Musiqa nazariyasi darslik

qilinadigan ko‘rsatmalar berilgan. Ana shu «Musiqa nazariyasi»da keltirilgan ma’lumotlar asosi-

Musiqa nazariyasi darsi: Harmonik intervals nima?

Musiqa nazariyasi nuqtai nazaridan, intervalni ikkita chiziq orasidagi farq deb tasvirlash mumkin. Gorizontal, vertikal, tovushli, chiziqli yoki harmonik kabi turli xil intervalli mavjud. Keling, qanday harmonik oraliqni ko’rib chiqaylik.

Harmonik va boshqalar

Bir vaqtning o’zida turli maydonlardagi eslatmalar uyg’unlik yaratadi. Ushbu eslatmalar orasidagi intervalni harmonik intervallar deb atashadi. Boshqa tarafdan, melodik intervallar turli xil sahnalarning yozuvlari bir-birining ortidan emas, birgalikda bajarilganda amalga oshiriladi.

Musiqiy intervallarni singari, harmonik 2-chi, 3-chi, 4-chi, 5-chi, 6-chi va boshqalar mavjud.

Uyg’unlik – bu hamrohlik turidir. Misol sifatida pianino o’ynashga harakat qiling, chap tomondan odatda pastki registrda harmonik oraliqlarni o’ynaydi, o’ng tomon odatda yuqori reestrdagi musiqani ijro etadi.

Akkordlar

Birgalikda chalkashtiriladigan akkordlardagi yozuvlar harmonik oraliqlarga ega. Eng keng tarqalgan akor turlari – katta va kichik tovushlar. Triad – bu 3ta yoki bir xil vaqtda yoki bir-birining ustiga o’ynagan katta yoki kichik akkord.

Katta miqyosdagi 1-darajali (ildiz) + 3 + 5-noychalar yordamida katta triad eshitiladi. Kichkina uchburchak kichik o’lchamdagi 1-darajali (ildiz) + 3 + 5-sonli yozuvlardan foydalaniladi.

Harmonli eshitish

Endi harmonik oraliq qog’ozga qanday ega ekanligini bilib oling, amalda sinab ko’ring va eshiting. Quyidagi maslahatlar bilan musiqa nazariyasi va harmonik eshitishda poydevor yaratgin.

Har qanday harmonik oraliqni asbobda yoki biror yozuv sifatida ijro eting. Tinglayotganingizda, siz ovozni aralashmaydilar, lekin ikkita shaxsiy yozuvlar birgalikda ijro qilinadimi, deb bilasizmi. Siz boshlamoqchi bo’lganingizda, o’zingiz uchun vaqtni belgilash uchun harmonik oraliqni uzoqroq ushlab turing.

Keyin, ikkita yozuvni ketma-ketlikda baland ovoz bilan ayting.

Ushbu foydali usul haqiqatdan ham ikkala eslatmani yoki ularning kombinatsiyasini taniysizmi yoki yo’qligini tekshiradi. Keyinchalik, bu usulni turli asboblar yordamida takrorlang. Ehtimol, siz aniq asboblar bilan harmonik oraliqlarni eshitish siz uchun osonroq ekanini topasiz.

Musiqa nazariyasi

Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi: O‘rta maxsus kasb-hunar ta’limi markazi.

lasuflar» nashriyoti, 2014. – 14 b.

Ushbu o‘quv qo‘llanma Respublika Televideniya va radio kasb-hunar kolleji o‘quvchilari uchun,

asosan «Ovoz operatori» bo‘limi o‘quvchilariga mo‘ljallangan. «Musiqa nazariyasi», «Musiqa akustikasi»,

«fonogramma va texnik tahlil» qo‘llanmalari radiodagi amaliyot, keyinchalik ish faoliyatida muntazam

to‘qnash keladigan jarayonlar bilan bog‘liq. Shuningdek, «Tasvirchilar», «Tasvir montajchilari» va «Max-

sus yoritish» bo‘limlari o‘quvchilari ham «Ovoz operatorlari» bilan doimiy hamkorlikda bo‘ladilar. Tay-

yor mahsulotni ovozlashtirishda yoki tasvirga olishda bu olgan bilimlari doim qo‘llaniladi. Maxsus yoki

umumkasbiy fanlar qatorida bu soha bo‘yicha o‘quvchilarga birdek ta’lim berishda o‘quv qo‘llanmadan

unumli foydalanish mumkin.

TAQRIZCHILAR:

O.F. Erqulov – Respublika televideniya va radio kasb-hunar kolleji o‘quv ishlari bo‘yicha direktor

Q. Mamirov – O‘zbekiston davlat konservatoriyasi o‘qituvchisi, pedagogika fanlari nomzodi, profes-

© «faylasuflar» nashriyoti, 2014

Ko‘p asrlardan beri o‘zbek xalqi o‘z milliy musiqa merosini avaylab asrab kelmoqda. Har bir

sohada bo‘lganidek xalq ijodiyoti, shoirlar ijodi, musiqachilar san’ati hayotimizda muhim ahami-

yat kasb etadi. Birinchi radio efiri ish faoliyatini boshlaganida O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan

artist, bastakor Karim Abdullayev bosh musiqa muharriri vazifasida ishlagan. Radiodagi ish

faoliyati bilan birgalikda u birinchi bor umumta’lim maktablari uchun «Musiqa nazariyasi» dars-

ligini yaratdi. Yurtimizda ko‘p ovozli musiqaning rivojlanishi ana shunday darsliklarga bog‘liq.

1989-yili kirill yozuvidan o‘zbek alifbosidagi lotin yozuviga o‘tishimiz natijasida o‘rta maktab-

ni bitirib litsey va maxsus kollejlarda o‘qishni davom ettirayotgan o‘quvchilar uchun ana shu

qo‘llanmalarni lotin alifbosida chop etish zarurati tug‘ildi. Bu o‘quv qo‘llanmada musiqa nazari-

yasi, nota yo‘li, ritm va metr, notadagi alteratsiya belgilari, asarni tonalligini ajratish va interval-

lar haqida ma’lumotlar berilgan. Shuningdek o‘quv qo‘llanmada televideniya va radio kasb-hu-

nar kolleji «Ovoz operatorlari» bo‘limi o‘quvchilari uchun yaratilib, ularning ish jarayonida amal

qilinadigan ko‘rsatmalar berilgan. Ana shu «Musiqa nazariyasi»da keltirilgan ma’lumotlar asosi-

da ular televideniya va radio studiyalarida yangi asar yozish uchun kelgan jamoalarning tuzilishi,

janri, joylashishiga qarab ovoz diapazoniga qanday yozuv mikrofonlari qo‘yilishi, ovoz jarangi,

tembri, guruhlarning joylashuvi haqida tushunchalar berilgan. Bunday yozuvlarni yozishda xoh

u oddiy yoki murakkab yozuv bo‘lsin, hammasini inson eshitish organlari orqali bajariladi. Bi-

roq bir musiqiy asarni eshitishda uni ovoz uzatish jarayoni, ya’ni zanjiri ijrochi va eshituvchidir.

Bu 2 oqimning bog‘lovchisi ovoz operatoridir.

Ovoz operatori nafaqat musiqa tarixi va nazariyasini, sozlarni joylashuvini balki yuksak qo-

biliyatni eshita bilishi lozim. Bizning davrimizga kelib, ovoz uzatish bilan bog‘liq bo‘lgan texni-

ka anjomlari ishlab chiqarish va ulardan unumli foydalanish fan va madaniyatda muhim o‘rin

MUSIQA TO‘G‘RISIDAGI TUSHUNCHALAR

Musiqa mazmuni bu hayot taassurotlari tovushlar orqali ifodalangan fikr va his tuyg‘ulardir.

Musiqa bayoni va ifoda etish vositalari musiqa «elementlari» deyiladi (lad, tonnallik, metr, ritm,

Tovush so‘zi ikki xil tushunchani bildiradi:

2) sezgi holatidagi tovush;

Biror egiluvchan jism masalan, cholg‘u asbobi torining tebranishi natijasida havoda uzunasiga

taralgan to‘lqinsimon tebranishlar hosil bo‘ladi. Bu holdagi tebranishlar tovush to‘lqini deb ata-

ladi. Ular tovush manbaidan har tomonga «gir» aylana tarqaladilar. Biz juda ko‘p xilma-xil to-

vushlarni eshitamiz. Lekin hamma tovushlar ham musiqada qo‘llanavermaydi. Qulo‘g‘imiz mu-

siqaviy tovushlar bilan shovqinli tovushlarni bir-biridan ajratadi.

Shovqinli tovushlar: qarsillash, g‘ijirlash, dukillash, gumburlash, shivirlash va boshqalar.

Shovqinli tovushlar aniq balandlikka ega emas, shuning uchun ham bu tovushlar musiqada

qo‘llanmaydi. Musiqaviy tovushning uch xil fizik xususiyati bor. Ular balandlik, qattiqlik va

tembrdan iborat. Tebranish amplitudasi qancha katta bo‘lsa tovush shunchalik katta eshitiladi va

aksincha. «Tembr» deb tovushning sifat xususiyati, uning rang-barangligiga aytiladi. Tembr xu-

susiyatini ifodalashda turli iboralar qo‘llaniladi. Masalan: mayin, keskin, yo‘g‘on, jarangdor. Har

bir cholg‘u asbobi yoki kishi ovozi o‘ziga xos tembrga ega. Shu tartibda tovushlar qatori tabiiy

«tovish qatori» deb ataladi.

TOVUSH QATORI, ASOSIY POG‘ONALAR, OKTAVALAR

Hozirgi zamonaviy musiqa amaliyotiga asos qilib olingan musiqaviy sistema o‘zaro muayyan

balandlikka ____ bo‘lgan tovushlar qatoridan iboratdir. Bu sistema tovushlarni o‘z balandligiga

qarab joylashishi «tovushlar qatori», «tovushlar» esa uning «pog‘onasi» deyiladi. Musiqaviy siste-

maning to‘liq tovushlar qatori 88 ta xilma-xil tovushlarni o‘z ichiga oladi. Barcha tovushlar 16–

4176 gs tebranishga ega. Ana shu tovushlar balandligini odamlar qulog‘i eshita oladigan tovush-

lar deb ataladi. Musiqaviy sistema tovushlar qatorining asosiy pog‘onalariga 7 ta mustaqil nom

be rilgan: Do, re, mi, fa, sol, la, si.

Tovushlar qatoridagi 7 ta asosiy pog‘onaning nomi ma’lum bir vaqtda takrorlanib turadi va

shunday yo‘l bilan barcha asosiy pog‘onalarni, tovushlarni o‘z ichiga oladi. Bir xil pog‘ona (nom)

dagi tovushlarning oralig‘iga «oktava» deyiladi.

MUSIQAVIY SOZ, TEMPERATSIYALANGAN SOZ, YARIMTA VA BUTUN TON,

HOSILA POG‘ONALAR VA ULARNING NOMLARI

Musiqaviy sistemadagi tovushlar absolut balandligining (aniq sozlangan) o‘zaro bog‘lanishi

«musiqaviy soz» deyiladi. Hozirgi zamon musiqaviy soziga birinchi oktavagacha «la» tovushlari-

ning har sekundda 440 marta tebranishi asos qilib olingan. Hamma joyda qabul qilingan mu-

siqaviy sistemaning har bir oktavasi 12 ta teng qismga – yarim tonlarga bo‘linadi. Bu xilda-

gi musiqaviy sozni «temperatsiyalangan soz» deyiladi. U oktavaga barcha yarim tonlarni teng

bo‘lishi bilan tabiiy tovushlar qatoridan farq qiladi. Har bir oktavaning 12 ta teng yarim tonlikka

bo‘linganligi sababli yarim ton musiqa sistemasi tovushlari orasidagi eng kichik oraliq hisoblana-

di. 2 ta yarim tonlikdan hosil bo‘lgan oraliqqa «butun ton» deyiladi.

Tovushlar qatorining asosiy pog‘onalari orasida 2 ta yarim ton va 5 ta butun ton bor: