Kitob at tarix asari muallifi

1.2.Arab tilidagi yozma manbalarning umumiy xususiyatlari.

Orta osiyoning ixxii asrlar tarixiga oid yozma manbalar mundarija Kirish

O`rta asr yozma manbalari antik davr yoki yangi davr tarixiga oid manbalarga nisbatan o`ziga xos xususiyatlarga ega. O’rta asrlarda kichik taqsimot va umuman savodxonlik darajasi past bo’lganligi sababli, yozuv nisbatan kam qo’llanilgan. O’sha davr madaniyati, ayniqsa, ilk o’rta asrlar, asosan, og’zaki-marosimlar edi, shuning uchun ma’lumotlar asosan xotiradan uzatiladi. Jonli so‘zlashuv tili bilan yozma til o‘rtasida tafovut mavjud bo‘lib, bu o‘rganilayotgan manbalardan foydalanish uslubi, terminologiyasi va tabiatiga ta’sir ko‘rsatdi. Vaziyat faqat oʻrta asrlarning ikkinchi davrida xalq tillarida koʻproq matnlar paydo boʻlgachgina oʻzgara boshladi. XIV-XV asrlarga kelib. G’arbiy Evropaning aksariyat mamlakatlarida ular allaqachon ustunlik qilmoqdalar, ammo ijtimoiy hayotning ba’zi sohalarida (diplomatiya, cherkov, fan) lotin tili hozirgi zamongacha o’z mavqeini saqlab qoldi. Bundan tashqari, bir qator mamlakatlarda lotin tili darhol ikkita xalq tili – mahalliy va xorijiy tillar bilan birga yashagan.

Yaqin-yaqingacha manbashunoslikda tashqi va ichki manba tanqidini ajratib kelardi, ammo zamonaviy manbashunoslik yodgorlikni har tomonlama, yaxlit o‘rganishga asoslanadi.

Manbani ma’lum bir ijtimoiy-madaniy muhit mahsuli sifatida talqin qilishda yozma bo’lmagan manbalar va ularni o’rganuvchi yordamchi tarixiy fanlar: tarixiy landshaftshunoslik, arxeologiya, etnografiya, onomastika (to’g’ri nomlar, shu jumladan geografik nomlar haqidagi fan) ajralmas yordam beradi. , san’at tarixi, numizmatika va hokazo. Ishonchli vosita. Jamiyatni turli tomonlardan yorituvchi, bir-birini nafaqat to’ldiradigan, balki to’g’rilab turadigan turli xil va manbalar sinflari ma’lumotlarini birlashtirish usuli o’tmishni bilish usuli bo’lib qoladi. , ko’plab olimlar avlodlari tomonidan sinovdan o’tgan. So’nggi o’n yilliklarda ushbu usul fanlararo tadqiqotlarning rivojlanishi tufayli qo’shimcha turtki oldi.

O’rta asrlar tarixi turli voqealarga to’la uzoq davrni o’z ichiga oladi. Bu iqtisodiy va ijtimoiy-siyosiy hayotning yangi shakllarining paydo bo’lishi va rivojlanishi, oldingi tarixiy davrlarga nisbatan moddiy va ma’naviy madaniyatni rivojlantirishda sezilarli muvaffaqiyatlar bilan ajralib turdi. O‘rta asrlar feodal zo‘ravonlik, jaholat, dogmatik dunyoqarashning hukmronligi va muxolifatning shafqatsiz ta’qibi, ocharchilik va halokatli epidemiyalarning namoyon bo‘lishi bilan birga, insoniyat xotirasida xalqning zulmga qarshi qahramonona kurashi, vatanparvarlik harakatlari namunalarini qoldirdi. xorijiy bosqinchilarga qarshi, erkin fikrning ilk namoyonlari. Jahon madaniyati xazinasiga o’rta asrlar yozuvchi, shoir va ustalarining ajoyib asarlari, xalq amaliy san’ati yodgorliklari haqli ravishda kiritilgan. Bu davrning oxiriga kelib tabiatshunoslik rivojida inqilob, gumanistik tafakkurning gullab-yashnashi, Uyg’onish davri durdonalari paydo bo’ladi.

I BOB. O’rta asrlar tarixiga oid tarixiy va yozma manbalar.

1.1.IX-XII asrlarda yashab ijod qilgan O’rta Osiyolik buyuk allomalar va ularning jahon sivilizatsiyasi rivojiga qo’shgan hissalari.

Ma’mun akademiyasida Movaraunnahrlik olimlar. Xorun ar-Rashid tashabbusi bilan Bag’dodda ilmiy Markaz-Akademiya («Bayt ul-Xikma»)-tashkil etilib, unga barcha musulmon o’lkalari, jumladan O’rta Osiyodan ham olim va fozillar to’plandi. Bu markazda Movaraunnahr va Xurosondan kelgan Muso Xorazmiy, Ahmad Farg’oniy, Marvoziy, Marvarudiy, Javhariy kabi olimlar Bag’dod akademiyasini jahonga mashhur bo’lishida katta hissa qo’shdilar. Movaraunnahrda arab halifaligini hukmronligini o’rnatilishi hamda islom dinining keng yoyilishining ijobiy tomonlaridan biri shuki, Bag’doddagi ilmiy akademiyadan o’rnak olib Xorazmda ham X asrda Ma’mun akademiyasi vujudga keldi va uning a’zolari bo’lmish o’z davrining olimu-donishmandlari o’z ijodlari bilan Movaraunnahrni donishi olamga yoydilar. Shuningdek o’lkamiz hududidan islom dunyosining eng mo’’tabar shaxslari, hadisshunoslari etishib chiqdilarki, ularning nomi Hozirgi kungacha ham dunyoviy, ham tasavvuf ilmining yuqori pog’onalarida turibdi.

Xorazmda Ma’mun akademiyasi. Ma’lumki, uzoq o’tmishga ega bo’lgan O’rta Osiyo xalqlari taraqqiyoti tarixi o’z boshidan turli voqealarni, yuksalish va orqaga ketish davrlarini boshdan kechirdi. Shubhasiz, bu davrlarning barchasi tarixda o’zining ma’lum izini qoldirdi. Xususan ilm-fan madaniyatimiz taraqqiyotida IX—XII asrlar davrining o’rni beqiyosdir. Shuni alohida ta’kidlash joizki, Shax Ma’mun ibn Muhammad X asr oxirlarida janubiy va shimoliy qismlarga bo’lingan Xorazmni yagona bir markazga birlashtirdi. Ma’mun ayniqsa poytaxt Gurganchni Sharqning eng yirik ilmiy-madaniy markazlaridan biriga aylantirdi. Ma’mun Gurganchda «Baytul xikma» (Donishmandlar uyini) tashkil qildi. U Ma’mun akademiyasi deb ham ataldi. Bu maskanda ulug’ mutafakkirlar Al-Xorazmiy, Beruniy, Ibn Sino, Ibn al-Hammar, Abu Saxl Masixiy, Ibn Irok, Ahmad Farg’oniylar ijod qildilar. Shuningdek ular orasida Sharqning ko’pgina mamlakatlaridan kelgan ulug’ allomalar ham bor edi.

Abu Abdullo Muhammad Ibn Muso al – Xorazmiy. (783-850yy) Buyuk mutafakkir va olim al-Xorazmiyning arifmetika va algebraga doir «Kitob al-jabr val mukobala» (To’ldirish va qarama-qarshi qo’yish haqida kitob) asari matematika fanida yangi davrni boshlab beribgina qolmay, balki uning keyingi asrlardagi taraqqiyotiga ham katta asos bo’ldi. «Hind arifmetikasi haqida kitob» asari tufayli avval Sharq xalqlari, so’ngra esa Evropa xalqlari ham Qadimiy Hindistonning katta yutug’i-o’nli pozitsiyasi hisoblash sistemasi bilan tanishdilar. (XII asrda lotin tiliga o’girilgan). Al-Xorazmiyning «Kitob surat al-arz» (erning surati) asari geografiyaga, «Astronomik jadvallari» astronomiyaga oid bo’lib, ular muallifning nomini jahonga yoydi. Shuningdek, «Kuyosh soatlari to’g’risida risola», «Tarix risolasi», «Usturlab haqida risola», «Musiqa risolasi» singari ajoyib asarlari olimga katta shuxrat keltirdi, uning nomini abadiylashtirdi. Al-Xorazmiyning «Al-jabr val muqobala» asari keyinchalik Evropada «Algebra» deb yuritila boshlandi. Uning astronomiyaga oid asari esa faqat Sharqda emas, balki G’arbda ham asronomiya fani rivojida katta rol o’ynadi.

Abul Abbos Ahmad ibn Muhammad Al-Farg’oniy. Al-Farg’oniyning tarjimai holiga doir ma’lumotlar tarixda kam saqlanib qolgan. 861 yilda vafot etgan. Astronomiya, matematika, geodeziya, gidrologiya fanlarining bilimdoni Bag’dod va Damashqdagi rasadxona qurilishlarida faol qatnashdi va u erda Ptolemeyning «Yulduzlar jadvalidagi» ma’lumotlarni tekshirish ishlarini olib bordi. Al-Farg’oniy astronomiyaga oid «Astronomiya negizlari» asarida astronomiyaga oid bilimlarni tartibga soldi, o’zining yangi natijalari bilan boyitdi. O’sha davr an’anasiga muvofiq mamlakatlarni etti iqlimga bo’lib urgandi. Kuyosh soatlarini. bayonini berdi, astronomik asboblari yaratdi. Farg’oniyning bu asari N.Kopernik davriga qadar Evropada astronomiya fanidan asosiy qo’llanma sifatida foydalanildi.

Abu Nasr al-Forobiy (873-950 yy). O’trorda tug’ilgan, boshlangich ma’lumotni Shosh, Buxoro, Samarqandda olgan so’ng Bag’dodda uzoq yashab, zamonasining olimlari bilan ilmiy muloqotda bo’lgan. Ilmning turli sohalariga oid 160 dan ortiq risolalar yozgan. Musiqa nazariyasiga bag’ishlangan «Musiqa xaqida katta kitob» nomli mashhur asari bu soha tarixiga bag’ishlangan eng dastlabki tarixiy manbalardan biridir. U serqirra, qomusiy olimdir.

Abu Ali Ibn Sino (980-1037 yil) U falsafa, mantiq ruxshunoslik, adabiyotshunoslik, she’riyat, musiqa, geologiya, minerologiya, fizika, matematika, tibbiyot, astronomiyaga oid yuzlab asarlar yaratdi. Abu Alining ilmiy qiziqishlari doirasi shu qadar keng bo’lganki, uning 40 dan ziyod tibbiyotga, 30 ga yaqin astronomiya va tabiatshunoslik fanlariga, 185 ta falsafa, mantiq va ilohiyotga bag’ishlangan asarlar yaratgani ma’lum.

Yusuf Xos Hojib (XI asr) Bolasogumda tug’ilgan yirik adib Yusuf Xos Hojibning mashhur «Qudadg’u bilig» (Saodatga yo’llovchi bilim) asari turkiy xalqlarning bizgacha etib kelgan birinchi badiiy asari ekanligi bilan ham qimmatlidir. Muallif 6407 bayt orqali markazlashgan feodal davlatni idora qilish yo’llari, siyosati hamda xalqlarning rasm-rusumlari va ahloq qonun-qoidalarini ushbu asarda mujassamlashtirgan. «Qutadg’u biligda» sog’likni saqlash, dorishunoslik va umuman tabobatga oid baytlar ham ko’p uchraydi.

Ahmad Yugnakiy (XIIasr II yarmi-XIII asr boshlari) Samarqand yaqinidagi Yugnak qishlog’ida tug’ilgan Yugnakiyning ayniqsa «Xibbat ul- haqoyik» (haqiqatlar hadisi) asari juda mashhur bo’lib, muallifga shon-shuhrat keltirgan. Asarda asosan insonga xos bo’lgan fazilatlar bayon etilgan.

Abu Abdullo Rudakiy (884-954 yillar) Fors tojik adabiyotining buyuk ustozi. Samarqandga yaqin Rudek qishlog’ida tug’ilgan. Uning she’riy merosi nihoyatda boy va rang barang. Uning qalamiga mansub «Kalila va Dimna», «Davroni oftob», «Sindbodnoma» kabi poemalardan parchalar saqlanib qolgan.

Abu Mansur Muhammad Dakikiy (942-1020 yillar) X asrning Rudakiydan keyingi eng mashhur shoirlaridan manbalarga qaraganda Samarqandda tug’ilgan. Somoniylar saroyida yashagan. Birinchi bo’lib «Shoxnoma» yozishni boshlagan. Lekin faqat ma’lum bir qismini yozishga ulgurgan va tasodifiy voqea bilan vafot etgan. Undan 1209 bayt saqlanib qolgan. Dakikiy musiqa ilmini rivojiga ham katta hissa qo’shganligi haqidagi manbalar ham mavjud.

Abulkosim Firdavsiy (942-1020 yillar) . Eronning Tue shahrida tug’ilgan. Arab va fors adabiyotini yaxshi bilgan. Butun umrini Eron shoxlarining afsonaviy qahramonlariga bag’ishlangan katta epik asar «Shoxnoma» ni yaratishga sarflagan. Asar dunyoni ko’pgina tillarida nashr qilingan. Firdavsiy o’z «Shoxnoma» si bilan o’ziga abadiy haykal yaratib ketgan va avlodlar tashakkuriga sazovor bo’lgan.

IX-XII asrlar Markaziy Osiyo madaniyati rivojiga nazar tashlar ekanmiz, bu davrda tasavvuf (sofizm) ta’limotlari madaniyatning, ma’naviyatning barcha tomonlariga kirib borganligini kuzatish mumkin. So’fizm shaxsiy erkinlik, o’z hohishi bilan tozalanib Olloxga ruhiy ma’naviylikka singish orqali erishishga asoslanadi. Tasavvufda ruxni kamolotga va uni so’nggi maqsadi – Olloxga erishuv yo’llari 4 bosqichdan iboratdir: 1) Shariat. 2) Tariqat. 3) Ma’rifat. 4) Haqiqat.

So’fizm nazariyotchilari, olimlari o’z davrining bilimini puxta egallagan, ilmlardan xabardor, bilimdon-mutafakkirlar bo’lgan. X asrdan boshlab sufizm g’oyalari O’rta Osiyo shaharlarida ham tarqala boshlagan. Viz quyida ushbu yo’nalishga sodiq qolgan holda o’z ijodlari bilan dunyoga tanilgan ba’zi mutafakkirlar haqida fikr yuritamiz.

Ahmad Yassaviy (1105-1165 yillar) Yassi (Turkiston shahrida ruhoniy shahrida tug’ilgan.) Otasi Ibroxim Sa’y Rom shahrida ko’p yillar shayxlik qilgan. Ahmad Yassaviy asli kelib chiqishi Toshkentdan bo’lgan mashhur turk mashoyixi Arslonbob Toshkandiydan taxsil olgan. Uning vafotidan so’ng Yusuf Hamadoniydan ilm o’rgangan. Yassaviydan bizgacha etib kelgan yagona meros – bu uning «Devoni xikmat» idir. Unda Yassaviyning sermazmun xikmatlari, munojatnomasi, «Faqrnoma». risolasi o’z aksini topgan. Ahmad Yassaviy tasavvufda Yassaviya tarikatiga asos soldi.

Sulaymon Bakirgoniy (1186 yilda vafot qilgan). Ahmad Yassaviyning munosib shogirdi, uning ishini davomchilaridan biridir. Xorazmning Bakirgon degan joyida tug’ilgan. Turkiy xalqlar orasida hakim ota laqabi bilan ham mashhur bo’lgan. Uning din va tasavvuf, ishq va ahloqdan saboq, beruvchi asarlari butun Turkiston hududlarida sevib o’qilgan. Uning «Bakirg’on kitob» nomli yirik asari keyingi yillarda o’zbek kitobxonlariga ham etib keldi.

Najmiddin Kubro (1145-1221 yillar). Shoir va olim. O’rta Osiyodagi yirik sufiylik oqimi – Kubraviyaning asoschisi. Xivada tug’ilgan. O’rta va yaqin Sharq o’lkalariga, O’rta Osiyo, Hindiston, Eron, Afg’oniston hududlariga keng tarqalgan oqimdir. U o’zining qator risolalarida Kubraviya birodarligi qoidalarini ishlab chiqargan Najmiddin Kubro 76 yoshida Urganchga hujum qilgan Mo’g’ullarga qarshi lashkar to’plab chiqib xalqni hujumga boshlab borgan. Islom dinining mamlakatda asosiy din sifatida tan olinishi, boshqa diniy e’tiqodlarning oyoq-osti qilinishi, mehnatkash xalq ommasi turmush tarzining og’irlashishi ular orasida ularni yulatishga, og’irligini engil qilishga yordam beruvchi g’oyani qidirishga majbur qila boshladi. Bu g’oya tasavvuf g’oyasi bo’ddi.

Imom Ismoil al-Buxoriy (810-869 yy.) Buyuk hadisshunos olim Imom Buxoriy hayoti davomida 600 ming hadis to’plab, ulardan 7275 hadisni o’zining 4 jildlik «Ishonarli to’plam»iga kiritdi. Islom dunyosining yirik olimi, hadisshunoslikda eng yuqori pog’onaga chiqqan Imom Ismoil al-Buxoriyning 1205 yilligi 1998 yil xalqaro miqyosda tantanali nishonlandi va u vafot etgan Samarqand atrofidagi Chelak shahrida nihoyatda xashamatli ziyoratgoh qurildi. Bu erga jahonning turli joylaridan minglab odamlar ziyoratga kelmoqdalar.

Abu Iso Muhammad at-Termiziy (824-894yy) Islom dunyosida mashhur bo’lgan hadischi olim Imom at-Termiziy Termiz yaqinidagi Bug qishlog’ida tug’ilgan. 26 yoshidan boshlab Samarqand, Buxoro, Xijoz, Iroq, Nishopur shaharlarida mashhur muxaddis olimlar bilan uchrasha boshladi. Uning buyuk hadischi olim bo’lib, etishishida Imom Ismoil al-Buxoriy ustozligi katta o’rin tutadi. Umrini hadislar to’plashga bag’ishlagan At-Termiziydan katta ilmiy meros, jumladan: «Kitobi al-Jom’e as-saxix», «Kitob ul ilm», «Kitobi at-Tamoyili an-Nabaviy», «Kitobi az-zuxl», «Kitobul ismi val xuna» kabi asarlar qolgan.

Burxoniddin Marganoniy. (1197 yilda vafot qilgan). To’liq ismi Burxoniddin Marginoniy Ibn Abu Bakr al-Farg’oniy al-Rishtoniy. Burxoniddin fiqx ilmiga (din, shariat haqidagi fan) oid bir nechta risolalarni «Bidoyatul mubtadiy» (ilmga-kirishuvchi dastlabki asos) «Al mazid» (ziyoda qilish) «Kitobul faroiz» (farzlar haqida kitob) va boshqa asarlarni yozib oldirgan. Burxoniddin Marginoniyning «Xidoya fi furu’ al-fukx» (Fikx sohalari bo’yicha qo’llanma) asari 56 kitobdan iborat bo’lib, bu asar shariat kodeksi deb ataladi.

O’rta asr yozma manbalarini o’rinli ravishda uchga bo’lish mumkin sinf: 1) hikoya(hikoya), real yoki xayoliy voqelikni o’zining barcha ko’rinishlari boyligida va nisbatan erkin shaklda tasvirlash; 2) hujjatli film, asosan ijtimoiy-iqtisodiy, ijtimoiy-huquqiy va ijtimoiy-siyosiy hayotning alohida daqiqalarini maxsus, asosan rasmiylashtirilgan lug’at orqali aniqlash; 3) qonun chiqaruvchi, Bu shakl jihatdan ham huquqiy bo’lib, hujjatlilardan farq qiladi, chunki ular nafaqat mavjud huquqiy amaliyotni (ba’zan unchalik ham emas), balki ushbu amaliyotni o’zgartirmoqchi bo’lgan qonun chiqaruvchining o’zgaruvchan irodasini va eng muhimi, urinishdir. ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish, ijtimoiy darajalar va vaziyatlarni tizimlashtirish. Asta-sekin, ayniqsa Uyg’onish davrida, rivoyat va qisman qonunchilik manbalari doirasida ilmiy adabiyotlarning maxsus sinfi tashkil topdi, bu erda hodisalarning tavsifi nazariy tahlil yordamida ularning mohiyatini ochishga imkon beradi.

1.2.Arab tilidagi yozma manbalarning umumiy xususiyatlari.

O`zbеkistоnning VII asr охiridan bоshlab, ХII asrgacha bo`lgan tariхi ko`prоq va dеyarli arab tilidagi yozma manbalarda yoritilgan va bu an`ana kеyinchalik ham Tеmuriylar davrigacha davоm etgan. Bu davrda yurtimiz avval arab хadifaligi tarkibida, so`ngra Sоmоniylar, Qоraхоniylar, G`aznaviylar, Хоrazmshоhlar davlatlarini bоshdan kеchirdi. Arab tilida vatanimiz tariхiga оid yozma manbalarni mualliflarning kеlib chiqishiga qarab, ikki guruhga ajratish mumkin.

Birinchi guruh – arab tilida ijоd etgan yurtimizdan chiqqan tariхchi va оlimlar. Bular Muhammad Musо al-Хоrazmiy, Abu Rayhоn Bеruniy, Mahmud Kоshg`ariy, Mahmud Zamaхshariy, Abu Said Sam`оniy, SHahоbuddin Muhammad Nisоviy va bоshqalardir. Ushbu muarriхlar asarlarida оna vatanga muhabbat alоhida namоyon bo`ladi, bu ayniqsa Abu Rayhоn Bеruniyning “Оsоr ul-bоqiya” asarida хalqimiz qadimgi madaniyati to`g`risidagi ma`lumоtlarida alоhida ko`zga tashlanadi.

Ikkinchi guruh – хоrijlik оlimlardan ibоrat bo`lib, ular yaratgan arab tilidagi asarlarida yurtimiz tariхi madaniyati, siyosiy-ijtimоiy hayoti yoritilgan. Ushbu mualliflarning eng yiriklari Abulhasan Madоiniy (vaf. 840 y.), Abulabbоs al-YA`qubiy (IХ asr), Abubakr al-Balazuriy, Ibn Хurdоdbеh (820-taхm.913), Abu Ja`far Tabariy (839-923 y.), Ishоq al-Istahriy (850-934 y.) va bоshqalardir.

Mazkur muarriхlar yurtimiz hududini umummusulmоn оlami, arab хalifaligi bir qismi sifatida yoritganlar. Ular asоsan arab хalifalikni ikki qismga, ya`ni arab va a`jam – g`ayri arabga ajratib o`rganar edilar. Arablar tоmоnidan yurtimizga bеrilgan nоm Mоvarоunnahr – daryoning u yog`idagi mamlakat mazmunini bildiruvchi jug`rоfiy nоm bizgacha еtib kеlgan bo`lib, asоsan arab mualliflari asarlarida istе`fоda etiladi.
“Kitоb at-tariх”

Ushbu arab tilida bitilgan qimmatli asar muallifi buyuk matеmatik Muhammad Musо al-Хоrazmiy(VIII asr охiri – IХ asr birinchi yarmi)dir. Biz uni birinchi O`rta Оsiyolik tariхchi оlim dеb atashimiz mumkin. CHunki al-Хоrazmiy birinchilardan bo`lib o`zining “Kitоb at-tariх” (“Tariх kitоbi”) asarini yozgan. Ammо ushbu asar bizgacha mukammal hоlida еtib kеlgan bo`lmasada, undan оlingan parchalarni so`nggi davr tariхchilari Ibn an-Nadim, al-Ma`sudiy, at-Tabariy, Hamza al-Isfahоniylar o`z asarlarida kеltiradilar. Bu kitоbni Abu Rayhоn Bеruniy o`zining “Оsоr ul-bоqiya” asarida ham eslatadi. Mazkur asar хalifalik tariхiga оid ma`lumоtlardan ibоrat bo`lgan.
“Kitоb al-surat al-arz”

Mazkur asar ham al-Хоrazmiy tоmоnidan yaratilgan bo`lib, yunоn оlimi Ptоlоmеyning jug`rоfiyaga оid kitоbini arab tiliga tarjima qilgan va uni o`zining yangi ma`lumоtlari bilan bоyitgan. “Kitоbi surat al-arz” (“Еr tasviri kitоbi”) asarida Kaspiy dеngizi yoki Хоrazm dеngizi haqida qimmatli ma`lumоtlar bоr. Ushbu tariхiy jug`rоfiyaga оid asardagi O`rta Оsiyoga оid ma`lumоtlar katta ilmiy ahamiyatga ega. Kitоbning 937 mklоdiy, hijriy 428 yili ko`chirilgan mo“tabar qo`lyozmasi yuizgacha еtib kеlgan bo`lib, unga turli хaritalar chizib ilоva qilingan. Ushbu mo“tabar qo`lyozma matni 1926 yili sharqshunоs H.M.Mjik tоmоnidan Lеyptsigda nashr qilingan. Kitоbni o`zbеk tiliga A.Ahmеdоv tarjima qilib, ilmiy sharhlar bilan 1983 yili chоp etgan.
“Kitоb al-mag`оziy”

Kitоb muallifi Madоiniy Abulhasan Ali ibn Muhammad (vaf. 840 y.) Arabistоn, Хurоsоn va Mоvarоunnahrning VII-VIII asr bоshlaridagi ijtimоiy-siyosiy tariхiga оid ikki yuzdan ziyod asar yozgan yirik arab tariхchi оlimidir. “Aхbоr al-хulafо”(“Хalifalar haqida хabarlar”), “Kitоb al-mag`оziy” (“Urushlar haqida kitоb”), “Kitоb futuh ash-SHоm” (“SHоmning bоsib оlinishi haqida kitоb”), “Tariх al-buldоn” (“Mamlakatlar tariхi”) ana shu asarlar jumlasidandir.

“Kitоb al-mag`оziy” Erоn, Afg`оnistоn va O`zbеkistоnning arablar istilоsi va VIII asrning birinchi yarmidagi siyosiy tariхi bo`yicha muhim manbalardan hisоblanadi. Muarrifning tariхiy asarlari bizgacha еtib kеlmagan, lеkin ayrim parchalari Balazuriy va Tabariy asarlarida saqdanib qоlgan.

Kitob at tarix asari muallifi

Saytimizdagi elektron kitoblarni 3 usulda o’qish mumkin: kitobxon mobil ilovasi, kitobxon windows dasturi yoki onlayn sayt orqali

Kitobni qanday sotib olish mumkin?

Ketma-ketlik bo‘yicha tavsiya: saytda qanday ro’yxatdan o’tish, saytdagi shaxsiy hisobni qanday to’ldirish mumkin, kerak bo’lgan kitob uchun qanday to’lovni amalga oshirish

Siz muallifmisiz?

Hurmatli mualliflar: Saytimizda asarlaringiz joylashtirilishini (yoki saytdan o‘chirilishini) istasangiz biz bilan shartnoma tuzish uchun bog‘lanishingizni so‘raymiz.

Savol-javoblar

Agar men O‘zbekistonda bo’lmasam, qanday qilib kitob sotib olishim mumkin?
Nima uchun PDF formatini yuklab ololmayman?
Internetsiz kitobni qanday o‘qish mumkin?
va boshqa savollaringizga bizning javoblarimiz.

Chingiz Aytmatov

Chingiz Aytmatov (qirgʻ. Чынгыз Айтматов; 12-dekabr, 1928 – 10-iyun, 2008) Qirgʻiziston yozuvchisi va elchisi boʻlgan. Chingiz Toʻraqulovich Aytmatov XX asr qirgʻiz adabiyotining eng isteʼdodli va jahonga tanilgan yirik namoyandalaridan biri boʻlib, u 1928 yil 12 dekabrda Qirgʻizistonning Talas vodiysidagi Shakar ovulida tugʻilgan. Bobosi Aytmat ogʻa ajoyib qoʻbuzchi, otasi Toʻraqul Aytmatov davlat va jamoat arbobi, onasi tatar oilasida tugʻilgan Naima opa oʻqimishli, oqila ayol edi. Chingiz dastlab rus maktabida, keyin qirgʻiz maktabida oʻqidi, qishloq shoʻrosida kotib, soliq yigʻuvchi, brigada hisobchisi boʻlib ishladi. U 1948 yilda Jambul zooveterinariya texnikumini, 1953 yili Qirgʻiziston qishloq xoʻjalik institutini tamomlagan. 1956 – 1958 yillarda Moskvada Yozuvchilar uyushmasi qoshidagi Oliy adabiyotchilar kursida tahsil oldi. Chingiz Aytmatov bolaligidanoq badiiy adabiyotga ulkan mehr qoʻygan boʻlib, nasriy asarlar yaratish bilan astoydil shugʻullanadi. Adib nomini ilk bor xalqaro miqyosda mashhur qilgan, 1958 yilda yozilib, jahon xalqlarining 40 dan ortiq tillariga tarjima qilingan asar «Jamila» qissasi boʻldi. «Jamila» qissasini Lui Aragon «Muhabbat haqida yozilgan jahondagi eng ajoyib qissa» deb atagan. Chingiz Aytmatov davlat va jamoat arbobi sifatida ulkan ishlarni amalga oshirmoqda. U Q. Muhammadjonov bilan hamkorliqda «Fudziyamadagi uchrashuv» nomli drama yozgan. Chingiz Aytmatov Qirgʻiziston xalq yozuvchisi (1968), 1995 yildan Markaziy Osiyo xalqlari madaniyati assambleyasi Prezidentidir. U Mustaqil Oʻzbekistonning «Do`stlik» (1995), «Buyuk xizmatlari uchun» (1998) ordenlari bilan mukofotlangan. Qirgʻiziston Reslublikasida Chingiz Aytmatov nomidagi Xalqaro «Oltin medal» mukofoti taʼsis etilgan (1999). Chingiz Aytmatovning asarlari 80 dan ortiq xorijiy tillarga tarjima qilingan. Chingiz Aytmatov «Momo yer», «Qizil durrachali sarvqomatim» kabi asarlarini avval qirgʻiz tilida yozib, soʻng oʻzi rus tiliga tarjima qilingan. Baʼzi asarlari esa, avval rus tilida yozilib (masalan, «Oq kema», «Alvido, Gulsari») soʻng qirgʻiz tiliga oʻgirildi.

Поделиться с друзьями в соцсетях

uning o ‘g‘i!lari hukmronlik qildilar. Ulardan

A b d u m a jid m a d r a im o V gavhar fuzailo va

uning o ‘g‘i!lari hukmronlik qildilar. Ulardan

Bu sahifa navigatsiya:
• Ishoq Ibrohim ibn N asm ing Shams
• 3 .2 . Huquqiy hujjatlar va yozishm alar
• 3.3 .1 . «Kitob at-tarix»
• 3.3.2. «Kitob surat al-ard»
• 3.3.3. «Kitob futuh al-buldon»
• 3.3. Arab tilidagi manbalar
• 3.3.4. «Kitob masolik ul-mamolik»
• 3.3.5. «Tarixi ar-rusul va-l-muluk»
• 3.3 .6 . «Kitob al-masolik val-mamolik»
• 3 .3 .7 . «Kitob masolik ul-mamolik»
• 3.3.8. «Kitob ul-masolik va-l-mamolik»

uning o ‘g‘i!lari hukmronlik qildilar. Ulardan
keyin 1060-yilgacha Abu
Is’hoq Ibrahim ibn Nasr hukm yuritgan. U
Qoraxoniylar poytaxtini 0 ‘zganddan
(Faig‘ona
vodiysidan)
Samarqandga
ko ‘chirib olib keldi. U ning vafotidan
keyin o ‘g‘illari o’rtasida taxt uchun
kurash boshlandi. Bu kurashda Abu
Is’hoq Ibrohim ibn
N asm ing
Shams
ul-m ulk N a sr ismli o’g’li g‘olib chiqdi.
Sham s ul-m ulk Nasr davrida (1068—1080) Qoraxoniylar va Saljuqiylar
o ‘r t a s i d a T e r m iz va Balx u c h u n k u ra s h k u c h a y d i. B uning ustiga
T a m g ‘o c h x o n Q o d ir Y u su f va u n in g o ‘g ‘il l a r i u n g a qarshi kurash
boshladilar va Sirdaryoning shimoliy sohilidagi yerlami ham da Fatg’onani
un d an tortib oldiiar.
A bu Is’hoq Ib rohim ibn N a sr va u n in g avlodi bilan m u s u lm o n
ruhoniylari o’rtasidagi ziddiyatlar Sham s ul-m ulkning taxt vorislari Xidir
va A h m ad (1081 — 1089) davrida benihoyat kuchaydi. Saljuqiy Malikshoh
I 1089-yili M ovarounnahrga q o ‘shin tortib, Buxoro va S am arqandni
zabt etdi. Lekin, Saljuqiylar tez orada sulh tuzib, M ovarounnahrdan
chiqib ketishga majbur bo’ldiiar. S ulton S anjar davrida (1118—1157),
1130-yildan boshlab, Qoraxoniylar unga tobe bo’lib qoldilar. M am lakatda
siyosiy tarqoqlik kuchaydi — viloyat va o’lkalam ing ko pchiligi mustaqillik
e ’lon qildi. Ana shunday mustaqil viloyatlardan biri Buxoro bo’lib, bu
yerda hokimiyat Sadrlar (Burhoniylar) deb ataluvchi ruhoniylar sulolasi
(1130—1207) qo’liga o’tdi.
Q ora x o n iy la r inqirozga yuz tu tg a n va M o v a r o u n n a h r tarqoqlik
iskanjasiga tushib qolgan paytda, uning shimoli-sharqiy va g’arbiv tarafida
ikki yirik harbiy siyosiy kuch paydo bo’ldi. Bulardan biri qoraxitoylar
bo’lib (etnik tarkibi aniqlanm agan), b a ’zi m a ’lumotlarga ko’ra, ularning
asli tungus, ayrim olimlarning fikricha m o’g’ul edi. Ular XII asr boshlarida
dastlab C hug’uchak, keyinchalik Bolosog’un shahri bilan birga butu n
Yettisuv vohasini ishg’ol qildilar. Qoraxitovlaming oliy hukmdori gurxon
deb atalgan. Yana bir yirik harbiy siyosiy kuch Xorazm da shakllandi.
Ilgari Saljuqiylarga tobe bo’lgan Xorazm 1127-yili mustaqillikka erishdi.
X II
asrning 30-yillari boshlaridan qoraxitovlam ing M ovarounnahrga
talonchilik xurujlari boshlandi. U la r S h o s h va F arg’ona bilan kifoyalanib
qolm ay, Zarafshon ham da Qashqadaryo vohalariga ham kirib bordilar.
Qoraxitoylar 1138-yili Sam arqand xoni Qoraxoniy M ahmudxonni (1132—
1141) to r-m o r keltirdilar va katta o ‘lp o n olib, Ycttisuvga qaytib keldilar.
1141-yili ular Samarqandga yaqin Katavon degan joyda M ahm udxon va
Sulton Sanjarning birlashgan kuchlarini t o r – m o r kcliirib, S am arqand,
so’n gra Buxoroni egalladilar. Lekin, ular Yettisuvdan M ovarounnahrga
143

ko’chib o’tm adilar, balki h ar yili o ‘lpon olib turish bilan kifoyalandilar.
Xorazmning mustaqillikka erishuvi Xorazm shoh Otsiz (1127—1156)
nomi bilan bog‘liq. U qisqa vaqt ichida Sirdaryoning quvi oqim ida
joylashgan J a n d shahrini va M ingqishloqni egalladi. Sulton S anjar
Xorazmni yana bo’ysundirishga harakat qildi, lekin bunga erisha olmadi.
El A srlo n (1 1 5 6 —1172) va S u lt o n T a k a s h (1 1 7 2 —1200) v a q tid a
X ora zm shohlar davlati b irm u n c h a m ustahkam landi. X o ra zm sh o h lar
1156—1192-yillar orasida H ind daryosidan Irooqacha b o ‘lgan yerlarni
b o ‘ysundirishga muvafTaq b o ‘ldilar. Xorazmshoh M u h am m ad (1200—
1220) davlati hududini juda kengaytirdi. 1206 va 1212-yillarda Buxoro
va Samarqandni bosib oldi, 1210-yili esa Yettisuvda G urxon q o ‘shinlariga
qaqshatqich zarba berdi va bu bilan qoraxitoylarning M ovarounnahrga
bo’lgan d a ’volariga chek q o ‘ydi. A m m o, bu ulkan davlat markazlash-
magan va m ustahkam em as edi. Shuning uchun h am u m o ‘g ‘ullarning
kuchli zarbasiga dosh berolmadi.
Qoraxoniylar davrida davlat tepasida xon (m anbalarda T o m g ‘ochxon)
turgan va u rasman oliy hu k m d o r hisoblangan, aslida esa nomigagina
shunday bo’lib, ijtimoiy-siyosiy hayotda ulus hokimlarining, manbalarda
ular iligxon atalgan, tutgan mavqei kuchli bo’lgan. Ulardan ayrimlari
m ustaqil siyosat yuritg an lar. F a r g ‘o n a (m a rk a z i O ‘z g a n d ) h a m d a
Movarounnahr (markazi Sam arqand) iligxonlari shular jumlasidandir.
Qoraxoniylar davlat tuzulmasi haqida m a ’lumot kam. Lekin vazir, sohib
barid, mustavfiy atalmish lavozimlarning mavjud bo’lishiga qaraganda,
ular davrida ham Somoniylar davlati idoralari saqlangan ko’rinadi.
XI asrdan boshlab O’z bekistonda yerga egalik qilishning yangi shakli
— iqto’, toj-u taxt oldida ko’rsatgan xizmatlari uch u n shahzoda va
xonzodalar, am ir va mansabdorlarga in’om tariqasida beriladigan yer-
suv, taraqqiy eta boshladi.
Qoraxitoylar bosib olingan yerlardan o ‘lp o n yig’ib olish (ha r bir
xonadondan bir dinor miqdorida) bilan kifoyalandilar.
Mehnatkash xalqning ahvoli og’ir edi. U ikki to m o n la m a , mahalliy
yirik yer egalari va xorijlik bosqinchilar zulmi ostida qoldi, m untazam
ravishda xiroj ham da boshqa soliq va jarimalar to’lab turishga, davlat,
xon va yirik yer egalarining shaxsiy qurilishlarida tekinga ishlab berishga
majbur edilar.
Bu davrda chet el bosqinchilariga qarshi xalq qo’z g’o lonlari ham
bo’ldi. Masalan, 1206-yili Buxoroda va 1212-yili Sam arqandda bo’lib
o’tgan kosiblar qo’zg’olonlari shular jumlasidandir.
X—XII asriarda O’zbekistonda ilm-fan, adabiyot birmuncha rivoj topti,
144

Buxoro, Sam arqand, Toshkent, Termiz, Marv, Gurganj kabi shaharlar
kengaydi, rivojlandi. Bu davrda Abu R ayhon Beruniy (973—1048), Abu
Ali ibn Sino (980—1037), Abu Bakr M u h a m m a d ibn J a ’far Narshaxiy (X
asr), M ah m u d Koshg‘ariy (taxminan 1029—1038-yillar orasida tug’ilgan)
kabi zabardast olimlar, Unsuriy, A m ’oq Buxoriy, S o ‘zaniy Samarqandiy,
Nizom iy Aruziy Samarqandiy, Yusuf Xos Xojib Bolasog‘uniy kabi ajoyib
shoirlar va adiblar yetishib chiqdilar. M am lakatim izda ko’plab masjid,
madrasa, karvonsaroylar, baland m inoralar va boshqa mahobatli bino va
inshootlar barpo etildi. Hazora tumanidagi (Buxoro) Deggaron masjidi,
o ‘sh a atrofdagi Raboti malik karvonsaroyi (XI asr), Buxorodagi masjidi
kalon (1127-yili qurilib bitkazilgan), Vobkentdagi minora (1198—1199-
yillari qurilgan), Shohi zinda va Afrosiyobdagi (Samarqand) ayrim binolar,
Xorazmdagi Bo‘ron q a l’a, Noib q a l’a va Faxriddin Roziy maqbarasi
(XII asr), shuningdek, hozirgi Qirg‘iziston va Turkm aniston o ‘rnida
qurilgan bino va inshootlar shular jum dasidandir.
3 .2 . Huquqiy hujjatlar va yozishm alar
O ‘z bekistonning qadimgi va o ‘rta asrlar tarixini o’rganishda ilmiy
te k s h iris h in s t it u t l a r i n i n g k u t u b x o n a l a r id a , davlat tarix arxivida,
o ‘ l k a s h u n o s l i k m u z e y l a r i d a s a q l a n a y o t g a n r a s m i y h u j j a t va
y o zish m alarn in g aham iyati b e nihoya kattadir. Lekin ularni topish,
o ‘rganish va o ‘z o’rnida foydalanish o ‘t a qiyin b o ‘lib, tadqiqotchidan
c h u q u r bilim, maxsus malaka, qunt va sabot-m atonat talab qilinadi.
Huquqiy hujjatlarni ham, jam iyatda katta nufuzga ega bo’lgan shaxslar
o’rtasida olib borilgan yozishmalarni ham bir yerdan, aniqrog’i bir yoki
ikki asar ichidan, bir muzey, arxiv va fondidan topib bo’lmaydi. Ularni
barcha muzey, arxiv va fondlar ichidan, q o’lyozm a kitob va chop etilgan
asarlardan qidirib topish mumkin.
Huquqiy hujjatlar — podshoh va xonlarning farmonlari, yorliqlari,
i n o y a t n o m a l a r , r a h n o m a l a r , v asiqala r, v a q f n o m a l a r va b o s h q a la r
O ‘z b ek isto n d ag i tarix va o ‘lk ash u n o slik m uzeylarida, maxsus ilmiy
tekshirish institutlari va universitetlarning kutubxonalarida, shuningdek,
Davlat tarix arxivlarida ham da shaxsiy majmualarda saqlanadi. A m m o
IX—XII asrga oid hujjatlar hali alohida to’p lan ib o’rganilganicha yo’q.
Bu davrda maxsus kotib yoki dabirlikka qancha katta e ’tibor berilgani
Nizomiy Aruziy Samarqandiyning “T o ‘r t m aq o la” asarida bayon etilib,
ayrim m a k tu b ia r nam u n ala ri keltirilgan. M usu lm o n c h ilik hujjat lari
Burxoniddin Marg’inoniyning “ H idoya” asarida keyincha o’zining rasmiy
tavsifini topdi.
145

Quyida arab tilida bitilgan eng muhim manbalar va ularning mualliflari
haqida ixcham m a ’lumot keltiriladi.
3.3 .1 . «Kitob at-tarix»
Ushbu arab tilida bitilgan qimmatli asar muallifi buyuk m atem atik
M uham m ad Muso al-Xorazmiy(VIII asroxiri—IX asr birinchi yarmi)dir.
Biz uni birinchi o ‘rtaosiyolik tarixchi olim deb atashimiz mumkin. Chunki,
al-X orazm iy birinchilardan bo’lib o’z in in g “ Kitob at-tarix” ( “Tarix
kitobi”) asarini yozgan. A m m o, ushbu asar bizgacha m ukam mal holida
yetib kelgan b o ‘lm asa-d a , un d an olingan pa rc h a la rn i so’nggi davr
ta rixc hilari Ibn a n – N a d i m , a l – M a s ’u diy, a t – T a b a r iy , H a m z a al-
Isfahoniylar o’z asarlarida keltiradilar. Bu kitobni Abu Rayhon Beruniy
o’zining “ Osor ul-boqiya” asarida ham eslatadi. M azkur asar xalifalik
tarixiga oid m a ’lumotlardan iborat bo’lgan.
3.3.2. «Kitob surat al-ard»
M azkur asar ham al-Xorazmiy tom o n id a n yaratilgan bo’lib, yunon
olimi Ptolomeyning jug’rofiyaga oid kitobini arab tiliga tarjima qilgan va
uni o’zining yangi m a ’lumotlari bilan boyitgan. “ Kitobi surat a l-a rd ”
(“ Yer tasviri kitobi”) asarida Kaspiy dengizi yoki Xorazm dengizi haqida
qimmatli m a ’lum otlar bor. Ushbu tarixiy jug’rofiyaga oid asardagi O ‘rta
Osiyoga oid m a ’lum otlar katta ilmiy ahamiyatga ega. Kitobning 937-
milodiy, hijriy 428-yili ko’chirilgan m o ‘ta b a r qo’lyozmasi bizgacha yetib
kelgan bo’lib, unga turli xaritalar chizib, ilova qilingan. Ushbu m o ‘ta b a r
qo’lyozm a matni 1926-yili sharqshunos H .M .M jik tom onidan Leypsigda
nashr qilingan. Kitobni o’z bek tiliga Л.A hm edov tarjima qilib, ilmiy
sharhlar bilan 1983-yili chop etgan.
3.3.3. «Kitob futuh al-buldon»
“ Kitob futuh al-buldon” (“ Mamlakatlarning zabt etilishi”) IX asrda
o’tgan yirik geograf va tarixchi olim Balazuriy (vaf. 892)ning asaridir. Muarrix
Madoiniyning shogirdi bo’lib, uning to’liq ismi Abubakr Ahmad ibn Yax’yo
Jabir al-Balazuriy, asli eronlik Abbosiylardan al-Mutavakkil (847—861) va
al-Musta’in (862—866) saroyida tarbiyachi bo’lib xizmat qilgan.
Balazuriy ikki yirik asar “Kitob futuh al-buldon” va “ Kitob al-ansob
ash-sharif ’ (“ Sharofatli kishilaming nasablari haqida kitob” ning muallifidir.
“ Kitob futuh a l-b u ld o n ” arab istilolari tarixi bo’yicha eng yaxshi
asarlardan biri hisoblanadi. Faqat shu asarda arablarning xalifa Usmon
3.3. Arab tilidagi manbalar
146

(644—656) va uning Xurosondagi noibi Abdulloh ibn A m r davrida
M ovarounnahrga bir necha bor bostirib kirganliklari va M aym u ig ‘n i
(Sam arqand tumanlaridan biri) talab qaytganliklari haqida m a ’lumot bor.
Asarda arablar asoratiga tushib qolgan mamlakatlar, ularning diqqatga
sazovor shaharlari va osori-atiqalari, xalqi, pul m uomalasi, undiriladigan
soliqlar, shuningdek arab tilining joriy qilinishi haqida ham qimmatli
m a ’lumotlarni uchratamiz.
“ Kitob futuh al-bu!don”ning qisqartirilgan tahriri yetib kelgan, xolos.
Arabcha matni de Guye tarafidan 1866-yili Leydenda chop etilgan. Uning
inglizchataijimasi (tarjimonlarXitti va Murgotten) ham bor. Balazuriyning
ushbu asarining to’liq nusxasi Y oqut va Ibn al-A sir asarlari u ch u n
m anbalardan biri bo’lib xizmat qilgan.
3.3.4. «Kitob masolik ul-mamolik»
Ushbu asar muallifi Ibn X urdadbeh yoki Abulqosim U baydulloh
Xurdadbeh (820 — taxm. 913) asli eronlik bo’lib, u oliy martabali mansab-
d o r xonadoniga mansub edi. Otasi IX asr boshlarida Tabariston hokimi
bo ‘lg an , Daylam viloyatini bo’y sundirib, xalifaning d i q q a t-e ’tiborini
qozongan. Ibn Xurdadbeh B ag’dodda o’qigan va keng m a ’lumot olgan.
U xalifa M o’tam id (870—892) davrida yuksak davlat lavozimlarida turgan,
dastlab nadim, so’ng Eronning g’arbi-shimoliy tarafida joylashgan Jibal
viloyatida sohib barid va-l-xabar (pochta va razvedka boshlig’i) lavozimini
egallagan. Ibn Xurdadbeh turli mavzuda adab, tarix, geografiyaga oid
o ‘n g a yaqin asar bitgan bo’lib, ulardan eng muhimi “ Kitob masolik ul-
m am olik” (“ Yo’llar va m am lakatlar haqida kitob”) nomli asari bo’lib, u
846-yili yozib tam om langan.
Asarning qisqartirilgan tahriri bizgacha yetib kelgan va M. de G uye
tarafidan 1889-yili chop qilingan. R uscha tarjimasi (tarjim on Noila
Velixanova) 1986-yili Bokuda chop etilgan.
Kitobda arab xalifaligi qo’l ostidagi mamlakatlar, shaharlar, ularga
boriladigan yo’llar, ular orasidagi masofa, aholidan undiriladigan soliq
va jarimalarning miqdori haqida qimmatli m a ’lum otlar keltirilgan.
Ayniqsa, qadimiy So’g’d shaharlaridan Kushoniya (Samarqand atrolida
j o y l a s h g a n ) , S a m a r q a n d , U s t r u s h a n a , S h a h r i s t o n ( U s t r u s h a n a
shaharlaridan), qadimgi Shosh, Ispijob (Sayram ) shaharlarida aholi
o’rtasida m uom alada bo’lgan pul birligi, Null ibn Asad (vaf. 842) va
A hm ad ibn Asad (819—846) davrida S o ‘g ‘d va F arg’onaning um um iy
ahvoli, M ovarounnahr va F arg’onada IX asrda istiqomat qilgan turkiy
xnlqlar haqidagi m a ’lumotlar benihoya qimmatlidir.
147

Bu asar muallifi yirik qomusiy olim Abu J a ’far M u h am m ad ibn Jarir
at-Tabariy (836—923)dir. U, Eronning Tabariston viloyatiga qarashli Omul
shahrida tug’ilgan, umrining ko ‘p qismini Bag‘dodda o ‘tkazgan va shu
yerda vafot etgan. Tarixchi xalifalikning ko‘p shaharlarini aylanib chiqqan,
birm uncha vaqt Ray, Basra, Kufa, Suriya va Misrda turgan.
Tabariy o ‘z davrining keng m a ’lumotli kishilaridan boMib, o ‘ndan
ortiq kitob yozib qoldirgan. M usulmon qonunshunoslari orasida mavjud
bo’lgan ixtiloflar bayon etilgan “ Kitob ixtilof al-fu q ah o ” (“ Faqihlar
o’rtasidagi ixtiloflar haqida kitob”), “ Q u r’oni k arim ” oyatlari sharhiga
bag’ishlangan o ‘ttiz (boshqa m a ’lumotlarga qaraganda qirq) jilddan iborat
“J o m e ’ al-bayon a t- t a ’vil al-O u r’o n ” ( “Q u r ’o n ” so‘zlari m a ’nosining
keng bayoni m ajm u asi” ) va nihoyat, “ Tarixi ar-rusul v a – l- m u l u k ”
( “ Payg‘ambarlar va podshohlar tarixi”) ana shular jumlasidandir. Tarix
ilmi uchun eng muhimi so’nggi asar hisoblanadi.
“Tarixi ar-rusul va-l-muluk” yoki qisqa nomi “Tarixi Tabariy” asari
um um iy tarix tipida yozilgan kitob. Lekin, mukammalligi va daliliy
materiallarga boyligi bilan boshqa asarlardan tam oman alohida ajralib turadi.
Asarda olamning “ yaratilishi”dan to 912—913-yillarga qadar Arabiston,
Rum (Kichik Osiyo), Eron va Arab xalifaligi asoratiga tushib qolgan
mamlakatlarda, shuningdek, 0 ‘zbekiston hududida b o ‘lib o ‘tgan ijtimoiy-
siyosiy voqealar hikoya qilinadi. Voqelar yilma-yil, xronoligik tarzda bayon
etilgan. Bu esa asardan foydalanishda ko‘p jihatdan qulaylik yaratgan.
Tabariy mazkur asarini yaratishda yahudiy va xristianlarning naql-rivoyatlari,
Sosoniylar (224—651 -y.) solnomasi “Xvaday nam ak” ( “ P odshohnom a”),
al-Voqidiyning (747—823-y.) “ Kitob ul-m ag‘oziy” ( “ Urushlar haqida
k ito b ” ), a l-M a d o in iy n in g “ Tarixi xulafo” ( “ Xalifalar ta rix i” ), Ibn
Tayfurning (819—893-y.) “Tarixi Bag‘d o d ” ( “ Bag‘dod tarixi”) kabi
asarlaridan keng foydalangan. Lekin, u k o ‘p hollarda “ Hadis ilm i”
tamoyiliga ko‘ra, ayniqsa asarning qadimiy tarixga bag’ishlangan qismlarida
boshqa manbalardan olingan dalil va m a ’lumotlarni aynan keltirgan.
Kitobning qadimiy tarixdan bahs yurituvchi qismlari ham m a ’lum
ilmiy qiymatga ega. Chunki, bularda bizgacha yetib kelmagan manbalarda
(rivoyatlar, “ Xvaday n a m a k ” , “Tarixi xulafo” va boshqalar) mavjud
bo’lgan qimmatli m a ’lumotlar, lavhalar saqlangan.
“Tarixi ar-rusul va-l-m uluk” m usulmon mamlakatlari, shuningdek,
M ovarounnahrning VIII — IX asr tarixi bo’yicha asosiy va eng m o ‘tabar
m anbalardan biri bo’lib, tarix ilmining keyingi taraqqiyotiga katta t a ’sir
o’tkazgan. M azkur asarning arabcha ikki xil (mufassal va qisqartirilgan)
3.3.5. «Tarixi ar-rusul va-l-muluk»
148

tahriri bo‘lgan, lekin bizgacha uning faqat qisqartirilgan tahriri yetib kelgan
va asar matni gollandiyalik sharqshunos M.Ya. de Guye tom o n id a n 1879—
1901-yillarida 15 jildda nashr etilgan.
Tabariy asarining forsiy tahriri ham bor bo’lib, u S om oniy Abu Solih
Mansur ibn Nuhning (961—976) vaziri, atoqli ilm-fan homiysi al-BaPamiy
(vaf. 974) tom o n id a n 963-yili yozilgan.
Bal’amiy tahriri shunchaki oddiy tarjima b o ‘lib qolmay, balki asarning
qayta ishlangan va ayrim holiarda yangi faktlar bilan boyitilganidir.
Unda, birinchidan, qisqartirilgan tahririda uchramaydigan m a ’lumotlar
mavjud bo’lib, ularni Bal’amiy Tabariy asarining to’la nusxasidan olgan.
I k k i n c h i d a n , B a l’a m iy ta h riri b o s h q a m a n b a l a r a s o s id a yangi
m a ’lum otlar bilan to’latilgan.
Tabariyning m azkur asaridan ayrim parchalar bir n ec h a Yevropa
tillariga tarjima qilingan. Uning to’liq fransuzcha tarjimasi G .Z o te n b e rg
tom o n id a n 1867—1874-yillari Parijda nashr etilgan.
Asarning forsiy va turkiy tarjimalari ham bo’lib, ularning m o ‘ta b a r
q o ‘ly o z m a nusxalari S a n k t-P e tu rb u rg va T oshkent k u tu b x o n alarid a
mavjud. Bal’amiy tahririning matni to’liq tarzda Lakxnav, K anpur (1874,
1896, 1916) va Tehronda (1962, 1967) chop qilingan.
“Tarixi ar-rusul v a-l-m u lu k ” asarining qo’lyozm a nusxalari M D H ,
A ngliya, T u rk iy a, E ro n va H in d is to n k u tu b x o n a la r id a s a q la n a d i.
Toshkentda, Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti xazinasida arab
tilida to’rtta m o’tabar qo’lyozmalari, o’zbek va uyg’ur tillaridagi tarjimalari
mavjud. Qisqartirilgan ruscha tarjima (tarjimon V.l.Belyayev) 1987-yilda
Toshkentda “ И стория Т а б а р и ” nomi bilan chop etildi.
3.3 .6 . «Kitob al-masolik val-mamolik»
Ushbu nomdagi yetti jildlik ulkan asami vatandoshimiz, davlat arbobi va olim
Jayhoniy (870—942 halok bo’lgan) yoki Abu Abdulloh Muhammad ibn Ahmad
ibn Nasr al-Jayhoniy yaratgan. U Buxoroda Somoniylar davlatida katta obro’ga
ega bo’lib, 914-yildan hayotining oxirigacha vazir bo’lib xizmat qilgan.
Olimning asosiy asari tarixiy jug’rollyaga oid bo’lib, u yana “ Kitob
nl-mamolik fi m a ’rifiyi al-m a m o lik ” ( “ Mamlakatlarni bilishda masofalar
kitobi”) deb ham atalgan. Bu kitob o ‘z davrida juda m ash h u r bo’lib,
b archa keyingi o lim la r Beruniy, G a rdiziy, ldrisiy, M u q a d d a siy va
boshqalar undan qimmatli va ishonchli m anba sifatid;i foydalanganlar,
iqtibos (sitatalar) keltirganlar.
Jayhoniy asarida Sharq mamlakatlari, xususan M ovarounnahr, turk
qabilalari to’g’risida qim matli m a ’lumotlar bo’lgan.
149

M azkur asar bizgacha yetib kelmagan b o ‘lsa-da, uning nomi barcha
yirik olimlar asarlarida zikr qilinganligi va Beruniy, Ibn Xavqal, Gardiziy
va Avfiy asarlarida p archalar keltirilganligi, uning qim m atli m anba
ekanligidan guvohlik beradi.
3 .3 .7 . «Kitob masolik ul-mamolik»
Ushbu kitob muallifi Istaxriy yoki Abu Is’hoq lbrohim ibn M uham m ad
al-Forsiy (850-934) nomi bilan m ashhur bo’lgan sayyoh va geograf olim.
U 915-yildan boshlab Eron, M ovarounnahr, Suriya, Misr va Mag’rib
bo’ylab sayohat qilgan. M ana shu sayohat vaqtida to’plangan boy daliliy
material va zamondoshi Abu Zayd Ahm ad ibn Sahl al-Balxiyning (850—
934) “ Suvaral-aqolim” ( “ Iqlimlar surati”) kitobi asosida 930—933-yillarda
o’zining “ Kitob masolik ul-mamolik” (“ Mamlakatlarga boriladigan yo‘llar
haqida kitob”) nomli qimmatli asarini yozgan.
Asar yigirmabobdan iborat. Unda musulmon mamlakatlari (Arabiston,
M a g ‘rib, Misr, Suriya, Iroq, E ron, M o v a r o u n n a h r ) , s h u n in g d e k ,
Hindistonning chegaralari, iqlimi, ma’muriy boiinishi, mashhurshaharlari,
ularga olib boriladigan yo’llar, aholisi va uning mashg‘uloti, atoqli kishilari,
savdo-sotiq va boshqa masalalar bayon etilgan.
“ Kitob masolik ul-m am olik” asarining asl matni uch m arta 1870,
1927 va 1967-yillari Leydenda chop etilgan. U Abulmahosin M uham m ad
ibn S a’d ibn Muham m ad an-N ax ch iv o n iy to m o n id a n XVI asrning
ikkinchi yarmida fors tiliga tarjima qilingan, qo’lyozm a nusxalari Sankt-
Peterburg va Toshkentda saqlanmoqda.
3.3.8. «Kitob ul-masolik va-l-mamolik»
Ushbu kitobning muallifi Ibn Havqal (vaf. 976)dir. U o ‘z davrining
ko’zga ko’ringan yirik geograf olimi va sayyohi bo’lgan. Olimning to’liq
ismi Abulqosim ibn Havqal an-N isibiy bo’lib, nasabiga k o ‘ra olim
Shimoliy Mesopotamiyada joylashgan Nasibin shahridan chiqqan.
Ibn Havqal 943-yildan boshlab savdogarsifatida turli mamlakatlar Markaziy
Afrika, Ispaniya, ltaliya, Eron, Hindiston bo’ylab sayohat qilgan. U Istaxriy
bilan shaxsan uchrashgan. Uchrashuv vaqtida Istaxriy go’yoki undan o’zasaridagi
xato va chalkashliklami xalos qilish va qaytadan ishlashni iltimos qilgan.
“ M en, — deb yozadi Ibn Havqal, — uning kitobidagi bir emas, bir
necha xaritalarni tuzatdim, so’ngra ushbu o’z kitobimni yozishga qaror
qildim. Istaxriy kitobida uchragan xatolarni tuzatdim, kitobimga bir nechta
(yangi) xaritalarni ilova qildim va ularni izohlab b erdim .”
Ibn Havqalning asari “ Kitob ul-masolik va-l-m am olik” ( “Yo’llar va
150

mamlakatlar haqida kitob”) yoki qisqacha “ Kitob surat a l-a rd ” ( “Yeming
surati”) nom i bilan m ashhur bo’lib, H am adoniylardan Sayfulla Ali 1 ga
(945—967) bag’ishlangan. Uni yozishda m u a llif sayohatlari vaqtida
to’plagan, savdogarlardan so’rab-surishtirib yiqqan materiallardan ham da
Ibn X urdodbeh, al-Jayhoniy, Q udam a asarlaridan foydalangan. Kitobda
tavsiflangan h a r bir m am lakat va viloyatning xaritasi h am berilgan.
M a s a la n , M o v a r o u n n a h r qism iga ilova q ilin g a n x a r it a d a J a y h u n
(A m u d a ry o ), B u x o ro , S a m a rq a n d , U s ru s h a n a ( O ‘ r a t e p a ) , lspijob
(Sayram), Shosh va X orazm shaharlari va viloyatlari tasvirlangan. Asarda
turk va g’uzzlar. ularning m ashg’uloti, shunin g d ek , M o v a r o u n n a h r
shaharlari, xalqlari xususida keltirilgan m a’lumotlar nihoyatda qimmatlidir.
“ Kitob ul-masolik va-l-m am olik” asarining arabcha matni ikki marta
M.Ya. de G uye (1878) ham da Kramers to m o n id a n (1938—1939) chop
etilgan. K ram ers nashri (u 1086-yili ko’chirilgan va h o zir Istanbul
kutubxonalaridan birida saqlanayotgan m o’tabar qo’lyozm aga asoslangan)
birm uncha noyob nashr sifatida qadrlanadi.