Kitob ma’rifat o’chog’i matn

Аср намози: Асрнинг вақти ҳар бир нарсанинг сояси заволдаги соядан ташқари ўзининг узунлигидан икки баробар бўлганидан бошлаб қуёш ботгуничадир. Аср намози адо қилинганидан кейин шом намози ўқилгунигача нафл намоз ўқиш макруҳ ҳисобланади. Аммо қазо намоз ўқиса бўлади. Асрга айтилган азондан кейин такбир айтилгунигача, бемалол нафл намоз ўқиса бўлади. Аср намозини қуёшни нури кўзни қамаштирмайдиган даражада кечиктириб ўқиш макруҳдир. Киши бугунги аср намозини ўқиш пайтида қуёш ботиб қолса, охиригача давом эттираверади ва намози бузилмайди.

Hidoyat.uz

– Пайғамбаримиз Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи ва саллам.

1. Қуръоннинг ҳар бир ҳарфини то қиёматга қадар қўриқловчи ким?

1. Уни қандай ушлаш керак?

1. Қуръони каримда Қуръон яна қандай номлар билан зикр этилган?

– Ал-Фурқан, Ал-Китоб, Ал-Зикр, Ал-Нур, Ал-Ҳуда.

1. Маккада нечта сура тушган?

1. Мадинада нечта сура тушган?

1. Неча порадан иборат?

1. Қуръонда Аллоҳ номи неча марта берилган?

– 2 минг 698 марта.

1. Намоз ҳакида неча марта айтилган?

1. Муҳаммад соллалоҳу алайҳи ва саллам қандай ном билан номланган?

– Соф сурасининг 6-оятида Аҳмад деган ном билан номланган.

1. Пайғамбаримизнинг исми неча марта номланган?

– Муҳаммад (с.а.в) – 4 марта, Аҳмад (с.а.в.) -1марта.

1. Энг кўп қайси пайғамбарнинг номи айтилган?

1. Қуръон оятларини дастлаб ким санаб санаб чиққан?

1. Энг дастлабки ва тарихий масжид қайси?

1. Қайси пайғамбарни онасининг исми билан қўшиб чақирилган?

– Пайғамбар Исо(а.с) Марям ўғлини.

1. Қуръонда алоҳида эслатилган кун номи?

1. Энг узун сура қайси?

1. Энг қисқа сура қайси?

1. Пайғамбаримиз Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи ва салламга Жаброил

алайҳиссалом Қуръонни илк бор келтирган вақтда у зотнинг ёшлари нечада эди?

1. Пайғамбаримиз Маккада неча йил пайғамбар бўлганлар?

1. У зот Мадинада неча йил пайғамбар бўлиб турдилар?

1. Қуръон неча йилда тушган?

– 22 йил, 5 ойу 14 кун.

1. Қайси сура намознинг ҳар бир ракатида ўқилади?

1. Аллоҳ таоло дуо ўрнида ўқишга лозим кўрган суранинг номи қайси?

1. Энг биринчи сура?

1. Қуръонда номи айтилган ёлгиз аёл.

1. Қайси сурада Бисмиллаҳ сўзи 2 марта айтилган?

1. Қуръонда пайғамбарларнинг номи билан номланган қанча сура бор?

– 6 та. Улар: Юнус, Ҳуд, Юсуф, Иброҳим, Нуҳ, Муҳаммад суралари.

1. Қуръонда Аллоҳнинг нечта номи айтилган?

1. Қуръонда номи айтилган ва 3-авлод пайғамбарининг номи?

1. Қуръонда бойлик ҳақида нима айтилган?

– Одам иймонининг синови.

1. Қуръонда номланган мaсжидлар нечта?

– 5 та. Улар: Масжид ул-Ҳаром, Масжид ул-Зирар, Масжид ул-Набавий, Масжид ул-Ақсо, Масжид ул-Қоба.

1. Номи айтилган фаришталар?

– Жаброил, Микоил, Ҳорут, Морут.

Яхшиликни яқинларингиз билан баҳам кўринг!

“Эҳсоннинг мукофоти, фақат эҳсондир” (Раҳмон, 60).

МАҚОЛАЛАР

Инернет луғати. Trojan Trojan – троян – Интернет фойдаланувчилари ёки корпоратив тармоқлар компьютерларигининг …

Тутқаноқ аёл Тобеин олимлардан Ато ибн Абу Рабоҳ ҳикоя қилади: Бир куни …

Одамлар ғафлатда қоладиган ой фазилатлари Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм Алҳамдулиллаҳ вассолату вассаламу аъла Расулиллаҳ ва аъла аалиҳи ва соҳбиҳи ажмаъийн Ражаб ойи ниҳоясига етиб, Шаъбон ойи ҳам кириб …

Бобурнинг советлар яширган фиқҳий рисоласи Тарихий китобларда Заҳириддин Муҳаммад Бобурнинг шоҳлик, саркардалик ва олимлик истеъдодидан ташқари фиқҳ …

Заҳириддин Муҳаммад Бобур ҳақида 14 факт Ҳар бир халқнинг тарихий, маданий-миллий қиёфасини аниқ белгиловчи улуғ шоҳлари, …

Интернет луғати. BitTorrent BitTorrent – Торрент – Интернет фойдаланувчилари компьютерлари ўртасида тўғридан-тўғри маълумот …

САВОЛИМ БОР

Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳим.
Рўзадор қасддан қайт қилмаса рўзаси очилмайди. Агар қасддан, ўзини-ўзи қайт қилдирса рўза очилади. Бунга қуйидаги ҳадис далилдир:

عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ رضي الله عنه أَنَّ النَّبِيَّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قَالَ: “مَنْ ذَرَعَهُ الْقَيْءُ فَلَيْسَ عَلَيْهِ قَضَاءٌ،
وَمَنْ اسْتَقَاءَ عَمْدًا فَلْيَقْضِ” (رَوَاهُ الإِمَامُ التِّرْمِذِيُّ)

Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: “Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Ким рўзадор бўлсаю, унга қайт ғолиб келса, қазо қилиш вожиб эмас. Агар ўзи хоҳлаб қайт қилган бўлса, қазо тутсин”, деганлар” (Имом Термизий ривояти).

Агар қайт рўзадорнинг ихтиёрисиз ўзи ютилиб кетсаю, қайтнинг миқдори оғиз тўладигандан оз бўлса рўза бузилмайди. Бу ҳақда Имом Сарахсий раҳимаҳуллоҳ шундай дейдилар:

إِذَا ذَرَعَهُ القَيْءُ دُونَ مِلْئَ الْفَمِ وَعَادَ بِنَفْسِهِ لَمْ يَفْسُدْ صَوْمُهُ بِالإِتِّفَاقِ

яъни: “Қайт рўзадорга ғолиб келсаю, оғиз тўлмайдиган миқдорда қайт қилса ва беҳосдан ютилиб кетса унинг рўзаси бузулмайди. Бунга уламолар иттифоқ қилишган” (“ал-Мабсут”).

Агар қайтнинг миқдори оғиз тўладиган даражада кўп бўлса ва ўзи беҳосдан ютилиб кетса Имом Абу Юсуф (р.а.)га кўра рўза бузилади ва қазо вожиб бўлади. Имом Муҳаммад (р.а.)га кўра эса рўза бузилмайди. Рўзадор ушбу ҳолатда қайъни ютмасликка имкони бор бўла туриб, ютиб юборса унинг рўзаси бузилишига уламоларимиз иттифоқ қилишган.

Қайтда оғиз тўлиш миқдори борасида ҳам уламоларимиз турли қарашларни айтиб ўтишан. Жумладан, Бурҳониддин ибн Моза ал-Бухорий бу ҳақда шундай деганлар:

وَحَدُّ مِلْءِ الفَمِ مَا لاَ يُمْكِنُ ضَبْطُهُ، وَفِي بَعْضِ الْمَوَاضِعِ مَا لاَ يُمْكِنُ ضَبْطُهُ أَلَّا يُخْرِجَ، وَعَنْ الفَقِيْهِ أَبِي جَعْفَرٍ الْهِنْدُوَانِيِّ أَنَّهُ قَالَ: مِلْءُ الْفَمِ أَنْ يُعْجِزَهُ عَنْ الكَلاَمِ

“Қайтда оғиз тўла бўлишининг чегараси уни оғизда ушлаб тура олмаслик билан белгиланади. Баъзи ўринларда эса уни “Оғиздан чиқариб ташлашдан бошқа чора қолмаган”лик билан изоҳланган. Фақиҳ Абу Жаъфар Ҳиндувоний: “Қайтда оғиз тўлиши – у билан киши гапира олмай қолиши билан ўлчанади” деган” (“ал-Муҳийтул Бурҳоний”). Валлоҳу аълам.

Ўзбекистон мусулмонлари идораси
фатво ҳайъати. @diniysavollar

Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳим.

Динимизда икки ёки ундан кўп томон пул тикиб, оқибатда ютуқ бирининг фойдасига бўладиган ҳар бир ҳолат қимордир. Демак, ютуқли ўйинда бадал тўлаб, кейин ўйнаш жоиз эмас. Шу нуқтаи назардан, сиз айтиб ўтган ютуқли телевизион ўйинларда иштирок этаётганлар бадал тўлаб, сўнг унда иштирок этишлари ва якунида улардан бири ютуққа эга чиқиб, бошқалари ютқазиши айни қимор ҳисобланади.

Агар ютуқ иштирокчилардан тўлов олинмасдан, ташкилотчилар томонидан қўйилса, бу ўйин қимор ҳисобланмайди. Балки, ўйин иштирокчиларига ташкилотчилар томонидан совға бўлади.

Аллоҳ таоло инсонларга нима фойда-ю, нима зарар эканини жуда яхши биладиган Зотдир. Кўп зарарлар борлиги учун Ҳақ таоло қимордан қайтарган. Қимор одамлар орасини бузувчи, меҳнатга рағбатни сўндирувчи, дангасалик уруғини сочувчи иллатдир. Қолаверса, қимор ўйнаган киши бир-икки омади келиб унга ўрганиб қолиши оқибатида ҳудди, муттасил спиртли ичимлик ичишга ўрганиб қолган кишидек усиз туролмайдиган бўлиб қолади. Шунинг учун Аллоҳ таоло Қуръони каримда қимор билан маст қилувчи ичимликни бирга зикр қилиб келтириб, шундай деган:

يَسْأَلُونَكَ عَنِ الْخَمْرِ وَالْمَيْسِرِ قُلْ فِيهِمَا إِثْمٌ كَبِيرٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَإِثْمُهُمَا أَكْبَرُ مِنْ نَفْعِهِمَا

Яъни: “Сиздан май (маст қилувчи ичимлик) ва қимор ҳақида сўрамоқдалар. Айтинг: “У иккисида катта гуноҳ ва одамлар учун (айрим) фойдалар ҳам бор. Иккисининг гуноҳи фойдасидан каттароқдир”, (“Бақара” сураси, 219-оят).

Ислом шариатида қимор ўйнаш қатъий ман этилган бўлиб, улкан гуноҳдир. Аллоҳ таоло Қуръони каримда шундай таъкидлайди:

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آَمَنُوا إِنَّمَا الْخَمْرُ وَالْمَيْسِرُ وَالْأَنْصَابُ وَالْأَزْلَامُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّيْطَانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ * إِنَّمَا يُرِيدُ الشَّيْطَانُ أَنْ يُوقِعَ بَيْنَكُمُ الْعَدَاوَةَ وَالْبَغْضَاءَ فِي الْخَمْرِ وَالْمَيْسِرِ وَيَصُدَّكُمْ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ وَعَنِ الصَّلَاةِ فَهَلْ أَنْتُمْ مُنْتَهُونَ

яъни, “Эй, имон келтирганлар! Албатта, май (маст қилувчи ичимликлар), қимор, бут-санамлар ва (фол очадиган) чўплар шайтоннинг ишидан иборат ифлосликдирки, ундан четланингиз! Шояд (шунда) нажот топсангиз. Шайтон май билан қимор (ёрдами)да ўрталарингизга адоват ва нафрат солишни ва сизларни Аллоҳнинг зикри ҳамда намоздан қайтаришни хоҳлайди. Бас, энди, сизлар (май ичишдан) тийилувчимисиз?” (“Моида” сураси, 90-91-оятлар). Валлоҳу аълам.

Ўзбекистон мусулмонлари идораси
фатво ҳайъати. @diniysavollar

Бисмиллоҳир Роҳманир Роҳим.

Бомдод намози: Бомдод намозининг вақти субҳи содиқдан (тонг отгандан) қуёш чиққунигачадир. Бомдод намозининг вақти киргандан бошлаб қуёш тўлиқ чиққунигача бомдоднинг икки ракат суннатидан бошқа нафл намоз ўқиш макруҳдир. Аммо қазо намоз ўқиса бўлади. Бомдод намозини ўқиш пайтида қуёш чиқиб қолса, бомдод намози бузилади ва қуёш тўлиқ чиққандан кейин қазоси ўқилади. Бугунги бомдоднинг фарзи суннати билан қазо бўлса ва қазосини заволгача ўқиса, суннати билан бирга қазоси ўқилади. Заволгача ўқилмаса, фарзини ўзи қазо қилинади. Бомдодни суннатига улгурмай, фарзини жамоат билан ўқиган киши фарздан кейин суннатни ўқимайди.

Пешин намози: Пешиннинг вақти қуёш заволга оғганидан ҳар бир нарсанинг сояси заволдаги соядан ташқари ўзининг узунлигидан икки баробар бўлгуничадир. Қуёш қиёмдан заволга қараб оғгандан бошлаб пешин намозининг вақти кирган бўлади. Заволдаги соядан ташқари ҳар бир нарсанинг сояси ўзининг бўйига икки баробар келгунича пешин вақти ҳисобланади.

Аср намози: Асрнинг вақти ҳар бир нарсанинг сояси заволдаги соядан ташқари ўзининг узунлигидан икки баробар бўлганидан бошлаб қуёш ботгуничадир. Аср намози адо қилинганидан кейин шом намози ўқилгунигача нафл намоз ўқиш макруҳ ҳисобланади. Аммо қазо намоз ўқиса бўлади. Асрга айтилган азондан кейин такбир айтилгунигача, бемалол нафл намоз ўқиса бўлади. Аср намозини қуёшни нури кўзни қамаштирмайдиган даражада кечиктириб ўқиш макруҳдир. Киши бугунги аср намозини ўқиш пайтида қуёш ботиб қолса, охиригача давом эттираверади ва намози бузилмайди.

Шом намози: Шомнинг вақти қуёш ботганидан шафақ йўқолгунича. Шафақ уфқдаги қизилликдир. Шом намозини доимо (йилнинг барча фаслларида) вақти кириши билан ўқиш мустаҳабдир. Демак, шом намозининг вақти қуёш уфққа ботиши билан бошланиб уфуқдаги қизиллик йўқолгунигача давом этади.

Хуфтон намози: Хуфтоннинг вақти шомнинг вақти тугагандан бошлаб тонггачадир. Витрнинг вақти хуфтон ўқилгандан бошлаб тонггачадир. Хуфтон намозини ярим кечадан кейин ўқиш макруҳдир.

Қазо бўлган ва нафл намозларни куннинг барча вақтида ўқиса бўлади. Фақат қуёш чиқиш, қиёмга келиш ва ботиш вақтлари бундан мустасно. Бу уч вақтда ҳеч қандай намоз ўқиб бўлмайди (Манба: “Фатҳу бабил иная”). Валлоҳу аълам.

Ўзбекистон мусулмонлари идораси
фатво ҳайъати. @diniysavollar

Намозга кеч келиб, имомга иқтидо қилган киши, имомни намознинг қаерида топса ҳам унга иқтидо қилади. Агар имом товуш чиқариб (жаҳрий) қироат қилаётган бўлса, “Такбири таҳрима”ни айтиб (яъни, “Аллоҳу акбар” деб), санони (“Субҳанакаллоҳумма…”) ўқимасдан унга эргашади. Бироқ, бундай ҳолатда, етолмаган ракатини ўқиш учун турганида “сано”, “аъузу…” ва “Бисмиллоҳ…”ни айтиб қироатни бошлайди.

Агар имом овозини чиқармай (махфий) қироат қилаётган бўлса, кеч қолиб имомга эргашган одам санони ўқийди.

Жамоатга кеч қолиб келиб, имомни рукуъ ёки сажда ҳолатида топган киши қарайди: агар санони ўқиб ҳам, имом билан бирга рукуни ёки саждани адо эта олишига кўзи етса, санони тик турган ҳолида ўқийди ва имомга эргашади. Бунга кўзи етмаса, санони ўқимай, имомга иқтидо қилади. Имом билан бирга руку қилса, ўша ракатга етган ҳисобланади. Агар имом билан бирга руку қила олмаса, ўша ракатдан кеч қолган ҳисобланади.

Имом салом бериб намозини тугатганидан кейин масбуқ ўрнидан туради ва қолган ракатларни адо қилади.

Шунга кўра, тўрт ракатли намознинг тўртинчи ракаатига етишган киши имом билан бир ракаат ўқийди, имом салом берганидан кейин туриб, Фотиҳа ва зам сура ўқийди. Рукуъ ва сажда қилганидан кейин ташаҳҳудга ўтиради. Чунки бу унинг учун иккинчи ракаат ҳисобланади. Ташаҳҳуддан турганида учинчи ракатга турган бўлади. Яна Фотиҳа ва зам сура ўқийди, рукуъ-сажда қилади ва охирги ракатга туради. Шу охирги ракаатда фақат Фотиҳани ўқийди, руку-сажда қилиб, ташаҳҳудга ўтиради ва салом бериб намозни тамомлайди. (Фатавои Ҳиндия, Шарҳи виқоя). Валлоҳу аълам.

Ўзбекистон мусулмонлари идораси
фатво ҳайъати. @diniysavollar

Агар намозхонни саждага қараб турган ҳолатида олдидан ўтаётган кишини кўзи илғамайдиган даражада узоқроқ жойдан ўтса бунинг зарари йўқ. Акс ҳолда унинг олдидан ўтиши жоиз эмас.

عَنْ أَبِي جُهَيْمٍ رَضِي اللهُ عَنْهُ عَنِ النَّبِيِّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قَالَ: لَوْ يَعْلَمُ الْمَارُّ بَيْنَ يَدَيِ الْمُصَلِّي مَاذَا عَلَيْهِ لَكَانَ أَنْ يَقِفَ أَرْبَعِينَ خَيْرًا لَهُ مِنْ أَنْ يَمُرَّ بَيْنَ يَدَيْهِ. قَالَ أَبُو النَّضْرِ: لَا أَدْرِي قَالَ أَرْبَعِينَ يَوْمًا أَوْ شَهْرًا أَوْ سَنَةً. (رَوَاهُ البُخَارِيُّ وَمُسْلِمٌ)

Абу Жуҳайм розияллоҳу анҳудан ривоят қилинган ҳадиси шарифда «Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Агар намозхоннинг олдидан ўтувчи киши ўзига нима (гуноҳ) бўлишини билганида эди, (намозхоннинг) олдидан ўтишдан кўра қирқ (йил, ой, кун) тўхтаб туриш унинг учун яхшироқ бўлар эди», дедилар». Абу Назр (ҳадисни Бусрдан ривоят қилган ровий:) «Қирқ кун» дедими, ёки «ой», ё «йил»ми, билолмадим», деган» (Имом Бухорий ва Имом Муслим ривоят қилишган).

Намозхоннинг олдидан бирор кимса ўтиши хавфи бўлса намозини бошлашидан аввал олдига бирор тўсиқ қўйиб олиши керак бўлади. Буни шариатимизда сутра деб аталади. Девор, устун, найза, асо, бошқа бирор нарса сутра бўлиши мумкин. Ҳеч нарса топилмаса, битта чизиқ чизиб қўйилса ҳам бўлади. Мақсад, намозхоннинг олдидан бирор нарса ўтиб, кўнглини бузмасин, хусусан, шайтон васваса қилмасин.

Агар намозхоннинг олдидан бирор нарсанинг ўтиш эҳтимоли бўлмаса, намоз ўқилаётган жой йўл бўлмаса, сутра қўймай намоз ўқиса ҳам бўлади.

Агар сутра бўлмаса ёки ўтувчи намозхон билан сутрасининг орасидан ўтса, намозхон уни «Субҳаналлоҳ!» деб тасбеҳ айтиши ёки ишора қилиши билан қайтаради. Аёл кишилар эса ўнг қўлини чап қўлига уриб, қарсак каби овоз чиқариш ила қайтарадилар.

Сутранинг энига чегара белгиланмаган, аммо бўйи, яъни баландлиги энг ками бир зиро (яъни ≈46,2 см) бўлиши керак. Оёқ билан сутранинг оралиғи намозхон бемалол сажда қила оладиган миқдорда бўлиши лозим. Валлоҳу аълам.

Ўзбекистон мусулмонлари идораси
фатво ҳайъати. @diniysavollar

Kitob ma’rifat o’chog’i matn

G’arb olimlaridan bo’lmish Allen J. Frank va Peter B. Golden «o’zbek» atamasi Turkiston kengliklarida Oltin O’rda xoni O’zbekxondan anchagina oldin paydo bo’lgan deb ta’kidlashsa, boshqa bir guruh (P.P.Ivanov. A.Yu.Yakubovskiy, X.Hukhem) bu atamani O’zbekxon (yashagan yillari: 1283-1341, taxtda o’tirgan yillari: 1213-1241) nomi tufayli paydo bo’lgan deb da’vo qilishadi.

Ba’zi olimlar esa, masalan, M.Ermatov «o’zbek» so’zining paydo bo’lishini turkiy qabilalardan bo’lmish uz(o’z)lar bilan bog’laydi.

Ammo, ma’lumki Oltin O’rda xoni O’zbekdan avval ham bu atama mavjud bo’lgan. Masalan, XII asrda yashagan muarrix Usama ibn Munqiz “Kitab al-I’tibar” asarida Mosul amirining ismi O’zbek edi deb qayd etadi. Mashhur muarrix Rashdiddin Fazlulloh al-Hamadoniy ham o’zining “Jome at-Tavorih” asarida ilgezidiylar sulolasiga tegishli Tabriz hokimining ismi O’zbek Muzaffar deb ma’lumot beradi. Jaloliddin Xorazmshoh qo’shinboshliqlaridan birining ismi ham Jahon Pahlavon O’zbek bo’lgani ma’lum.

Bu ma’lumotlarni keltirishimdan maqsad shunda-ki, bugungi kunda «o’zbek» etnonimi xususida yozilgan ilmiy maqola-yu manba’larda aksariyat bu atamani bepoyon Dashti Qipchokda ko’chmanchilik qilgan turk-mo’g’ul urug’larining ayrim qismi o’zlarini erkin, hech kimga bo’ysunmagan deb bilganlari sababli «o’zbek», ya’ni «o’ziga bek» deb atagan deb da’vo qilinsa, yana bir guruh olimlar Oltin O’rda xoni O’zbekxon (1312-1340) nomidan kelib chiqqan deb yozishlari asossiz ekanligini va bu ism juda qadimdan mavjud ekanini, demak, «o’zbek» ildizini ham olisdan izlash lozimligini uqtirib o’tishdan iborat.

Men «o’zbek» atamasining kelib chiqishi muammosiga yoshlik chog’larimdan qiziqqanman. Hozir bu haqda batafsil to’xtalib o’tirmoqchi emasman. Mavridi kelganda bu masala aks etgan tarixiy-badiiy asarlarimdagi fikrlarimni jamlab sizga etkazishga urinib ko’rarman.

Bu masalani hal qilish, «o’zbek» atamasining paydo bo’lishiga aniqlik kiritish oson emasligini yana bir ta’kidlayman. Tarixchi olim Bo’riboy Ahmedov «Tarixdan saboqlar» kitobida (Toshkent, «O’qituvchi», 1994, 196-bet) juda to’g’ri qayd etganidek, bu «masala shu qadar mushkul, jiddiy va nozikki, uni ilmiy jihatdan tahlil etish bir kishi qiladigan ish emas. Buning uchun arab, fors, xitoy va boshqa tillarda yozilgan manbalarni bemalol o’qiy oladigan tarixchi, etuk arxeolog va antropolog, yaxshi tilshunos olim, qadimiy xalqlar haqida ularning turish-turmushi, dini, e’tiqodi va boshqa belgilariga qarab ilmiy xulosa chiqara oladigan etnograf, klassik jug’rofiya ilmini, ayniqsa, toponimikani yaxshi bilgan jug’rof, xalq og’zaki ijodini mukammal bilgan folklorchi olimlarning birgalikda, boshqa yumushlarni yig’ishtirib qo’yib, ilmiy tadqiqot ishlari bilan muntazam shug’ullanishi talab qilinadi».

Hozircha esa “o’zbek” atamasining kelib chiqishi bilan bog’liq bir farazning to’rt kishi tomonidan aytilishi haqidagi ma’lumotni sizning e’tiboringizga havola qilmoqchiman, xolos.

Bu farazni dastlab 1988 yilda yozilgan, avvalan “Sharq yulduzi” jurnalida bosilgan, keyinchalik 1991 yilda nashr etilgan “Samarqand xayoli” kitobimning turkiylarning kelib chiqishi bilan bog’liq mulohazalar davomida yozib o’tgan ekanman (Xurshid Davron. Samarqand xayoli. Toshkent, 232-236 betlar). O’sha mulohazalarimdan parchalarni ayrim tahrirlar bilan keltiraman:

“Aksariyat qismi o’z ajdodlari tarixidan bexabar zamondoshlarimiz ushbu tarixiy esse-qissani o’qish davomida “turkiylar”, “turklar”, “o’zbeklar” atamalari ustida chalg’ishlarini istamay, o’sha tarixiy davrdagi sharoitni hisoblab, bu atamalarga izoh berishni ma’qul ko’rdim.

…Shuni qayd qilish lozimki, o’tgan asrlarda ko’hna Sharq tarixini o’rganish bilan asosan ovrupolik olimlar ko’proq shug’ullanishdi. Bu eng avvalo qaddini tiklab olgan Ovrupo o’zining och nazarini Osiyo qit’asi mulklariga tikishi bilan, faqat shundan keyingina ilm-fan fidoyilarining o’rganishga tashnaligi bilan izohlanadi. Shu sababdan, Sharq tarixini asosan ovrupoliklar tadqiq qilgani uchun bu qadimiy hududda yashab o’tgan xalqlar, elatlarning nomi ma’nosi, kelib chiqishi asosan Ovrupo (eroniy) tillari nuqtai-nazaridan chiqib o’rganilgan. O’sha davrda turkiy tillarni o’rganish sust bo’lgani sababli, bu tillarga deyarli murojaat qilinmagan. Buning oqibatida bir tomonlama fikrlar paydo bo’ldi. Shu sababdan ham juda ko’p ovrupolik tilchilar O’rta Osiyoda yashagan qadimiy xalqlar, elatlar sharqiy eron tillari guruhiga mansub Sug’d va Xorazm tillarida gaplashganlar deganlari gumonlidir. Saklar va massagetlar Orolbo’yi, Ettisuv, Tangritog’ (Tyan-Shan) va Oltoy etaklarida yashagan turkiy tilli xunlar, senbiylar, uyg’urlar bilan yonma-yon yashaganini hisobga olib, N.Aristov, G.Grumm-Grjimaylo, A.Kononov, S.Malov Pelko, A.Gaben kabi tadqiqotchilar bu ko’chmanchi xalqlarning eron tilli guruhga kirishiga shubha bilan qaraydilar. Yunon muarrixi Herodotning “Tarix” asarini tarjima qilgan I.Pyanov: “Massagetlar deganda faqat turkiylarni nazarda tutish kerak”, — deb yozadi.

…Endi vohalarda yashovchi xalqlarga nazarimizni qarataylik. Nazarimiz ularning hammasini qamrab ololmasligi tufayli, faqat asrlar osha Amir Temur saltanatining markaziga asos bo’lgan voha – qadimiy Sug’d mulkida yashagan xalqqa e’tibor beraylik. Sug’d mulkini arablar tomonidan bosib olish voqealarini bayon qilgan muarrix at-Tabariy, Sug’d hokimlari va lashkarboshilari turklar edi, deb ma’lumot beradi. Qadimiy Sug’d madaniyat o’choqlaridan biri – Panjakentda topilgan sug’diy tangachalarga zarb qilingan so’zlarni o’rgangan tadqiqotchi O.I.Smirnova, sug’dliklar turk tilida so’zlashganlar, degan xulosaga keladi. Olimaning bu xulosaga kelishiga Sug’d tangachalarida zarblangan “jabg’u” so’zi bo’lib, bu so’z fonetik va morfologik tuzilishiga ko’ra turkiychadir. “Devonul lug’atit-turk”da izohlanishicha, “yabg’u”, “yafg’u” so’zi “xondan ikki daraja past bo’lgan mansab yoki mansabdor” ma’nosini bildiradi.

Bu qadimiy etnik guruhlar orasida boxtarliklar (baqtriyaliklar) bilan sug’diylar juda yuksak madaniyat egalari bo’lgani ko’hna Yunon, Rum, Eron, Xitoy, Hind va arab manba’laridan ma’lum.

Ikki daryo oralig’ida yashagan turkiy xalqlarning shakllanishiga xizmat qilgan jarayonga bu hududga meloddan avvalgi III-II asrlarda ko’chib kelgan kushonlar yoki qadimiy Xitoy manba’lariga ko’ra “yuechjilar”, meloddan avvalgi II asrdan to melodiy IV asr davomida bu o’lkani harbiy yo’l bilan egallagan xunlar, melodiy V-VI asrlarda eftalitlar (hoytaliylar) tomonidan asos solindi. Ularning hammasi turkiy guruhga mansub bo’lib, ular tarixda kushonlar va eftalitlar (hoytaliylar) davlati deb nom qoldirgani davlatlarni tashkil etganlar.

…Biz hikoya qilayotgan davrga kelib, bir zamonlar turlicha nomlar bilan atalgan urug’lar zamirida turk deb atalgan (bugun Turkiya turklari debgina tushunmaslik uchun turkiylar deb qabul qilingan) yagona xalq, yagona ulus allaqachonlar shakllanib ulgurgan edi. Bu xalq shakllanishi qachon tugagan edi, degan so’roqqa esa olimlar turlicha javob berishadi. Ba’zilar bu jarayon mo’g’ul bosqini arafasida, ya’ni XII asr oxiriga kelib, ikki daryo oralig’ida bunyod bo’lgan yirik davlatlar tuzilishi bilan yakunlandi desa, ba’zilar bu shakllanish IX-X asrlarda – Qoraxitoy davlati tuzilganda, boshqalar XI-XII asrda – Qoraxitoylar bilan Xorazmshohlar hukmronligi oralig’ida, ayrimlar esa XV-XVI asrda tugagan deb ko’rsatadilar. Yana ba’zilar bu jarayon XI-XIV asrlar orasida ro’y bergan deb ta’kidlaydilar. Ammo biz bu jarayon XII asr oxirida, mo’g’ul bosqini arafasida, Xorazmshohlar davlati davrida ro’y berdi deb hisoblaymiz. Bosqindan so’ng bu hududda o’rnashgan mo’g’ullar ham ko’p vaqt o’tmay, mana shu shakllanib ulgurgan turkiylar tarkibiga singib ketdilar. Zero, mo’g’ul qo’shinining asosini ham turkiy urug’lar tashkil etgani uchun bu jarayoyon juda oson kechadi. Shu o’rinda mo’g’ul bosqinidan so’ng Amir Temurning parokanda o’lkani yagona hokimiyatga bo’ysundirishi bilan bog’liq faoliyati mahalliy xalq birligini kuchaytirishga birlamchi asos bo’lganini unutmasligimiz kerak. Bu paytga kelib davlat hujjatlarini yagona turkiy tilda yozish rasmiy tus oldi. Bobur mirzo yashagan davrga kelib, “turkiylar” deganda Amudaryoning janubiy qirg’og’i tevaragida, ikki daryo oralig’ida, Dashti Qipchoqning janubida yashovchi mahalliy aholining asosiy qismi anglanardi. Bobur mirzo va boshqa temuriylar shu xalqqa mansub edilar.

O’sha davrdagi o’zbeklar esa mo’g’ullar bosqinidan so’ng Dashti Qipchoq va Oltin O’rdada yashagan turkiy urug’laridan iborat birlashma edi. Ularning nomini ko’pchilik tadqiqotchilar Oltin O’rda xoni O’zbek (1312-1342) nomi bilan bog’lashadi. Bu albatta, g’irt asossiz bir gapdir.

Xo’sh, ”o’zbek” so’zining etimologiyasi, «o’zbek» atamasi qachon va qanday paydo bo’lgan. Bu haqda turlicha qarashlar mavjud. Mening o’ylashimcha, bu atama qadimiy ajdodimiz O’g’izxon nomi bilan bo’g’liq bo’lib, «O’g’izbek» so’zining «o’zbek» bo’lib ketgan shakli bo’lsa ajabmas. Nima bo’lgandayam, «o’zbek» atamasi juda qadimiy davrlarga borib taqaladi.

Miloddan oldingi XII asrga taaluqli Ash-Shira (Assiriya) bitiklari (O’rta) Osiyoning bepoyon dashtlaridan bostirib kirgan skiflar (iskitlar) bosqini haqida xabar berar ekan, bu jangovar ko’chmanchi qabilalar nomini ishgauz, ularning boshlig’ining ismini Ispak deb ma’lum qiladi. Turkiy xalqlar tarixi bilan juda yaxshi tanish bo’lgan odam “ishgauz” degan nom aslida “o’g’iz” nomi bilan bog’liqligini, bu nom «icho’g’iz» ekanini tezda payqaydi.

Ma’lumki, yigirma to’rt urug’dan iborat bu turkiy qabila (uyushma) ikki yirik guruhdan iborat bo’lib, biri «icho’g’iz» («ichki o’g’iz», ikkinchisi «tasho’g’iz» (tashqi o’g’iz) deb nomlangan.

«Icho’g’iz» nomining As-Shira bitiklaridagi “ishgauz” so’ziga naqadar o’xshashiga e’tibor bergan bo’lsangiz kerak. O’sha qadimiy bitiklaridagi Ispak so’ziga kelsak, ash-shiraliklar bosqinchilarning o’zlariga begona, noma’lum ismlarini buzib yozishlari tabiiy. Aslida esa skiflar boshlig’ining ismi O’g’izbek yoki shu ismning qisqargan shakli – “O’zbek” («O’zbak») bo’lganiga shubha yo’q (qolaversa, yon-atrofdagi boshqa xalqlar ham o’zbeklarni «ozbak” deb atashini e’tiborga olsak, bu fikrimiz qat’iylashadi). Tarixda bunday buzilishlar juda ko’p uchraydi. Ajdodlarimiz – saklar, massagetlar va ularga mansub qahramonlar nomi yunon muarrixlari asarlari orqali buzilib etib kelgan. Bu ismlarning aslida qandayligini bilmaymiz. Qolaversa, muarrix notanish tilda ishlatgan ismlarning ba’zan naqadar buzilishini juda yaqin o’tmishimizdan misol bilan isbotlamoqchiman. Xorazmlik buyuk muarrix Bayoniy ruslarning Xiva shahrini bosib olish bilan bog’liq voqealar bayonida Chor Rossiyasi qo’shini boshliqlarining nomlarini, jumladan Kulachov, Verufkin nomlarini tilga oladi. Bu nomlar ruscha bo’lib, aslida Golovachyov, Veryovkin bo’lgan. Xuddi shu buzilish oqibatida “O’zbek” (O’zbak”) Ash-Shira bitiklarida “Ispak” bo’lib ketganiga aminman.

Bu farazni ikkinchi bo’lib, ustoz Asqad Muxtor dastlab “Tafakkur” jurnalida qisman “Tundaliklar” sarlavhasi bilan bosilgan, keyinchalik 2005 yilda nashr etilgan “Uyqu qochganda” kitobidagi qaydlarning birida quyidagicha bayon etadi:

«O’zbek xalqining nomini O’zbekxon nomi bilan bog’lashadi. «O’zbekxon» o’zi qaerdan kelib chiqqan?

Menimcha, bu so’zning (demak, xalq nomining ham) tarixi juda uzoq. 721 yilda turkiy qabilalarning qurultoyi bo’lgan. Shunda Bilga hoqon o’z nutqini bunday so’zlar bilan boshlaydi:» Ey, turk o’g’iz beklari!» «O’g’iz» u vaqtda «qabila» ma’nosida ishlatilgan. Demak, «O’g’iz begi» — qabila boshlig’i degan so’z. O’g’iz beklari zamonida elning ancha imtiyozli bir qatlami bo’lgan. O’zbeklar turkiylarning ana shu qatlamiga mansub tabaqadan kelib chiqqan, degan farazim bor.»

Uchinchi bo’lib, bu farazni taniqli tarixchi olim, arxitektura fanlari doktori, Sharq mamlakatlari Xalqaro arxitektura Akademiyasining haqiqiy a’zosi Po’lat Zohidov dastlab «O’zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasining 2002 yil 9-sonida bosilgan «Kun tug’ardin kun botarg’a so’zi etgan zot» maqolasida uchini chiqargan bo’lsa, keyinchalik «Tafakkur» jurnalining 2008 yil 1-sonida bosilgan «Rabg’uziy saodati» maqolasida aniq bayon etadi:

«O’zbek etnogenezi kabi «o’zbek» etnonimi zamirida ham «o’g’uz» so’zi yotgan bo’lishi haqiqatga ko’proq mos keladi. Bu farazni shu bilan ham dalillash mumkinki, Vizantiya solnomalarida kunchiqar tomondan quyundek bosib borgan turkiy o’g’uzlar nomi qisqartirilib «g’uz», «uz» tarzida kayd etilgan. Ya’ni, «uz» — «o’g’uz» so’zining shunchaki ixchamlashgan shakli, xolos. Bu kalom yana bir sof turkiy So’z — «bek» bilan qo’shilib, yangi — «o’zbek» atamasini hosil qilgan ((maqolani to’liq holda mana bu sahifada o’qing)».

To’rtinchi bo’lib bu faraz xususida taniqli adib Tohir Malik o’z veb-sahifasida quyidagicha mulohaza bildiradi:

“O’zbek» atamasi haqida turli fikrlar mavjud. Tarixchi olimlarimiz ta’biricha: «o’zbek” – o’ziga o’zi bek” degani. Yana boshqa ta’birda o’zbek tarixini O’zbekxondan boshlashadi. Bu ikki fikrda ham mantiqiy asos yo’q. Avvalo, er yuzida yashayotgan kattami-kichikmi har bir xalq o’ziga o’zi bek, boshqaga tobe bo’lishni istamaydi. Ikkinchidan, agar tarix O’zbekxondan boshlansa, bu xonga “O’zbek” deb kim ism bergan? Bu ism osmondan olinmagandir. Demak, bu nom, bu atama avval ham bo’lgan.

Men tarixchi emasman, olimlikka ham da’voim yo’q. Biroq, bu xususda qat’iy fikrimga egaman. “Qirg’iz” – qir o’g’uzi, «Gagauz» – ko’k o’g’uz demakdir. Turkiy xalqlarning bobosi O’g’uzxon bo’lganlar. Bu haqda qadim tarix kitoblarida etarli ma’lumotlar bor. Ayni O’g’uzxon davrlarida qavmlarga (oilalarga) nom berilgan: uyg’ur, qorliq, qibchoq, qang’li…(bu tarixga qiziqqanlar Mirzo Ulug’bekning “To’rt ulus tarixi” asaridan bahramand bo’lsalar durust). Bizningcha «o’zbek” – O’g’uz begi demakdir. Ya’ni O’g’uzxon saroyiga yaqin oila shunday atalgan. Bu hol Evropada ham bo’lgan. Masalan, Rossiyada «dvoryanin” degan tabaqa bo’lgan, ya’ni “prilijennio’y k tsarstvennomu dvoru” – podsho saroyiga yaqin bo’lgan kishi. Yana Evropada lord, gersog, baron… kabi tabaqalar borki, barchasi hukmdorga qanchalik yaqinlikni ajratib turadi. O’g’uz beklari ham saroyga shunday yaqin bo’lganlar.

Tarixchi olimlarimiz o’zlarining Yakubovskiy, Bartolt, Bertels kabi ustozlarining aytganlarini mahkam ushlab olmasdan asl manba’larni o’rganib, tahlil qilib fikr yurutsalar durust bo’lardi. Bizning tariximizni o’rganib, kitob yozganlari uchun u zotlardan minnatdormiz. Biroq bu borada bir haqiqat mavjud: bir millat tarixini o’rganib baho berayotgan boshqa millat vakilining bayon etilgan fikrida albatta o’z millati manfaati yotadi. Ana shu manfaat xolislik yo’lini to’sadi.»

Shuningdek, «o’zbek» so’zi etimologiyasining o’g’uz so’zi bilan bog’liqligi xususida tarixchi olimlar N.Norqulov va O’.Jo’raevlar sakkizinchi sinflarning «O’zbekiston tarixi» darsligida aytib o’tgan nuqtai nazari ham mavjud.

Yuqoridagi keltirilgan «o’zbek» atamasining kelib chiqishi bilan bog’liq bir farazning bir necha shaxs tomonidan bir xil asosga tayanib bildirilishi bejiz bo’lmasa kerak. Menimcha, bunda aniq bir tarixiy haqiqat namoyon bo’lmoqda.

Keyingi yozuvlarimizda bu xususdagi fikrlarimizni davom ettirish niyati bilan hozircha nuqta qo’yaman.