobo yol boshladi. (L. Mahmudov) 4. Ona uyimiz obodligidir.(Zafar Diyor)

Savol va topshiriqlar

1. Undalma deb nimaga aytiladi?2. Bitta sozdan iborat bolgan undalmalarga misollar ayting.3. Undalmalar ikki va undan ortiq sozdan ham tashkil topadimi?

175-mashq. Uyga topshiriq. Tortta gap tuzing. Bunda ustoz sozi birin-chi gapda ega, ikkinchi gapda toldiruvchi, uchinchi gapda aniqlovchi,tortinchi gapda undalma bolib kelsin.

49-d a r s. UNDALMALI GAPLARDA TINISH BELGILARI

1-topshiriq. Quyidagi gapda undalmadan song vergul yoki undov belgisiqoyib koring. Uning gap manosiga tasiri bormi, yoqmi?

Mana, opa, gunafsha. Mana, opa! Gunafsha. (Zafar Diyor)2-topshiriq. Ukajon sozini gapning boshida, ortasida va oxirida qollab

koring. Gapda qanday ozgarish bolayotganini aniqlang.Ukajon, uy vazifasini tayyorlab boldingmi?

Undalmalar gapning boshida, ortasida va oxirida ishlatiladi.M a s a l a n: Navbahorim, ozing ayt. Ozing, navbahorim,

ayt. Ozing ayt, navbahorim. (Quddus Muhammadiy)

Undalmalar gapning qayerida ke

Ona tili 5 sinf darslik — Рейтинг сайтов по тематике

Если вы хотите продлить лето, вам непременно надо посетить Болгарию. Золотые пески Болгарии недаром славятся по всему миру.

Рейтинг Alexa: #8,911,555 Google PageRank: 0 из 10 Яндекс ТИЦ: 0

0 / 5.0 оценка (Голосов: 0 )

Интернет магазин детских товаров

Рейтинг Alexa: #23,946,994 Google PageRank: 0 из 10 Яндекс ТИЦ: 0

0 / 5.0 оценка (Голосов: 0 )

Google PageRank: 0 из 10

0 / 5.0 оценка (Голосов: 0 )

ИНФОПЕДИЯ – это открытое научное издание Института проблем информатики РАН (by SINF)

Google PageRank: 0 из 10

0 / 5.0 оценка (Голосов: 0 )

Сайт о воспитании детей, детской психологии, детских развивающих играх, выборе детской одежде, детском питании. На нем приведены стихи и песни, сказки и притчи

Рейтинг Alexa: #6,728,221 Google PageRank: 0 из 10 Яндекс ТИЦ: 10

Динамика популярности – Ona tili 5 sinf darslik

Google Тренды это диаграмма для отслеживания сезонности ключевых слов. Этот график позволяет лучше понять сезонное изменение полулярности запросов по определенной тематике.

Значения приведены относительно максимума, который принят за 100. Чтобы увидеть более подробную информацию о количестве запросов в определенный момент времени, наведите указатель на график.

Все товарные знаки и торговые марки являются собственностью их владельцев и используются здесь исключительно в целях идентификации.