Kitob varaq programma

O‘zbek xalq og‘zaki ijodi

• O‘zbek xalq maqollari
• O‘zbek xalq ertaklari
• O‘zbek xalq topishmoqlari

• O‘zbek mumtoz adabiyoti
• Zamonaviy o‘zbek she’riyati
• Muxlislar ijodidan

• Barcha kitoblar
• Ziyouz jurnalxonasi
• Ziyouz audiokutubxonasi
• Mobil kutubxona
• Maktab darsliklari
• Oliy va OMTM darsliklari
• Durdona to‘plamlar
• Android uchun kitoblar
• Videogalereya
• Узбекская библиотека

• Islomiy sahifamiz
• Forum
• Kross-shou
• Foydali sahifalar
• Saytdan qidirsh
• Ziyouz viktorinasi arxivi

Mavzu : elektron jadvallar bilan ishlash metodikasi

Elektron jadvallar inson xayotining xar xil soxasida uchraydigan, xisoblash va iqtisodiy masalalarni yechishda, jumladan, berilganlarni tez o’zgartirib turuvchi masalalarni tezkor ravishda qayta ishlab chiqishda, masalan, bank xujjatlari bilan ishlash kabi keng ko’lamli masalalarni yechishda qo’llaniladigan uta kuvvatli vosita xisoblanadi.

Хisoblash elektron jadvalining dastlabki dasturi 1979 yili Visicals (Visiblencalculators-ko’rinib turuvchi kalkulyator) nomi bilan Software Arts firmasida yaratilgan. Bu dastur Apple II kompyuteri uchun ishlab chiqilgan va ko’p jixatdan uning bozorda ommabobligi aniqlangan.1981 yili IBM PS kompyuteri paydo bo’lishi bilan bu tipdagi kompyuterlar uchun elektron jadvallar ishlab chiqila boshlandi.Visicals va Supercals dasturlarining yangi ko’rinishlari paydo bo’ldi, shu bilan birgalikda Microsoft – Multiplan firmasining birinchi amaliy dasturi paydo bo’ldi va u elektron jadvallar yangi avlodining yorqin yulduziga aylandi.

Хisoblashlar natijalarini ko’rgazmaliroq tasvirlash uchun joylashtirilgan grafik rejimlarining paydo bo’lishi bu elektron jadval rivojlanishining navbatdagi qadami b’ldi. 1983 yil LOTUS firmasining 1-2-3 paketlari chiqib, kutilgandan xam ziyodrok muvaffakiyatga erishdi. Ammo 1997 yil Microsoft firmasi tomonidan EXCEL dasturi taqdim etildi, u xozirgi kunda xam o’z sinfidagi eng quvvatli dastur xisoblanadi. Bu dastur ixtiyoriy axborotni (matnlar, sonlar, sana va hokazolarni) qayta ishlab chiqish va saqlash imkonini beribgina qolmasdan, balki qilgan ishingiz natijasini bezash, ko’rgazmaliroq ko’rsatish va chop etish imkoniyatini beradi.Bunda Win Word dasturidagi taxrirlash vositalardan foydalanish mumkin.EXCEL ning ommaviy imkoniyatlarini o’zlashtirish qiyin emas,ammo dasturning murakkabligi va imkoniyatlarining juda kengligi sababli , ular bilan tanishish uzoq davom etishi mumkin, binobarin, aynan ish jarayonida uning yangi-yangi imkoniyatlarini ko’rish mumkin. EXCEL bugungi kunda mashhur elektron dasturlash jadvallaridan biridir. Undan ishbilarmonlar,

o’qimishli kishilar,xisobchilar va jurnalistlar foydalanadilar. U yordamida turli xildagi ro’yxatlar, kataloglar, jadvallar, moliyaviy va statik otchyotlar,jamoa fikrini xisobga olish biznes korxonalarni rejalashtirish, ilmiy eksperimentlar natijasini ishlab chiqish, prezentatsion materiallar tayyorlash mumkin. Хullas, YeХSEL qulay elektron jadvaldir. Jadvallarni jihozlash turli xil bo’ladi, formatlashda berilgan imkoniyatlar xuddi yaxshi tekst protsessordek, shriftlarni o’zgartirish mum-kin, rasm chizishni, qatorlar ajratishni, qatorli yoki aloxida yacheykalardagi tekstni rang bilan ko’pincha agar sizda rangli printer bo’lsa, ramkali va chiziqli, oblastlarni ranglash, berilgan jadvallarda grafik va diagramalar ko’rish, jadvallarda kartinkalar qo’ya bilish va hokazolarni bajarish mumkin. Shuni aytish lozimki, bu dastur xaddan tashqari kuchli,imkoniyatlari juda ko’p, ko’pincha oxirgi versiyalar (5.0 va 7.0 WINDOWS 95 uchun) mikesida berilgan. Biz, albatta o’zimizga kerakli bo’lgan tushunchalarni ko’rib chiqamiz, shuningdek, uning ishlash prinsipini xam, boshqa qolgan juda ko’p ma’lumotlarni kerakli vaqtda biz kengaytirilgan xolatdagi EXCEL sistemasidan qidirishimiz mumkin.

I. ASOSIY QISM

I. MICROSOFT EXCEL dasturi.
EXCEL 5.0 programmasi MICROSOFT OFFISE paketiga kiradi.U WINDOWS operatsion qobig’i boshqaruvida elektron jadvallarni tayyorlash va qayta ishlashda ishlatiladi. EXCEL xujjatlari, ya’ni qayta ishlash ob’ektlari bo’lib ixtiyoriy nomli ,.XLS kengaytmali fayl xisoblanadi.Bunday fayl ishchi kitob deb ataladi.

Хar bir XLS fayliga 1 dan 255 tagacha elektron jadvallar joylashtirish mumkin, ularning har biri ishchi varaq deb ataladi. Ishchi varaq va xujjat bir ma’noda ishlatiladi.

Elektron jadval kompyuter xotirasida joylashgan 1 dan 16384 gacha raqamlangan satrlardan va lotin xarflari A,B. Z,AA ,AB. deb raqamlangan 256 ta ustundan iborat.Ustun va satrlar kesishish joyida yacheyka (katak) joylashgan. Ixtiyoriy katakka boshlangich

qiymatlar son yoki matn shuningdek ixtiyoriy axborotni xisoblash uchun formula kiritish mumkin.Ustun kengligini va satr balandligini o’zgartirish mumkin. EXCELni kompyuterga o’rnatishda,o’z talabi va shaxsiy kompyuter quvvatidan kelib chiqib foydalanuvchi o’rnatishning bir yoki bir nechta variantlarni tanlashi mumkin, bular minimal, tanlanma,standart,to’la.

1. 1. EXCEL dasturini ishga tushirish va tugatish tartibi.
EXCEL belgisi MICROSOFT OFFISE panelida bo’ladi,belgi ustiga qo’yilib ,chap tugma 2marta tez bosiladi.

Dasturni yopish uchun quyidagi usullarning biridan foydalaniladi:

1) Sistema menyusi belgisiga ikki marta bosiladi,

2) Sistema menyusi ochilib undan buyrug’i tanlanadi,

3) ALT- F4 klavishi bosiladi,

4) CTRL+ESC klavishlari bosilib muloqot oynasi chaqiriladi, undan yopilayotgan oyna nomi yozilgan satr ajratiladi va tugmasi bosiladi.

Agar EXCEL oynasini yopish vaqtida foydalanuvchi xujjatga o’zgartirish kiritish va uni faylda saqlamagani ma’lum bo’lsa, ekranga muloqot oyna chiqadi.Shundan keyin o’zgarishni faylda saqlash (yes ),saqlamaslik (no- ),yoki ishni davom ettirish (cancel-
) mumkin.

1.2. Fayl-xujjatlarni (kitoblarni) yaratish,chaqairish va saqlash tartibi.

Agar EXCEL buyruq satri argumentsiz (yangi fayl ismi ko’rsatilmay) ishga tushirilgan bo’lsa,programma so’zsiz yangi xujjatni shartli Nomi bilan yaratishni taklif kiladi.Shundan keyin xujjat to’la yoki qisman tayyorlangach uni diskda FaylSozranit kak. buyruqlari yordamida ixtiyoriy nomli. XLS kengaytmali fayl ko’rinishida saqlash mumkin.Agar shu mavjud faylda davom ettiriladigan bo’lsa,Fayl/Otkrыt buyruqlari yordamida olib boriladi. Bunda standart muloqot oyna paydo bo’ladi,unda kerakli fayl nomi yoziladi. Agar yangi xujjat yaratilmoqchi bo’lsa FaylNovыy buyruqlari tanlanadi. EXCEL KNIGA1 yoki KNIGA2 va hokazo deb nomlangan bo’sh jadvalni taklif qiladi. EXCEL ruscha versiyasining umumiy ko’rinishi 1-rasmda ko’rsatilgan, ko’pchilik ochilgan landshaftlar nazarimizda WINDOWS WORD ni chiziqli instrumentlar va menyusini eslatadi. Ammo keskin ajratadigan belgilar xam mavjud .

Standartnaya va formatirovaniye kabi panel instrumentlarida WINWORD va WRITE da bo’lmagan formula qatori joylashgan.

Asosiy farq, shundaki EXCEL ning ishchi maydoni toza qog’ozni emas, balki bo’sh jadval namoyon qiladi, biz esa siz bilan bu jadvalini to’ldirishimiz kerak. Хaqiqatdan xam ishchi kitobni tasvirlaydigan , 1 ta emas 16 ta jadval joylashgan. Ishchi maydonining pastida, liftning chap gorizontal qaismida siz qatlam qatorni ko’rasiz. Kerakli vaqtda kitobimizni varaqlashimiz mumkin. Kim klaviaturadan foydalanishga qiynalsa,Ctrl-PgUr,Ctrl-RdDn tugmalarini (orqaga va oldinga varaqlaydi) bosishi mumkin. Agar kitobning 16 varag’i kamlik chi qatorini ko’shishga imkoniyatingiz bor.EXCEL ko’p oynali programmadir.Ya’ni bir vaktda bir nechta xujjatni ochish mumkin.

Elektron jadvallar bilan ishlashga mo’ljallangan programmalarga Microsoft Excel, Lotus, Quattro Pro, Supercalc kiradi. Shulardan eng keng tarqalgani Office guruhiga taalluqli Excel jadval prosessoridir. Excel Windows bosh menyusidan

Пуск-Программы-Microsoft Excel buyrug’i orqali yoki Office panelidan tugma orqali ishga tushiriladi.

Rasm. Excel oynasi umumiy ko’rinishi.

1.Oyna sarlavhasida programma nomi va kitob nomi ko’rsatiladi.

2.Excel oynasi tugmalari.

3. Kitob oynasi tugmalari.

4.Bosh menyu satri.

5.”Стандартная” uskunalar paneli.

7. Yacheyka nomi maydoni

8. Formulalar satri.

9. Ustunlar sarlavhasi.

10. Satrlar sarlavhasi

11. Ish joyi.

12. Varaqlar nomi.

13. Holat (axborot) satri.

Excel jadval prosessori hisob-kitob uchun mo’ljallangan. Excel jadval prosessorida jadvalga formulalar yozish, diagrammalar bilan ishlash, boshqa programmalar bilan axborot almashish, bitta fayl (kitob)da bir nechta varaq ochib ishlatish, makroslar yozish va ularga Visual Basisda o’zgartirishlar kiritish, tayor xujjatlarni printerda chop etish va shu kabi bir qancha amallarni bajarish mumkin. Excel bosh menyusi buyruqlari va uskunalar paneli tugmalari Word matn muharririnikiga o’xshab ketadi va nomi bir xil menyular xuddi Worddagi kabi yoki shunga o’xshash vazifalarni bajaradi.

1.1.Создать – yangi hujjat yaratish.

1.2.Открыть – Diskdagi mavjud hujjatni yuklaydi, bu buyruq ishga tushirilganda “Открытие документа” oynasi ochiladi, oynadan kerakli hujjat tanlab olinadi.

1.3.Закрыть– Joriy hujjatni yopadi.

1.4.Сохранить– joriy hujjatni diskka yozish(saqlash). Agar hujjat yangi bo’lsa, hujjat saqlanadigan papka, hujjat nomi va formati ko’rsatilishi kerak.

1.5.Сохранить как– joriy hujjatni boshqa papkaga yoki diskga, boshqa nom yoki formatda yozish (saqlash).

1.6.Сохранить все – word matn muxarririda ochilgan hamma oynadagi hujjatlarni diskka yozish.

1.7. Свойства – joriy hujjat haqida axborot olish va shu axborotlarni uzgartirish.

1.8.Пaрaмeтры страницы – varaq sahifalarining- ko’rinishini izohlash. Bunda xoshiyalarni, varaq o’lchamini va boshqa parametrlarni ko’rsatish mumkin.

1.9. Предварительный просмотр– hujjatni printerga chop etishga yuborishdan avval qog’ozdagi ko’rinishini ekranda ko’rish.

1.10. Печать – hujjatni printerga chop etish uchun yuborish. Bunda printerni, varaqlar raqamini, nusxalar sonini ko’rsatish mumkin.

1.11. Bundan oldingi ish seansda ishlatilgan hujjatlar ro’yxati. shu ro’yxatdan hujjat nomini tanlab hujjatlarni tez ochish mumkin.

1.12. Выход – prosessoridan chiqish.

1.3. Elektron jadval yacheykalari va

ular ustida amallar bajarish.
Excel jadval prosessorida yangi ochilgan fayl (kitob) bir nechta varaqlarga bo’lingan va bu varaqlar sonini 256 tagacha ko’paytirish mumkin. Varaqlar nomi (лист1, лист2, лист3 va xk.) Excel oynasi past qismida keltirilgan. (rasmga qarang).

Varaqlar qo’shish uchun varaq nomi kontekst menyusi ishga tushiriladi va Добавить buyrug’i ishga tushiriladi. O’chirish uchun Удалить, nomini o’zgartirish uchun Переименовать, ko’chirish yoki nusxa olish uchun Переместить/Скопировать buyrug’idan foydalaniladi.

Excel jadval prosessorida butun varaq yacheykalarga bo’lingan. Yacheykalar standart ravishda vertikaliga ustunlar sarlahasi harflar bilan gorizontaliga satrlar sarlahasi sonlar orqali ketma-ket nomlanadi va mos ravishda har bir yacheyka jadvaldagi o’rniga qarab quyidagicha nom oladi: A1, A2, A3 . B1, B2, B3 va hokazo.

Yacheyka nomi yacheyka nomi maydonida ko’rsatib turiladi va uning nomini shu maydon orqali o’zgartirilishi mumkin.

Yacheyka formati quyidagicha o‘zgartiriladi: menyu satridan “Формат”-“Ячейки” buyrug’i yoki suzuvchi menyudan “Формат ячеек” buyrug’i ishga tushiriladi. “Формат ячеек” oynasida quyidagilar o’zgartiriladi: sonlarning formati, yacheykadagi yozuv joylashish o’rni, harf turi va ko’rinishi, chegarasi chiziqlari, ko’rinishi, rangi va ximoya parametrlari. (rasmga qarang).

1.

Son formatini tanlash oynasi.

1. yacheykadagi yozuvni gorizontaliga tekislash maydoni.
2. yacheykadagi yozuvni vertikaliga tekislash maydoni.
3. Yacheykadagi yozuv eniga joylashmasa keyingi satrga o’tkazish bayroqchasi.
4. Belgilangan yacheykalarni birlashtirish va bekor qilish bayroqchasi.
5. Yozuvni tanlash orqali ma’lum gradusga og’dirish.
6. Yozuvni og’dirish burchagini ko’rsatish maydoni (gradusda).

Shriftlarni sozlash varag’iga izoh:

1. Shrift turini tanlash ro’yxati.
2. Shrift ko’rinishini tanlash ro’yxati.
3. Shrift o’lchamini tanlash ro’yxati.
4. Shrift tagiga chizish chiziqni ko’rsatish maydoni.
5. Shrift rangini tanlash ochiluvchi palitrasi.
6. Shrift ustiga chizish bayroqchasi.
7. Yuqorigi indeks.
8. Pastki indeks.
9. Avvaldan ko’rish joyi.

Chegara chizig’ini ko’rsatish varag’iga izoh:

1. Chiziq turini tanlash maydoni.
2. Chiziq rangini tanlash maydoni.
3. Chegara chizig’ini to’liq yo’qotish.
4. Atrofiga to’liq chizish.
5. Ichki chiziqlarni chizish.
6. Yuqori chegara chizig’ini chizish.
7. O’rtaliq gorizontal chiziqlarni chizish.
8. Pastki chegara chizig’ini chizish.
9. 45-gradusli chegara chizig’ini chizish.
10. Chap chegara chizig’ini chizish.
11. O’rtaliq vertikal chiziqlarni chizish.
12. O’ng chegara chizig’ini chizish.
13. -45-gradusli chegara chizig’ini chizish.

“Вид” varag’iga izoh:

Himoya varag’iga izoh:

1- Yacheykaga ximoya o’rnatish bayroqchasi.

2- Yacheykadagi formulalarni yashirish bayroqchasi.

II. 1. Excel menyusi buyruqlari.

1. Файл – fayllar bilan ishlash menyusi.

1.1. Создать – Yangi kitob yaratish. “Создание документа” oynasidan kerakli yorliqni ishga tushirish kerak.

1.2. Открыть – avval yaratilgan kitobni ochish yoki qidirish.

1.3. Закрыть – joriy kitobni yig’ishtirish.

1.4. Сохранить – joriy kitobni saqlash.

1.5. Сохранить как – joriy kitobni boshqa nom yoki boshqa format bilan saqlash.

1.6. Сохранить рабочий область – ish oblastini saqlash, ya’ni ochilgan kitoblar va ularning oyna kattaligini saqlab kolish. Keyingi seansda shu ish oblasti faylini ochib ishni kelgan joyidan davom ettirish mumkin.

1.7. Параметры страницы – sahifalarning ko’rinishini izohlash. “Параметры страницы” oynasida kog’oz o’lchamini, juft va toq sahifalarning ko’rinishini va shu kabi parametrlarni o’zgartirish mumkin.

1.8. Область печати –Задать – yozuvga chiqarish fragmentini ko’rsatish. Yozuvga faqat shu belgilangan fragment chiqariladi.

1.9. Область печати – Убрать – yozuvga chiqarish fragmentini bekor qilish.

1.10. Предварителный просмотр – sahifalarni yozuvga chiqarishdan avval ekranda ko’rish.

1.11. Печать – yozuvga chiqarish parametrlarini o’zgartirish va butun sahifani yoki uning bir qismini yozuvga chiqarish

1.12. Fayllar ro’yxati – Avvalgi seansda ishlatilgan fayllar ro’yxati. Faylni tez ishga tushirish uchun shu ro’yxatdan fayl nomi tanlanadi.

1.13. Выход –Excel programmasidan chiqish.
2. Правка – tahrirlash buyruqlarini o’ziga jamlagan.

2.1 Отменить. – oxirgi amalni bekor qilish.

2.2. Повторить (Вернуть).- oxirgi amalni takrorlash (bekor qilingan amalni tiklash).

2.3. Вырезать – belgilangan fragmentni ma’lumotlar buferiga ko’chiradi (qirqib olish).

2.4. Копировать – belgilangan fragment nusxasini ma’lumotlar buferiga ko’chirish..

2.5. Вставить – ma’lumotlar buferidagi fragmentni qo’yish.

2.6 Вырезать, копировать, вставить buyruqlarini suzuvchi menyudan ham ishga tushirish mumkin.

2.7. Специальная вставка – ko’rsatilgan joyga tanlangan ob’yektni qo’yish. Ob’yekt xujjat, tasvir, boshqa tipdagi fragmentlardir.

2.8. Заполнить – yacheykalarni yoki ularning formatini ko’chirish (ma’lum shart asosida belgilangan yacheykalarni to’ldirish).

2.9. Очистить – mos ravishda tanlangan format bo’yicha yacheykalarni tozalash.

2.10. Удалить – yacheykani, satrni, ustunni o’chirish.

2.11. Удалить лист – varaqni ish kitobidan o’chirish. O’chirilgan varaqni qayta tiklab bo’lmaydi.

2.12. Переместить/Скопировать – tanlangan varaqni boshqa kitobga ko’chirish yoki ko’chirib o’tkazish.

2.13. Найти – ko’rsatilgan shablon asosida simvollar ketma-ketligini belgilangan yacheykalardan qidirish.

2.14. Заменить – ko’rsatilgan shablon asosida simvollar ketma-ketligini qidirish va ko’rsatilgani almashtirish.

2.15. Перейти – varaqning kerakli yacheykalariga tez o’tish.
3.Вид – joriy oynaning ko’rinishini o’zgartirish menyusi.

3.1. Строка формул – formulalar satrini ko’rsatish yoki yashirish.

3.2. Строка состояния – holat (axborot) satrini ko’rsatish yoki yashirish.

3.3. Панель инструментов – uskunalar panelini yashirish yoki ko’rsatish.

3.4. Во весь экран – ekranning boshqa elementlarini yashirib, varaq ko’rinish chegarasini kengaytirish. Avvalgi rejimga qaytish uchun klaviatura “Esc” tugmasi orqali amalga oshiriladi.

3.5. Колонтитулы – chop etiladigan sahifalarga yuqorigi va pastki kolontitullarni o’rnatish.

3.6. Maсштаб – ekranda varaq ko’rinishini kattalashtirish yoki kichiklashtirish.