KITOB — ziyo

Yuqorida aytib o’tilgan mualliflar mexanik ravishda, faqatgina “yuqoridan”, somnambulistlar kabi fikrlarni o’ylamasdan qayd etganini aytishimiz mumkinmi? To’liq emas. To’rtinchi asrdan boshlab, Muqaddas Kitobni yozgan azizlar uning hamkasblari deb hisoblanishdi. Ya’ni. Shaxsiy element paydo bo’ldi. Ushbu e’tirof tufayli muqaddas matnlarning uslubiy heterojenliği uchun tushuntirishlar, semantik va haqiqiy farqlar paydo bo’ldi.

Muqaddas Kitobni kim va qachon yozgan – qiziqarli ma’lumotlar

Xristian dogma Bibliyaga asoslangan, ammo ko’pchilik uning muallifi va nashr etilganda bilmaydi. Ushbu savollarga javob olish uchun olimlar ko’plab tadqiqotlar o’tkazdilar. Muqaddas Kitobning bizning asrdagi tarqalishi ulkan nisbatga yetib bordi, dunyodagi har bir soniyada bitta kitob chop etilishi ma’lum.

Muqaddas Kitob nima?

Masihiylar Muqaddas Kitobni tashkil etgan kitoblarni Muqaddas Kitob deb atashadi. U odamlarga berilgan Rabbiyning so’zidir. Ko’p yillar davomida, Muqaddas Kitobni kim yozganini tushunish uchun ko’plab tadqiqotlar o’tkazildi va vahiy turli xalqlarga berildi va yozuvlar ko’p asrlar mobaynida amalga oshirildi. Jamoat kitob to’plamini ilhomlantirilgan deb tan oladi.

Bir toifadagi pravoslav bibliya ikki yoki undan ortiq sahifaga ega bo’lgan 77 ta kitobdan iborat. Qadimgi diniy, falsafiy, tarixiy va adabiy yodgorliklarning kutubxonasi hisoblanadi. Muqaddas Kitob ikki qismdan iborat: qadimgi (50 kitob) va yangi (27 ta kitob) poydevor. Eski Ahd kitoblarini shartli ravishda taqsimlash qonuniy, tarixiy va o’qituvchilar kitoblariga kiritilgan.

Muqaddas Kitob nima uchun Muqaddas Kitob deb nomlangan?

Bibliya olimlari tomonidan taqdim etilgan va ushbu savolga javob beradigan bitta asosiy nazariya mavjud. “Muqaddas Kitob” ning paydo bo’lishining asosiy sababi O’rta er dengizi qirg’og’ida joylashgan Byblos port shahri bilan bog’liq. Uning yordamida, Misr papirusi Gretsiyaga etkazilgan. Bir muncha vaqt o’tgach, bu ism yunoncha kitobni anglatar edi. Natijada, “Muqaddas Kitob” kitobi paydo bo’ldi va bu ism faqatgina Muqaddas Bitikda ishlatilgan va shuning uchun bu nomni katta harf bilan yozib qo’ying.

Muqaddas Kitob va Injil – farq nima?

Ko’plab imonlilar nasroniylar uchun asosiy Muqaddas Kitob haqida aniq tasavvurga ega emaslar.

1. Injil Yangi Ahdga kiradigan Muqaddas Kitobning bir qismidir.
2. Muqaddas Kitob erta oyatdir, lekin Injilning matni ko’p o’tmay yozilgan.
3. Matnda Xushxabar faqat er yuzidagi hayot va Iso Masihning osmonga ko’tarilishi haqida gapiradi. Muqaddas Kitobda ko’pgina boshqa ma’lumotlar mavjud.
4. Muqaddas Kitobni va Xushxabarni kim yozganidan farq bor, shuning uchun asosiy Muqaddas Kitob mualliflari ma’lum emas, lekin ikkinchi ish hisobidan uning matnini to’rtta Evangelistlar yozgan: Matto, Yuhanno, Luqo va Mark.
5. Shunisi e’tiborga loyiqki, Xushxabar faqat qadimgi yunon tilida yozilgan va Muqaddas Kitobning matnlari turli tillarda berilgan.

Muqaddas Kitobning muallifi kim?

Mo’minlar uchun, Muqaddas Kitobning muallifi Rabbidir, lekin mutaxassislar bu fikrni tanqid qilishlari mumkin, chunki unda Sulaymon hikmati, Ayub kitobi va boshqalar mavjud. Bu holatda, savolga javob berish – Muqaddas Kitobni kim yozgan bo’lsa, biz ko’plab mualliflar bor, deb o’ylashimiz mumkin, va bularning barchasi bu ishga hissa qo’shdi. Bu ma’budni olgan oddiy odamlar tomonidan yozilgandir, ya’ni ular faqat bitta asbob bo’lib, kitob ustida qalam ushlab turishdi va Rabbiy ularning qo’llarini qo’zg’adi. Muqaddas Kitobni qaerdan topishganini bilish uchun, matnni yozgan kishilarning nomlari noma’lum.

Muqaddas Kitob qachon yozilgan?

Uzoq vaqt davomida dunyoning eng mashhur kitoblari qachon yozilganligi haqida munozaralar bo’ldi. Ko’plab tadqiqotchilarning fikriga qo’shilgan mashhur bayonotlardan biri quyidagilardan iborat:

1. Ko’plab tarixchilar, Muqaddas Kitob qachon paydo bo’lganiga oid savolga javob berish, mil. Av. VIII-VI asrga ishora qilmoqda .e.
2. Ko’pgina bibliya olimlari kitobning nihoyat miloddan avvalgi V-II asrda shakllanganligiga ishonch hosil qilishadi .e.
3. Bibliyadan qancha yillar o’tganligi haqida kitobning yana bir keng tarqalgan versiyasi, bu kitobni miloddan avvalgi II-I asrda tuzilgan va imonlilarga taqdim etilganligini ko’rsatadi .e.

Muqaddas Kitobda ko’plab hodisalar tasvirlangan, shuning uchun birinchi kitoblar Muso va Yoshua hayoti davomida yozilgandir. Keyin boshqa nashrlar va qo’shimchalar ham mavjud bo’lib, ular hozirda ma’lum bo’lganidek, Muqaddas Kitobni yaratgan. Tanlangan matnga ishonishning iloji yo’q deb hisoblaymiz, chunki u ilohiy kelib chiqishi haqida da’vogar ekan, deb kitob yozishning xronologiyasini tanqid qiluvchi tanqidchilar ham bor.

Muqaddas Kitob qaysi tilda yozilgan?

Barcha zamonning buyuk kitobi qadim zamonlarda yozilgan va bugungi kunda u 2500 dan ortiq tillarga tarjima qilingan. Muqaddas Kitob nashrlari soni 5 million nusxadan oshdi. Ta’kidlash joizki, mavjud adabiyotlar original tillardan eng so’nggi tarjimalar. Muqaddas Kitobning tarixi bir necha o’n yillar davomida yozib qo’yilganligini ko’rsatadi, shuning uchun u turli tillarda yozilgan matnlarni birlashtiradi. Eski Ahd ibroniy tilida ko’proq ifodalangan, ammo oromiy tilida ham matnlar mavjud. Yangi Ahd qadimiy yunon tilida deyarli to’liq ifodalangan.

Muqaddas Kitob haqida qiziqarli ma’lumotlar

Muqaddas Kitobning mashhurligini hisobga olsak, tadqiqotlar olib borilganiga hech kim hayron bo’lmaydi va bu juda ko’p qiziqarli ma’lumotni kashf qilishga imkon berdi:

1. Muqaddas Kitobda Iso ko’pincha eslatib o’tilgan, ikkinchisi esa Dovud edi. Laurel ayollaridan Ibrohim Soroning xotini bor.
2. Kitobning eng kichik nusxasi 19 asr oxirlarida chop etilgan va bu uchun fotomexanik kamaytirish usuli qo’llanilgan. Uning uzunligi 1,9 x 1,6 sm, qalinligi esa – 1 sm. Matnni o’qish uchun qopqoqga magnitafon qo’yilgan edi.
3. Muqaddas Kitobdagi dalillarga qaraganda, u taxminan 3,5 mln. Harfni tashkil etadi.
4. Eski Ahdni o’qish uchun 38 soat sarflash kerak va 11 soat ichida o’tadi.
5. Ko’pchilik haqiqatni hayratda qoldiradi, lekin statistika ma’lumotlariga ko’ra, Muqaddas Kitob boshqa kitoblardan ham ko’proq o’g’irlik.
6. Muqaddas kitobning ko’pgina nusxalari Xitoyga eksport qilish uchun yaratilgan. Shimoliy Koreyada bu kitobni o’qish o’lim bilan jazolanadi.
7. Masihiy Muqaddas Kitob eng quvg’in qilingan kitobdir. Tarix mobaynida qonunlar chiqarilishiga oid birorta ham ish qilinmadi, buzilishi uchun o’lim jazosi qo’llanildi.

KITOB — ziyo

Insoniyat rivojida aql-idrok va ruhiy barkamollik vositasi bo‘lgan kitob buyuk mo‘’jiza. Darhaqiqat, kitob odamzodning yaqin sirdoshi, yo‘ldoshi va uni asrlardan asrlarga olib o‘tgan ziyo mash’alidir. Kitoblar faqat bilim manbai bo‘libgina qolmay, madaniy hayotimizning betakror san’ati sifatida yashab kelayotir. Xalqimiz azal-azaldan ilmga, kitobga chanqoq. Shu bois yurtimizda kitobatchilik qadimdan rivojlanib kelgan. Fikrimizga dalil sifatida “Avesto” qo‘lyozmalari, sopol idishlar, charm o‘ramlari, metall buyumlardagi yozuvlarni aytsak bo‘ladi.

Kitobat san’ati bir qancha qo‘li gul hunarmandlar tomonidan bajariladigan murakkab jarayonlarni o‘z ichiga oladi. Jumladan, bular — qog‘ozrez, xattot (kitob va risolalarni ko‘chiruvchi kotib), lavvoh (lavh yasovchi usta), muzahhib (zarhal beruvchi mo‘yqalam sohibi), musavvir (rassom), sahhof (muqovasoz)lardan iborat jamoadir.

Qo‘lyozma kitoblarni tayyorlashda kitob uchun yaxshi, sifatli qog‘oz tanlash muhim bo‘lgan. Bu o‘rinda Samarqand qog‘ozi, ayniqsa, o‘zining bejirimligi va sifati bilan dong taratgan. Samarqand qog‘ozlari miloddan avvalgi davrda Buyuk Ipak yo‘li orqali Eron, Hindiston, Shom va Rumgacha yetib borgan.

“Maroqand qog‘ozlari, — deb yozgan edi qadimgi yunon olimi Gerodot “Tarix” asarida, — o‘zining sifati, yozuvning tiniq ko‘rinishi, ixchamligi bilan Xitoy qog‘ozlaridan yuqori turadi”. Tarixchi Narshaxiyning VI—VII asrlardan hikoya qiluvchi mashhur “Buxoro tarixi” hamda Firdavsiyning “Shohnoma” asari ham Samarqand qog‘oziga bitilgani tufayli bugungi kungacha yetib kela olgan. Bobur o‘zining “Boburnoma” asarida Samarqand qog‘ozi haqida quyidagi ma’lumotlarni yozib qoldirgan: “Dunyoda eng yaxshi qog‘oz Samarqanddin keltiriladur”. Aytish kerakki, Samarqand XIX asrning birinchi yarmigacha ko‘pgina mamlakatlarning qog‘ozga bo‘lgan ehtiyojini qondirib kelgan. Hatto Shosh, Tabriz shaharlarida Samarqand qog‘ozlari sotiladigan do‘konlar bo‘lgan.

Xattotlar matnni qog‘ozga yozishda mistar (maxsus qog‘oz-karton) ustiga ip tortib uning izini matn yoziladigan qog‘ozga tushirib olganlaridan so‘ng matn yozishga kirishganlar. Matnni qanday joylashtirish xattotning mahoratiga bog‘liq bo‘lgan. Yozilgan matnni lavvoh hoshiyali qog‘ozga yelimlagan, uning ustidan jadvalkash turli-tuman ranglarda chiziqlar tortib, matnni jadvalga olgan. Keyin esa muzahhib oltin suvi va turli ranglar bilan qo‘lyozmani ziynatlagan. Bunda muzahhiblar “shams”, “lavha”, “sarlavha”, “zarvaraq”, “xotima” kabi naqshlardan foydalanganlar. Bo‘sh qoldirilgan joylarga musavvirlar miniatyura ishlaganlar. Ular rasmlarni turli ranglarda, oltin, kumush ishlatgan holda bo‘yaganlar. Nihoyat, muqovachilar qo‘lyozmaga naqsh va turli xil bo‘yoqlar bilan jilo berganlar, oltin suvlari yurgizilgan charm muqovaga biriktirganlar. Muqovaning qopqog‘i ko‘pincha bosma, o‘yma, qadama naqshlar, yorqin rasmlar bilan bezatilgan kumush yoki yog‘ochdan bo‘lgan.

Temuriylar hukmronligi davrida kitobat san’ati yuksak pog‘onaga ko‘tarildi. O‘sha davrlarda mashaqqatli mehnat bilan bunyodga kelgan nafis kitoblar oz nusxada, nihoyatda qimmat bo‘lar edi. Bunday kitoblar ko‘pincha podshohlar, amirlar va davlatmand kishilar buyurtmasi bilan ishlanar va maxsus kutubxonalarda saqlanardi. Kitobat va xattotlik san’ati XIV—XV asrlarda yangi taraqqiyot bosqichiga ko‘tarildi. Mashhur xattot Mirali Tabriziy nasta’liq xatini kashf etadi. Mohir xattotlardan biri Sultonali Mashhadiy, Nizomiy Ganjaviy, Farididdin Attor, Hofiz Sheroziy, Sa’diy, Xisrav Dehlaviy, Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy va boshqa ijodkorlarning asarlarini mahorat bilan ko‘chirgan. Sultonali Mashhadiy tomonidan ko‘chirilgan 50 dan ziyod kitob hozirgi kunga qadar yetib kelgan. U o‘ymakorlik san’atida ham mohir bo‘lib, Husayn Boyqaroning “Bog‘i Jahonoro” bog‘idagi saroy va boshqa binolarning devorlariga o‘yib bitiklar yozgan.

Temuriy hukmdorlar devonxonalari qoshida, xususan, Samarqand va Hirotda saroy kutubxonalari tashkil etilib, ularning boshliqlari “kitobxona dorug‘asi” yoki “kitobdor” deb atalgan. Ularning qo‘l ostida ko‘plab xushnavis xattotlar, qo‘li gul naqqoshlar, musavvirlar, mohir lavvohlaru sahhoflar buyurtmalar bajarganlar. Masalan, XIV asrning birinchi yarmida Hirotda Ulug‘bekning ukasi Boysung‘ur Mirzo kutubxonasida qirq nafar xattot va bir qancha naqqoshlar ko‘lyozma asarlardan nusxalar ko‘chirish va ularni bezash bilan band bo‘lgan. 1429 yilda A.Firdavsiyning “Shohnoma” asari ko‘chirtirilib, asar 20 ta manzarali rangdor miniatyuralar bilan bezatilgan. XV asrning ikkinchi yarmida Hirotda kitobat san’ati yanada rivoj topadi. Husayn Boyqaro va Alisher Navoiy saroy kutubxonasini nodir asarlar bilan boyitishga g‘amxo‘rlik qilganlar.

Keyinchalik Buxoro xonligida ham xattotlik, miniatyura, rassomlik san’ati, kitob ko‘chirish, ularni naqsh va tasvirlar bilan bezatish san’ati davom ettirildi. 1624 yilda Samarqandda ko‘chirilgan Sharafiddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma” kitobi o‘sha davr kitobat san’atining yorqin namunasidir. XVII—XVIII asrning birinchi yarmida Buxoroda xattotlik va miniatyura san’ati yaxshi rivojlangan edi. Rassomlar asosan qo‘lyozmalarni naqshli bezash bilan shug‘ullangan. Masalan, Buxoro xoni Amir Haydar davrida ijod qilgan Mir Ma’sum Olamiyon “Axloqi Muhsiniy” va Sa’diy asarlarini rasmlar bilan bezaydi. Mirzo Sodiq Jondoriy amir Nasrulloxon davrida qo‘lyozma kitoblarga lavhalar, qo‘lyozma asarlardan nusxalar ko‘chirish va bezash bilan band bo‘lgan.

Qo‘qon xonligida kitobat san’atining mohir ustalari bo‘lishgan. Nodirabegim buyurtmasiga asosan xattot Muhammad Yusuf Dabir tomonidan XIX asrda Qo‘qonda ko‘chirilgan Alisher Navoiyning she’rlari to‘plami “Devoni Alisher Navoiy” kitobi ishlangan bezaklariga ko‘ra dunyoda yagona nusxadir. Hozir Toshkent davlat sharqshunoslik instituti fondida saqlanayotgan ushbu asarda musavvir va xattot Navoiy asarlari insoniyatga quyoshdek nur sochib turishini ramziy tasvirlagan naqshlarni ko‘ramiz.

XX asrning 70–80-yillariga kelib A.Madraimov, Sh.Salimov, Sh.Muhammadjonov va boshqa olimlarning sa’y-harakatlari natijasi o‘laroq kitobat san’ati qayta tiklandi. Ushbu an’analarni davom ettirib, samarali ijod qilayotgan ustalardan biri Sh.Muhammadjonovning “Navoiy lirikasi”, “Kalila va Dimna”, “Devonu lug‘otit-turk”, “Ipak yo‘li hikoyalari” asarlari o‘zining nafis bezaklari, tasvirlari bilan kitobat san’atining noyob namunalari qatoridan munosib o‘rin egallaydi. Ilmiy-texnik taraqqiyot yuksak darajada rivojlangan bugungi kunda kitob nashr etish sohasida ham katta o‘zgarishlar yuz berdi. Avvalgi qo‘l mehnatini kompyuterlar va bosma uskunalarning egallashi tufayli kitoblarning sifati tubdan yaxshilandi. Ayniqsa, keyingi yillarga kelib, nashriyotlarimiz har tomonlama sifatli, chiroyli bezatilgan kitoblarni chop etib, o‘tmish an’analarini davom ettirishmoqda.

Olmosga teng fikrlaru oltin so‘zlarni zarhal sahifalarga jo qilgan o‘zbek kitobat san’atining nafis did bilan tayyorlangan nodir namunalari jahonni lol qoldirib kelmoqda. Qimmatbaho duru gavharlar, oltinu javohirlar moddiy boylik ramzi deb baholansa, kitob esa shu moddiy boylik va dunyo go‘zalliklarini yaratuvchi insonning aql mash’ali, tafakkur faoliyati, qadriyati bo‘lib, o‘tmishning ma’naviy-falsafiy, madaniy-ma’rifiy tajribalarini kelajak avlodlarga yetkazaveradi.

Shabnam AZIMOVA,

san’atshunos

Tarixning sirlari – Muqaddas Kitobni kim yozgan?

Muqaddas Kitob turli xil yo’llar bilan chaqiriladi: Kitoblar, Hayot kitobi, Axborot kitobi, Abadiy Kitob. Ko’p yillar davomida insoniyatning ma’naviy rivojlanishiga ulkan hissa qo’shganligi shubhasizdir. Injil mavzularida badiiy matnlar va ilmiy risolalar, rasm va musiqiy asarlar yoziladi. Abadiy Kitobdan olingan tasvirlar haykallardagi belgilarga, freskalarga, pushtlarga yozilgan. Zamonaviy san’at – kinoteatr – uni chetlab o’tmadi. Bu inson qo’li tomonidan ilgari surilgan eng mashhur va o’qiydi kitobdir.

Biroq, odamlar uzoq vaqtdan buyon mutlaqo aniq javob berilmagan savolga javob berishdi: va Muqaddas Kitobni kim yozgan? Bu haqiqatan ham Xudoning hosilidirmi? U erda yozilganlar mutlaqo ishonchli bo’lishi mumkinmi?

Muammoning tarixiga

Quyidagi dalillarni bilamiz: Muqaddas Kitob deyarli ikki ming yil muqaddam yozilgan edi. Bundan aniq, bir ming olti yuz yildan ko’proq vaqt. Ammo Muqaddas Kitobni kim yozgan bo’lsa, u imonlilar nuqtai nazaridan to’g’ri emas. Nima uchun? Chunki, aytmoqchi bo’ladigan aniqroq bo’ladi – qayd etilgan. Axir, u turli davrlarda jamiyatning turli xil ijtimoiy qatlamlari vakillari va hatto turli millat vakillari tomonidan yaratilgan. Ular o’zlarining fikrlarini, hayotdagi kuzatuvlarini yozmaganlar, balki Xudo ularga aytgan narsalarini yozganlar. Muqaddas Kitobni yozganlar, o’zlarining fikrlarini o’zlarining ongiga qo’yib, parchment yoki qog’ozga qo’llari bilan olib boradigan Xudo tomonidan boshqarilganligiga ishonishadi. Shuning uchun, kitobni odamlar tomonidan yozilgan bo’lsa-da, u aniq Xudoning so’zini va hech kimni o’z ichiga olmaydi. Muqaddas Bitikning birida ushbu to’g’rida bevosita aytilgan: “Xudo tomonidan ilhomlangan”, ya’ni ” Eng ilohiy ilhom bilan ilhomlantirilgan.

Ammo kitobda juda ko’p kelishmovchiliklar, qarama-qarshiliklar, “qorong’u joylar” mavjud. Qur’on matnlarini tarjima qilishdagi noto’g’ri gaplar, Muqaddas Kitobni yozganlarning xatolari, bizning ahmoqligimizdan biror narsa bilan izohlanadi. Bundan tashqari, Injil matnlarining aksariyati oddiygina yo’q qilindi, yoqildi. Ko’pchilik asosiy tarkibga kirmay, apokrifikaga aylandi. Ko’pchilik Muqaddas Bitikning ko’p qismini ushbu yoki Ekumenik kengashdan keyin keng jamoatchilikka qabul qilinganligini bilishadi. Ya’ni, g’alati tuyulishi mumkin, insoniy omil Xudoning ilohiyatining timsoli muhim rol o’ynadi.

Nega Muqaddas Kitob yozgan edi, demak, aytaylik, uning mazmuni og’izdan og’izga emas. Gap shundaki, og’zaki shaklda unutilgan bo’lsa, ikkinchisi buzilgan shaklda, boshqa “gaplovchi” ning gumonlari bilan uzatilgan. Yozma bayonot axborotni yo’qotish yoki uning ruxsatsiz talqin etilishiga yo’l qo’ydi. Shunday qilib, ba’zi ob’ektivlik ta’minlandi, kitobni turli millatlarga va millatlarga etkazish uchun kitobni turli tillarga tarjima qilish mumkin bo’ldi.

Yuqorida aytib o’tilgan mualliflar mexanik ravishda, faqatgina “yuqoridan”, somnambulistlar kabi fikrlarni o’ylamasdan qayd etganini aytishimiz mumkinmi? To’liq emas. To’rtinchi asrdan boshlab, Muqaddas Kitobni yozgan azizlar uning hamkasblari deb hisoblanishdi. Ya’ni. Shaxsiy element paydo bo’ldi. Ushbu e’tirof tufayli muqaddas matnlarning uslubiy heterojenliği uchun tushuntirishlar, semantik va haqiqiy farqlar paydo bo’ldi.

Shunday qilib, imonlilar orasida Muqaddas Kitob Muqaddas Ruhning so’zi va Xudoning xalqi, uni yaratgan muqaddas havoriylar deb hisoblanadi. Bu insoniy tilda nashr etilgan ruhiy tajriba.

Bibliya bo’limlari

Biz hammamiz bilamizki, Muqaddas Kitob nimani anglatadi – Eski va Yangi Ahdlardan. Eski Ahd – Masih tug’ilishidan oldin bo’lgan har bir narsa . Bular dunyo yaratilishiga, yahudiylarga, Xudoning xalqiga oid hikoyalar. Shunisi e’tiborga molikki, yahudiylar uchun faqat Injilning birinchi qismi muqaddas kuchga ega. Muqaddas Kitob Yangi Ahdni taniy olmaydi. Xristian olamining qolgan qismi, aksincha, Muqaddas Kitobning ikkinchi qismining qoidalari va amrlariga ko’ra yashaydi.

Eski Ahdning miqdori Yangi Ahdning uch barobaridan iborat. Har ikkala qism ham bir-birini to’ldiradi va alohida tushuniladi. Har bir guruh o’zlarining kitoblarini o’z ichiga oladi, ular guruhlarga bo’linishi mumkin: ibratli, tarixiy va bashoratli. Ularning umumiy soni oltmish oltmish oltmish oltmishga yaqin mualliflardan tashkil topgan. Ularning orasida Amos va Shoh Dovud cho’ponlari, taxt yig’uvchi Matto va baliqchi Peter, shuningdek shifokor, olim va boshqalar bor edi.

Ba’zi tushuntirishlar

Faqatgina imondan uzoq bo’lgan odamlar uchun Muqaddas Kitob – bu asrlar davomida omon qolgan va boqiylik huquqiga ega bo’lgan ajoyib adabiy yodgorlik.