Hamshiralik jarayoni. Tavsif. Bosqichlar

Eng qadimgi shaharlarga xos umumiy belgi ularning mudofaa devorlari bilan o’ralganligidir. Devorlar suv to’ldirilgan chuqur xandaq bilan o’ralgan bo’lib, bu mudofaa tizimi ancha mustahkam edi. Shaharlar ichki qal’a, aholini guzarlari, hunarmandchilik ustaxonalari va savdo qatorlari joylashgan qismlardan iborat bo’lgan. Shahar atrofidagi soy va anhorlar bo’ylarida dehqonlarning uy-qo’rg’onlari joylashib, ular bog’lar, ekinzorlar bilan o’ralgan edi. Dehqon xo’jaliklarini asosan katta ota urug’i oilalarning vakillari tashkil etgan. Ular alohida uy-joylar, xo’jalik va tomorqa binolarga hamda hosildor erlariga egalik qilganlar. Bundan uy-qo’rg’onlar, Xorazmda (Dingilja), Surxondaryoda (Qizilcha) va Samarqand atrofida (Qo’rg’oncha) topib tekshirilgan.

Jamoada hamshiralik ishi kitob

Miloddan avvalgi IV-III-II asrlarda qadimgi Xorazm mustakil davlat bo’lib, Iskandar, Salavkiylar va Yunon-Baktriya davlatlari tarkibiga kirmagan. Bu xol Xorazmda o’ziga xos maxalliy davlatchilik tizimi rivojiga muxim omil bo’ldi.

O’rta Osiyoda Miloddan avvalgi 3 ming yillikning o’rtalarida bronza (mis, qalay va qo’rg’oshin qorishmasi) davri boshlanishi bilan ota urug’i – patriarxat topadi. Bronza davrida dehqonchilik xo’jaligi yangi erlarda, jumladan O’zbekiston hududida ham keng yoyilgan. Mazkur davrda ishlab chiqarish munosabatlari tez rivojlanib, ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar yangi asosda taraqqiy etadi.

O’rta Osiyoda qabilalar tomonidan yangi erlarni keng o’zlashtirish jarayoni miloddan avvalgi 4 ming yillikning oxiri – 3 ming yillikda boshlangan. Zarafshonning yuqori qismida, Panjikent shahridan 15 km g’arbda topilgan 90 gektar maydonda joylashgan Sarazm qishlog’i harobasi moddiy topilmalarida Janubiy Turkmaniston ziroatchilari va Xorazmning Kaltaminor madaniyatlariga mansub buyumlar bor. Xuddi shu davrda (miloddan avvalgi 4-3 ming yilliklarda) Afg’onistonning shimoli-sharqida Hind-Pokistonning mashhur Xarappa madaniyati vakillarining makonlari paydo bo’ladi.

Bronza davrida O’rta Osiyoning janubiy viloyatlarida baland bo’yli, boshi cho’zinchoq, yuzi tor odamlarning vakillari tarqalgan. O’rta Osiyoning shimoliy dasht va cho’l qismida janub aholisidan farq qilgan boshi dumaloq, yuzi juda keng va cho’ziq bo’lmagan qabilalar yashagan. Janubiy qiyofali odamlar O’rta er dengizi irqining vakillari deb ataladi. Ular Olb Osiyo, Mesopotamiya, Eron, Afg’oniston, O’rta Osiyoning janubi, Hindiston kabi katta grafik hududga yoyilganlar. Shimoliy qiyofali odamlar Janubiy Sibir hududidan to Qozog’iston va O’rta Osiyoning shimoli-sharqiy qismida, Ural, Volga erlarigacha tarqalganlar.

Miloddan avvalgi 2 ming yillikning ikkinchi yarmida O’rta Osiyo hududida qadimgi janubiy va shimoliy qiyofadagi, ya’ni dehqonchilik va chorvachilik bilan shug’ullangan odamlar vakillarining aralishib ketishi jarayoni boshlanadi. Shu davrga kelib bronza davri qabilalari O’rta Osiyodagi turli elatlarga asos solganlar.

O’zbekiston hududida joylashgan shu elatlarning vakillari – so’g’dlar, baqtriylar, xorazmiylar va saklar, o’zbek xalqining qadimgi ajdodlaridan bo’lib, ular haqida ayrim ma’lumotlar qadimgi yozma manbalarda saqlangan.

Miloddan avvalgi 1 ming yillikdan boshlab, yirik madaniy-tarixiy viloyatlar – Xorazm, Baqtriya, So’g’d, Farg’ona, Shosh (Choch) qadimdan, to o’rta asrlargacha Sharq hududlarida juda mashhur bo’lgan.

Antropologik va yozma manbalarning ma’lumotlari O’rta osiyoda alohida eng qadimgi elatlarning shakllanishi va etnik hududlarning ajrala boshlashi miloddan avvalgi IX – VIII asrlarga oid bo’lgani haqida dalolat beradi. Bu masalani o’rganish juda murakkab muammo bo’lsa ham, shubhasiz aytib o’tish kerakki, miloddan avvalgi VI asrning ikkinchi yarmida Erondagi ahmoniylar sulolasi podsholarning O’rta Osiyoga yurishlari boshlanganda bu elatlarning ajrala borish jarayoni butunlay tugagan va turli qadimgi xalqlarning hududiy joylashuv chegaralari, viloyatlarning umumiy chegaralari ahmoniylardan ancha oldingi davrlarda shakllangan edi. Yozma manbalarga ko’ra ahmoniylar O’rta Osiyoning alohida yirik viloyatlariga qarshi harbiy yurishlarni boshlaganlar. Demak, O’rta Osiyo viloyatlari va aholisi haqida, ularning hududiy joylashuvi va ayrim viloyatlarning chegaralari haqida Sharqda turli ma’lumotlar to’plangan edi.

Jahon tarixidagi ilk davlatlar dehqonchilik kabi ishlab chiqaruvchi xo’jaliklar paydo bo’lgan joylarda shakllandilar. Ming yillar davomida faqat termachilik va ovchilik hisobiga yashab kelgan, dehqonchilikni bilmagan ko’pgina qabilalar va elatlar davlatchilik bosqichiga ko’tarila olmadilar.

Eng qadimgi davlatlar miloddan avvalgi 4-ming yillikda Ikki daryo oralig’ida (Mesopotamiya) va qadimgi Misrda paydo bo’ldi. Bundan 10 ming yillar ilgariyoq bu erda termachilik va ovchilik asosida ekinlarni etishtirishga va yovvoyi hayvonlarni qo’lga o’rgatish – chorvachilikka o’tish boshlanadi. Asta-sekinlik bilan dehqonchilik bu erdan qo’shni hududlarga (Kavkazorti, Eron, O’rta Osiyo, Hindiston, Xitoyga) tarqaladi. Miloddan avvalgi 3-2-ming yillikdayoq Qadimgi Sharq mamlakatlari o’rtasida qalin tarixiy-madaniy aloqalar mavjud edi.

Arxeologik topilmalar shuni ko’rsatmoqdaki, miloddan avvalgi 2-ming yillik o’rtalarida O’zbekiston (Surxon vohasi)da qadimgi dehqonchilik madaniyati rivojlanishi asosida ilk davlatchilikka o’tish jarayoni boshlanadi. Bu jarayon bosqichma-bosqich rivojlanishining o’ziga xos xususiyat va qonunlarga ega edi.

Ilgarigi o’quv qo’llanmalari va darsliklarda ilk davlatlarning shakllanishini ekspluatatsiyaning paydo bo’lishi yoki boshqa kishilar mehnati bilan yaratilgan mahsulotni o’ziniki qilib olishning vujudga kelishi natijasida jamiyatning bir-biriga dushman sinflarga bo’linishi bilan bog’lab tushuntirilar edi. Aslida, turli manbalar ilk davlatchilikka o’tishda boshqacha tarixiy vaziyatni ko’rsatmoqda.

Dastlabki davlatlar alohida makonlar yoki ilk shaharlar hamda ishlov beriladigan erlar va sug’orish tizimi maydoni bilan chegaralangan nisbatan kichik hududda, ya’ni zich o’zlashtirilgan, xo’jalik va ishlab chiqarish maqsadida keng foydalaniladigan qadimgi sug’orma dehqonchilik vohalarida paydo bo’lgan. Bunday vohalar aholisi uchun tashqi harbiy bosqinlardan himoyalanish, makonlar va manzilgohlar hududini mudofaa qilish, sug’orish va dehqonchilik ishlarini tashkil etish, jamoaning ichki va tashqi aloqalarini boshqarib turish masalalarni echish muhim va hayotiy zaruriyat edi.

Shu tariqa, ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar taraqqiyoti jamiyatda alohida hurmat-e’tiborga bo’lgan kishilarning ajralib chiqishga olib keldi. Ular ijtimoiy ishlab chiqarishda doimiy band bo’lmasdan, faqatgina ijtimoiy va xo’jalik hayoti ustidan nazorat va rahbarlikni amalga oshirdilar. Lekin, ular na boy-badavlat kishilar, na ekspluatatorlar va na quldorlar edi. Jamiyatda bunday kishilarning ajralib chiqishiga ularning axloqiy xislatlari va obro’-e’tibori sabab bo’lgan xolos. Ammo bu muhit keyinchalikkina alohida to’q oilalarning paydo bo’lishiga olib keldi va asta-sekinlik bilan jamoadagi yuksak hurmatga asoslangan hokimiyat meros tariqasida otadan o’g’ilga o’ta boshladi.

O’rta Osiyoda dastlabki davlat uyushmalari ham dehqonchilik vohalari aholisini chetdan bo’ladigan bosqinchilardan himoya qilish va jamoadagi munosabatlarni huquqiy boshqarib turish uchun tashkil topdi.

O’rta Osiyo xalqlari ajdodlarining ilk davlatchiligi ancha qadim ildizlarda ega. Milliy davlatchiligimiz shakllangan bronza davriga oid birorta yozma ma’lumotlar yo’q. O’zbekistonning bu davrga oid tarixi faqatgina arxeologik tadqiqotlar natijalari asosida yoritilib, ular jamiyat taraqqiyotidagi barcha murakkab jarayonlarni to’liq ochib bera olmaydi.

O’zbekistonning miloddan avvalgi 1 ming yillikning birinchi yarmiga oid tarixi yozma manbalarda qisman yoritilgan. Zardushtiylarning muqaddas kitobi «Avesto»da, ahamoniylar davri mixsimon yozuvlarida va qadimgi Yunon-Rim yozma manbalarida o’lkamizdagi xalqlarning nomlari, alohida joylar, tog’lar, daryolar va ko’llarning nomlari, afsonaviy qahramonlar va podsholarning nomlari, aholining turmushi, dini, madaniyati, ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy tuzumi to’g’risidagi ma’lumotlar mavjud.

«Avesto» asarida Xorazm, Baqtriya va So’g’d tuprog’ida paydo bo’lgan. «Avesto»ning eng qadimgi geografik nomlari O’rta Osiyo va unga chegaradosh viloyatlari bilan bog’lanadi. «Avesto» kitoblari quyidagi ma’lumotlarni o’z ichiga oladi: qadimgi geografik tushunchalar, hududiy, etnik, qabilalar va viloyatlar nomlari, qadimgi va siyosiy tuzum, zardushtiylarning falsafasi, dunyo tarixining rivojlanishi haqida ma’lumotlar.

Yunon-fors urushlari boshlanishi bilan miloddan avvalgi VI – IV asrlar siyosiy voqealarida ishtirok etgan O’rta Osiyo xalqlarining tarixi qadimgi yunon tarixshunoslarning asarlarida yoritilgan.

Bu borada O’rta Osiyo xalqlari to’g’risida qisqa bo’lsa-da, juda aniq ma’lumotlar beruvchi Gerodotning «Tarix» kitobi qismlari ayniqsa qimmatlidir. Qadimgi davrlardan boshlab bu kitob dunyoda eng mashhur tarixiy asarlardan biri bo’lib hisoblangan. Uning muallifi Gerodot «tarixning otasi» deb nom olgan.

«Avesto» qadimgi fors yozuvlari, Gekatey, Gerodot, Ktesiy va boshqa yunon tarixshunoslarining asarlarida O’rta osiyo tarixiy viloyatlari nomlari quyidagi tartibda ko’rsatib berilgan:

«Avesto»	Qadimgi fors yozuvlari	Yunon tarixchilari
Mouru	Marg’un	Marg’iyona
So’g’da	So’g’uda	So’g’diyona
Bahdi	Baqtrish	Baqtriyona
Xvarizam	Xvarazmin	Xorasmiya
–	Partava	Parfiyona
Tur, danu	Shak, sak	Saklar, massagetlar

Mouru Tarixiy ma’lumotlarga ko’ra, Marg’iyona erlari Murg’ob vohasi, So’g’diyona – Qashqadaryo va Zarafshon vohalari, Baqtriyona (Baqtriya) – Afg’onistonning shimoli-sharqiy qismi, Janubiy Tojikiston va Surxondaryo viloyati, Xorazm – Amudaryoning o’rta va quyi qismidagi erlarini o’z ichiga olgan.

Saklar O’rta Osiyo va Qozog’istonning tog’lari, dashtlari va cho’llarida yashagan ko’chmanchi chorvador qabilalaridir. Ahamoniylar yozuvlarida saklar quyidagi guruhlarga bo’lingan: saka tigraxauda «tigra» – bu «o’tkir», xauda – «bosh kiyim», «saka-xaumovarka» – «xaomani ulug’lagan saklar» («xaoma» – «iuqaddam ichimlik»), «saka tiay darayyo» – «daryo, dengiz narigi yog’idagi saklar».

Saklarning yodgorliklari – qadimgi qabristonlar va mozor – qo’rg’onlar juda keng hududda topib tekshirilgan (Kaspiy, Orol dengizi atrofidan Balxash ko’ligacha, pomir va Tangritog’ o’lkalarida, Quyi Zarafshon, Amudaryo, Sirdaryo erlarida). Saklar xo’jaligida chorvachilik ayniqsa katta ahamiyatga ega bo’lgan. Bu kabilar qoramol mayda chorva hamda otni ko’plab urchitganlar. Saklarning yodgorliklarida bronza va temirdan ishlangan harbiy qurollar, zeb-ziynat, mehnat qurollari va sopol idishlar uchraydi.

XIX asrning oxiridan boshlab oldingi yillar jahon tarixshunosligida O’rta Osiyoda ilk davlatlarning paydo bo’lishi muammolarini o’rganishda «Avesto»dagi ma’lumotlar, Gekatey va Gerodot asarlari, shuningdek, tarixshunos Ktesiyning ma’lumotlari asos bo’lib xizmat qildi.

Ilmiy adabiyotlarda O’rta Osiyoda ahamoniylar davrigacha mavjud bo’lgan quyidagi davlat uyushmalari haqida so’z yuritganlar.

1. Arshayyona – O’rta Osiyodagi qadimgi viloyatlarning uyushmasi;

2. Ayyornam Vayjo – bu ham Aryoshayyonadek yoki uning markazi Ariya va Marg’iyonada bo’lgan «Katta Xorazm» yoki Amudaryoning quyi oqimidagi Xorazm davlati;

3. Qadimgi Baqtriya davlati.

Olimlarning aytishicha, Aryoshayyona «Avesto»da tilga olingan Kavi Vishtasining podsholigi bo’lib, miloddan avvalgi IX – VIII asrlarda Drangiana, Satagadiya, Ariya, Marg’iyona va Amudaryo va o’rta oqimidagi viloyatlarni birlashtirgan. G’arb olimlari V.B.Xenning, I.Gershevichlar Kavi Vishtasining davlati Marv va Xirot atrofida joylashgan «Katta Xorazm» deb hisoblaganlar.

Bu masala ko’plab ilmiy ishlar yozilgan, munozaralar bo’lgan bo’lsa-da, «katta Xorazm» muammosi to’la echimini topmagan. Bu ilmiy nazariya Gerodotning Akes daryosi suvlaridan foydalanish haqidagi ma’lumsotlariga asoslanib, paydo bo’lgan. Gerodot yozadi: «Osiyoda bir fodiy bor. Uning barcha tomoni tog’ bilan o’ralgan, tog’ni esa beshta dara kesib o’tadi. Bir vaqtlar bu vodiy xorazmliklarga qarashli bo’lib, xorazmliklar, parfiyaliklar, saranglar va tamaneylarning chegaradosh erlarida joylashgan. Forslarning hukmronligi boshlang’ich vodiy fors podshosi hukmronligiga o’tgan. Vodiyni o’rab olgan tog’dan Akes nomli yirik daryo boshlanadi».

Ba’zi tadqiqotchilarning ta’kidlashicha, ahamoniylar davridan oldin xorazmliklar Parfiya chegaradaridan sharqiy yo’nalishda Kopetdog’ yonbag’irlarida joylashganlar.

Xorazm davlatining markazi Marv va Xirot atrofida bo’lib, bu davlatni forslar podshosi Kir II tomonidan bo’ysundirilgandan so’ng xorazmliklar Quyi Amudaryo – hozirgi Xorazm viloyatiga ko’chib borganlar deb faraz qilingan. Ushbu nazariyaga ko’ra, xorazmliklarni Quyi Amudaryo erlariga janubdan miloddan avvalgi VI asrda qadimgi forslar siqib chiqarganlar.

S.P.Tolstov, Ya.G’ulomovlar bu nazariyaga qarshi bo’lib, xorazmliklar O’rta Osiyoning janubidan ko’chib kelmaganlar. Xorazm davlati Quyi Amudaryoda qadimgi zamonlardayoq vujudga kelgan deb xulosa qilganlar. Ammo bu davlatning chegaralari hozirgi Xorazm viloyati hududidan ancha keng bo’lgan.

Miloddan avvalgi 700-540 yillar qadimgi Baqtriya davlatining rivojlangan davri bo’lib, bu yirik davlatning hududiy chegaralir Marg’ob vohasi. Hindiqush tizmasi, Badaxshon, Nurota tizmasi va Buxoro vohasiga borib taqalgan bo’lishi mumkin.

O’rta Osiyoda rivojlangan dastlabki davlatlardan qadimgi Baqtriya eng yiriklaridan biri bo’lgan. Bu davrda Baqtriya viloyatlariga qadimgi Xorazm davlati va sak-massagetlarning harbiy-siyosiy uyushmasiga tegishli o’lkalar chegaradosh bo’lgan.

Marg’iyona va So’g’diyona qadimg Baqtriya davlatining ayrim qismlari bo’lganligi haqida turli manbalar xabar qiladi. Qadimgi fors podshosi Doro I ning Marg’iyonadagi Frada boshchiligidagi qo’zg’olonni (mil.avv. 521 y.) tor-mor qilishi haqida Behistup yozuvlaridagi xulosa: «mana nimalarni men Baqtriyada qildim». Doro III davrida Baqtriya va So’g’diyona birlashtirilgan o’lka bo’lib, unda Bess ismli satran hokimlik qilgan vaziyati va Marg’iyona, Baqtriya hamda So’g’diyona aholisining urf-odatlari va madaniyati bir-biriga ancha o’xshashligi ham shular jumlasidandir.

Arxeologik manbalarga ko’ra, Baqtriya va So’g’diyona viloyatlariga nisbatan, Xorazm tuprog’ida miloddan avvalgi IX – VIII asrlarga oid paxsa yoki xom g’ishtdan qurilgan uy-joylar, mudofaa devorlari va turli inshootlar topilmagan. Sopol idishlar qo’lda yasalgan va kulolchilik charxi bu davr mahalliy hunarmandchiligida noma’lum bo’lgan. Ayrim tadqiqotchilar shu vaziyatni hisobga olib, ahamoniylargacha bo’lgan davrda Xorazm tuprog’ida yirik davlat tashkil topmagan deb xulosa chiqarganlar.

Ammo, shunga e’tibor berish kerakki, miloddan avvalgi VII asrning oxirlariga kelib, qadimgi Xorazm shahar markazlaridan biri Qo’zaliqir mudofaa devorlarining tuzilishi bilan Baqtriyadagi Qiziltepa shahar devorlarini tuzilishida ancha o’xshashliklar topildi. Baqtriya va Xorazm shahar markazlari mudofaa devorlarining o’rtasida jangchilar yurishi uchun maxsus yo’lak bo’lgan. Shahar devorlari ustiga o’q otish uchun mudofaa burjlari qurilgan. Devorlarda har 2 metrda shinaklar qoldirilgan. Demak, shu davrga kelib Xorazm tuprog’ida yirik shahar markazlari paydo bo’ldi.

O’rta Osiyo viloyatlarining madaniy o’xshashliklariga sabab xalqlarning qo’shni-qarindoshligi, umumiy urf-odatlari, tili, savdo-sotiq, madaniy aloqalari, janubda yuqori darajada rivodlangan madaniyatning ta’siri, janubiy aholi bir qismining Xorazm chegaralari yonida va aynan viloyat hududiga tarqalishi deb faraz qilinadi. Agar ko’rsatib o’tilgan fikrlar, jumladan, oxirgisi to’g’ri bo’lsa, qabilalarning ko’chish jarayoni fors podshosi Kir II ning yurishlaridan ancha oldingi davrlarda boshlangan Janubiy viloyatlarning vakillari va mahalliy aholisi qo’shilish natijasida yangi madaniy va etnik jarayonlar vujudga kelishi mumkin edi. Bu vaziyat, arxeologik va antropologik ma’lumotlarga ko’ra, O’rta Osiyo va xususan O’zbekiston hududida bronza davrida va miloddan avvalgi 1 ming yillikning boshlarida ancha taraqqiy topgan.

Misol uchun, miloddan avvalgi IX – VIII asrlarda Janubiy So’g’diyonada (Qashqadaryo vohasi) charxda ishlangan idishlarning paydo bo’lishi, qurilishida g’isht bilan naxsaning ishlatilishi, uy-qo’rg’onlar va ayrim qal’alarning bino qilinishi Baqtriyaning So’g’diyonaga madaniy ta’sirini va baqtriyaliklar tomonidan ba’zi tumanlarning o’zlashtirilishini tasdiqlaydi.

Qadimgi Xorazm davlati miloddan avvalgi VII asrda Amudaryo o’rta oqimi qismidan tortib Orolga yaqin bo’lgan erlarda vujudga kelgan, degan xulosaning to’g’riligi tasdiqlandi. Bu davlat Marg’iyonadagi Marv atrofida shakllanmagan, chunki manbalarga ko’ra, Marg’iyona qadimgi Baqtriya davlatining yirik viloyati bo’lgan. Baqtriya va Xorazm davlatining hududiy chegaralari O’rta Amudaryo oqimidagi erlar orqali o’tgan. Shu erlarda bir-biriga ro’para holatda ikkita qadimgi istehkom – Odoytepa va Qushqal’a qurilgan. Xorazmliklar egalik qilgan erlar So’g’diyona, Marg’iyona va Baqtriyaga tegishli o’lkalarga borib taqalgan Balki shuning uchun ham Gekaney xorazmliklar viloyatini parfiylardan sharqiy tomonda joylashtirgan Gerodot esa parfiyaliklar va xorazmliklarini erlari chegaradosh bo’lgan deb ko’rsatgan.

Kir II O’rta Osiyoning janubiy viloyatlarini istilo qilib, shu erning bir qismi aholisini yurtimizning shimoliy viloyatlariga siqib chiqarish mumkin edi, ammo Qadimgi Xorazm davlatining vujudga kelishi turli murakkab madaniy, etnik va siyosiy jarayonlar bilan bog’liq bo’lib, ahamoniylar davridan oldingi zamonlarda boshlangan.

Miloddan avvalgi VII – VI asrlarda shakllangan va ancha yirik bo’lgan Qadimgi Xorazm va Qadimgi Baqtriya davlatlarining aholisi qon-qarindosh elatlar bo’lib, bir-biriga o’xshash tilda gaplashganlar va yaqin madaniy an’analarga ega edilar. Bu davrda jamiyatning hududiy bo’linishi ko’zga tashlanib o’rtoqlashuv jarayoni kuchaydi. Shaharlar qishloq xo’jalik ekinzorlari bilan o’ralib, qal’alar paydo bo’ldi, muhim savdo yo’llari bo’yicha tayanch istehkomlar qurildi, turli makonlar qurilishida mudofaa inshootlarning ahamiyati birinchi o’ringa chiqdi, mustahkam qal’a-panogohlar qurildi, makonlarning harbiy-ma’muriy, hunarmandchilik yoki qishloq xo’jalik faoliyati yanada ko’proq yuzaga chiqdi.

O’zbekistonning turli viloyatlarida arxeologlar qadimgi shahar xarobalarni topib tekshirdilar. Ko’plab arxeologik topilmalarning dalolat berishicha, bu shaharning ba’zilarning yoshi 2700 yildan kam emas. Ularga Afrosiyob (Samarqand), Qiziltepa (Surxon vohasi), Uzunqir, Erqo’rg’on (Qashqadaryo vohasi) va boshqalar kiradi. Bu qadimiy shaharlar tarixi hozirgi Samarqand (Afrosiyob, Marokanda), Kitob-Shahrisabz (Uzunqir) yoki Qarshi (Erqo’rg’on) hududlarida davom etdi. Ya’ni, O’zbekistonning ko’pgina zamonaviy shaharlari ancha qadimgi shaharlar tarixi bilan yaqin aloqadorlik ko’zga tashlanib turibdi.

Eng qadimgi shaharlarga xos umumiy belgi ularning mudofaa devorlari bilan o’ralganligidir. Devorlar suv to’ldirilgan chuqur xandaq bilan o’ralgan bo’lib, bu mudofaa tizimi ancha mustahkam edi. Shaharlar ichki qal’a, aholini guzarlari, hunarmandchilik ustaxonalari va savdo qatorlari joylashgan qismlardan iborat bo’lgan. Shahar atrofidagi soy va anhorlar bo’ylarida dehqonlarning uy-qo’rg’onlari joylashib, ular bog’lar, ekinzorlar bilan o’ralgan edi. Dehqon xo’jaliklarini asosan katta ota urug’i oilalarning vakillari tashkil etgan. Ular alohida uy-joylar, xo’jalik va tomorqa binolarga hamda hosildor erlariga egalik qilganlar. Bundan uy-qo’rg’onlar, Xorazmda (Dingilja), Surxondaryoda (Qizilcha) va Samarqand atrofida (Qo’rg’oncha) topib tekshirilgan.

«Avesto» ma’lumotlariga ko’ra, urug’-«vis» (ayrim qishloq jamoasi 185 ta katta oila a’zolaridan iborat bo’lgan (75-90 kishi). Surxondaryodagi Qiziltepa shahri atrofida to’rtburchak shaklida qurilgan qadimiy uy-qo’rg’onlar (Qizilcha) 3-4 qo’shni uylardan iborat bo’lib, alohida joylashgan ayrim qishloq jamoasini tashkil qilganlar. Har bir katta oila jamoasi ayrim uy-joyga, chorvaga va erga egalik qilgan. U ma’lum darajada iqtisodiy mustaqil bo’lgan. Qishloq jamoalarining hududiy, iqtisodiy va ijtimoiy birlashuvi, ibtidoiy davrlarga oid urug’-qabilaviy birlashuvidan ancha farq qilib, ilk davlat tizimi vujudga kelishi haqida dalolat beradi.

Shunday qilib, O’rta Osiyo xalqlarining shakllanishida va uning davlatchiligi paydo bo’lishida tub o’troq dehqon aholi alohida o’rin tutganligi haqida muhim tarixiy xulosaga kelish mumkin. O’rta Osiyo xalqlari ajdodlarining ilk davlatchiligi taraqqiyoti qadimgi shaharlar tarixi bilan uzviy bog’liq bo’lgan.

Ilk davlatlarning tashkil bo’lishida, jamiyat rivojining ichki qonuniyatlaridan tashqari (ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarning yuqori darajasi, hunarmandchilik, almashuv va savdoning tez rivojlanishi, sug’orma dehqonchilik va boshqalar) tashqi sabablar – kuchayib borayotgan siyosiy qarama-qarshiliklar va harbiy to’qnashuvlar ham ta’sir qildi.

Yuqorida keltirilganlardan ko’pi tasodifiy bo’lmay, aniq shart-sharoitlarga bog’liq edi. Miloddan avvalgi VII – VI asrlarda O’rta Osiyo va Qozog’istonning ko’pgina tog’ va dasht joylarida yilqichilik va ko’chmanchi chorvachilik keng tarqaldi. Ko’chmanchilar yarog’-aslahalar taraqqiyotida katta yutuqlarga erishib, qudratli harbiy kuchga aylandi. Uyushgan ko’chmanchi qabilalarning o’troq dehqonchilik vohalarga xavfi yanada kuchaydi. O’troq aholi uchun keng ko’lamdagi va ishonchli himoyani tashkil qilish zarur bo’lib qoldi. Shuning uchun ham Xorazm, Baqtriya, Marg’iyona va So’g’diyonadagi o’troq aholining harbiy-siyosiy ittifoqi (uyushmasi) shakllanishida, uyushgan ko’chmanchi qabilalardan tuzilayotgan harbiy xavf hamda ehtimol, Midiya podsholigining Shimoli-sharqiy Eron va O’rta Osiyoning janubiy chegaralariga bo’lgan hududiy bosqini sabab bo’ldi.

O’zbek xalqi ajdodlarining ilk davlatchiligi tarixi geografik, hududiy ma’noda nafaqat O’zbekistonning hozirgi hududi bilan, balki qo’shni viloyatlarda ham qadimda yuz bergan etnik, madaniy, ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy jarayonlar bilan bog’liq holda talqin qilinmog’i lozim. Tarixning qadimgi davrlarida ilk davlatlar orasida va ajdodlarimizning yashash joylari o’rtasida aniq ma’muriy chegaralar bo’lmagan. Qadimgi Xorazm, Baqtriya va So’g’d chegaralari tabiiy bo’lib, yaqin hududlardagi o’troq yashash joylarning tabiiy geografik bo’luvchisi sifatida dashtlar, cho’l va tog’lardan foydalanilgan.

Xulosa qilib aytganda, yozma manbalar, arxeologik ma’lumotlar va zamonaviy tarixiy tadqiqotlar asosida O’zbekiston hududida ilk davlatlarning shakllanishi va rivojlanishi jarayoni quyidagi davrlar bilan belgilash mumkin:

1. Bronza davri. Miloddan avvalgi 2 ming yillikning o’rtalari va ikkinchi yarmida va janubiy O’zbekistonda unchalik katta bo’lmagan dehqonchilik vohalari asosida (misol uchun, qadimgi Sherobod vohasi) ilk davlatchilik tizimiga o’tish davri.

2. Bronza davridan temir asriga o’tish davri. Miloddan avvalgi IX – VIII asrlar. Mayda davlat tashkilotlarning rivojlanishi va yirik harbiy-siyosiy uyushmalarning vujudga kelishi. Marg’iyona, Baqtriya, So’g’diyona, Xorazm.

3. Ilk temir davri. Miloddan avvalgi VII – VI asrlar. Qadimgi Xorazm va Qadimgi Baqtriya misolidagi yirik davlat uyushmalarining paydo bo’lishi.

«Avesto»da huquqiy munosabatlar. «Avesto» va zardushtiylarning ta’limoti inson hayoti va odamlarning ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlari ma’lum qonun-qoidalarga asoslangani haqida ma’lumot beradi.

O’rta Osiyo xalqi davlatchilik tarixi Dovon davlat tarixi bilan uzviy bog’liq. Bu davlat shu nom bilan Xitoy manbalarida tilga olinadi (boshka manbalarda «Parkana», deyilgan). Dovon davlati taxminan miloddan avvalgi III asrda paydo bulgan.

Dovon davlatini tadkikotchilar kadimgi Fargona xisoblaydilar. Yozma manbalarga kura, «Dovon diyorida 70 tacha katta-kichik shaxar bor: axolisining soni bir necha yuz mingga etadi». Olimlar aytishicha, kadimgi Fargonada 300 ming axoli yashagan. Shaxarlarning ichida davlat poytaxti Ershi shaxri aloxida axamiyat kasb etgan. Miloddan avvalgi 104-101 yillarda Xitoy kushinlari Dovonga yurishlar kilib Ershi shaxrini kamal kiladilar. Shu paytda Kang davlati kushinlari yordamga kelib, xitoyliklarga karshi kurashda faol katnashdilar. Xitoy lashkarlari sulxga rozi bo’lib Dovonni tashlab chikadilar.

Dovon davlatining axolisi dexkonchilik bilan shugullangan. Kadimshunoslarning tadkiklari natijasida Fargonada kup sonli uy-kurgonlar, kishlok va shaxar xarobalari topib tekshirilgan. Ular ayrim xosildor dexkonchilik tumanlarida joylashgan.

Kadimgi Fargona kishlok xujaligi, xunarmandchilik va binokorlik yuksak darajada rivojlangan ulka edi. Dovon dexkonlari arpa, sholi, bugdoy va beda etishtirish, bogdorchilik va uzum etishtirishda katga yutuklarga erishganlar.

Fargona uzining «samoviy» otlar zoti bilan mashxur bulgan. Xitoy imperatorining Dovonga bostirib kirishi sabablaridan birini yozma manba shunday ochib beradi: «Dovon davlatining Ershi shaxrida garoyib otlar mavjudligi xakida saroyga xabar keldi. Imperatorning «samoviy» otlarga ishtiyoki ortdi».

Dovon davlati Xitoy, Xindiston va boshka Shark mamlakatlari bilan bulgan xalkaro savdoda muxim urin tutgan.

Miloddan avvalgi IV-III-II asrlarda qadimgi Xorazm mustakil davlat bo’lib, Iskandar, Salavkiylar va Yunon-Baktriya davlatlari tarkibiga kirmagan. Bu xol Xorazmda uziga xos maxalliy davlatchilik tizimi rivojiga muxim omil bo’ldi.

Hamshiralik jarayoni. Tavsif. Bosqichlar

Video: Gerdan from beads without a machine tool. Gerdan from beads master class. Hamshiralik jarayoni – bu ma’lum bir xodimning har qanday faoliyat sohasiga taalluqli bo’lgan hamshira yoki hamshira faoliyatini tashkil etish usuli. Ushbu usul turli xil sog’liqni saqlash sharoitlarida qo’llanilishi mumkin. Terapiyadagi hamshiralik jarayoni bemorga uning ruhiy qadriyatlari va madaniyatiga mos ravishda psixologik, ma’naviy va jismoniy qulayliklarni taqdim etish orqali kasallik jarayonida tegishli hayot sifatini ta’minlashga intiladi. Tibbiy xodimning faoliyatini tashkil etishning ushbu usuli bir qator afzalliklarga ega. Avvalo, hamshiralik jarayoni individualdir. Shuningdek, u ma’lum bir izchillik, resurslardan va vaqtdan foydalanish samaradorligiga ega. Ushbu usul ko’p qirrali bo’lib, uning doirasida ilmiy asoslangan holda ishlash standartlarini keng qo’llash mumkin. Shuningdek, parvarish qilishni rejalashtirish va amalga oshirishda bemorning oilasi tibbiyot muassasasi xodimlari bilan o’zaro aloqada bo’lishi muhimdir.

1. Tadqiqot.
2. Muammolarni aniqlash (diagnostika).
3. Xizmatni rejalashtirish.
4. Rejalashtirilgan tarzda parvarish qilish.
5. Xizmatni tuzatish (agar kerak bo’lsa), ishlashni baholash.

Hamshiralik jarayoni bemorning qulayligini maksimal darajada oshirish uchun mo’ljallangan. Bu inson salomatligini saqlash va ahvolini yumshatish uchun muhim omil hisoblanadi.

Bemorni parvarish qilish zarur talablarga javob beradigan bo’lsa malakali hisoblanadi: individuallik, izchillik, ilmiy xarakter.

Bemorlarga g’amxo’rlik qilishni rejalashtirish va amalga oshirish jarayonida turli xil buzilishlarning sabablarini aniqlash emas, balki organizm faoliyatining chuqur buzilishining natijasi va bezovtalikning asosiy sabablaridan biri bo’lgan patologiyaning tashqi ko’rinishini o’rganish juda muhimdir.

Tashxisni boshlashdan oldin bemor haqida kerakli ma’lumotlarni to’plash kerak. Birinchi bosqichda hamshiraning vazifalariga pasport ma’lumotlari, kasallik tarixi, shifokorning tashxisi, og’riqning tavsifi, uning tabiati, davomiyligi, intensivligi va boshqalar kabi ma’lumotlarni yig’ish kiradi.

Axborot tizimlashtirilgandan so’ng diagnostika o’tkaziladi. Bugungi kunda hamshiralik diagnostikasi kontseptsiyasi bemor muammolarining ma’lum bir ro’yxatini aniqlashni anglatadi. Ushbu ro’yxat stress, og’riq, gipertermiya, xavotir, o’z-o’zini gigiena, jismoniy harakatsizlik va boshqalarni o’z ichiga oladi.

“Hamshiralik tashxisi” qo’yilgandan so’ng, parvarish qilishni rejalashtirish amalga oshiriladi. Tibbiy mutaxassis parvarishlashning maqsad va vazifalarini shakllantiradi, kutilgan muddat va natijalarni taklif qiladi.Ushbu bosqichda hamshiralik jarayoni rejalashtirilgan maqsadlar va vazifalarga erishiladigan metodlarni, usullarni, usullarni, harakatlarni shakllantirishni ham o’z ichiga oladi.

Xizmatni rejalashtirish aniq sxemani nazarda tutadi, unga ko’ra kasallikni u yoki bu darajada murakkablashtiradigan holatlar yo’q qilinadi. Reja tuzilgan holda, xodimlarning ishi aniq tashkil etilgan va muvofiqlashtirilgan.

Hamshiralik haqida eng yaxshi 70 ta eng yaxshi iboralar

Shifoxona tufayli barchamiz zarur yordamni olish imkoniyatiga egamiz qandaydir kasallikka duchor bo’lish yoki baxtsiz hodisaga duchor bo’lish baxtsizligimiz bo’lganida.

O’z hayotini ushbu ishga bag’ishlaydigan odamlarsiz, har qanday mamlakatning sog’lig’i katta tartibsizlikka duchor bo’lib, biz bilgan tibbiyot bilan shug’ullanishning iloji yo’q edi. Erkak va ayol hamshiralar, biz duch keladigan har qanday muammoga duch kelganda, bizga birinchi bo’lib yordam berishadi.

• Sizni qiziqtirishi mumkin: “Tibbiyotning 36 taniqli iboralari (shifokorlarni tushunish uchun)”

Hamshiralik ishi bo’yicha iboralar va mulohazalar

Biz hammamiz hamshiralar va shu bilan shug’ullanadigan odamlarga juda ko’p qarzdormiz, shuning uchun ham biz enaga haqida 70 ta eng yaxshi iboralarni tanladik buni, shubhasiz, barchamiz bilishimiz kerak. Ular sog’liqni saqlashda favqulodda vaziyat yuzaga kelganda doimo jangovar safda turadigan hamshiralarga hurmat sifatida xizmat qilishlari mumkin.

1. Opa-singillar kasal bo’lishning ozgina ne’matlaridan biridir. (Sara Moss-Vulf)

Hamshiralar bizning kasalxonada bo’lishimizni yanada yoqimli qiladi.

2. Agar sevgi sizni davolay olsa, hamshiralar davolaydilar.

Bizning mutaxassislarimizga ega bo’lgan tibbiy bilimlar tufayli kasalxonada bo’lishimiz ancha qisqarishi shubhasiz.

3. Bolaning birinchi eshitadigan va taqlid qilishga moyil bo’lgan so’zlari hamshiraning so’zlari. (Kvintilian)

Bizni etkazib berishda yordam beradigan odamlar ham bizning chaqalog’imizni birinchi bo’lib ko’rishadi.

4. Siz hamshira bo’lganingizda, siz har kuni hayotingizni o’zgartirishingizni yoki hayot siznikini o’zgartirishini bilasiz.

Shifolashga bag’ishlangan odamlar hissiy jihatdan juda kuchli bo’lishi kerak, chunki o’z ishlarini bajarish bilan ular ming xil vaziyatlarga duch kelishadi.

5. Hamshiralik maniaga o’xshaydi, qondagi isitma, ilgari yuqtirib bo’lmaydigan davolanib bo’lmaydigan kasallik. Agar yo’q bo’lsa, unda hamshiralar bo’lmaydi. (Monika Dikkens)

Hamshira bo’lish uchun bizda bu masala bo’lishi kerak, bu bizdan ko’pchiligimizni talab qiladigan ish.

6. Men boshlaganimda unchalik kuchli bo’lmaganman. Shifoxona meni kuchli qildi. (Tilda Shalof)

Har xil vaziyatlarda yashashga qodirligingiz sizni ancha kuchli inson sifatida namoyon etmaydi.

7. Opalar – bu kasalxonaning mehmondo’stligi. (Kerri Latet)

Ushbu ajoyib mutaxassislar guruhi biz bilan muomala qilishni oddiygina namunadir.

8. Hamshiralar farishta emas, lekin ular ajoyibdir.

Hamshira kompaniyasi bizning kayfiyatimizni o’zgartirishga va, shubhasiz, kunimizni yaxshilashga yordam beradi.

9. Bizning vazifamiz qayg’uni yumshatish va har kuni o’z vazifamizni bajarish bilan birga bayramni nishonlashdir. (Kristin Belle)

Hamshiraning ishi katta psixologik yukni o’z ichiga oladi, ko’pchiligimiz ular qilgan buyuk ishlardan xabardor emasmiz.

10. Hamshira – xalatdagi rahm-shafqat. (Lexie Saige)

Tibbiyot xodimlari biz uchun doimo yaxshi so’zlarni aytadilar.

11. Hamshiralar qulaylik, rahm-shafqat va g’amxo’rlikni ta’minlash uchun retseptlarga muhtoj emas. (Val Seyntsberi)

Ushbu mutaxassislardan olgan davolanish bizni ancha qulay his qilish imkoniyatini beradi.

12. Hamshira bo’lish – bu hech kim xohlamagan narsani, hech kim qila olmaydigan tarzda va har qanday sharoitda qilishdir. (Ravsi Uilyams)

Eng qiyin vaziyatlarda biz har doim ushbu buyuk mutaxassislarning yordamiga umid bog’lay olamiz.

13. Yaxshi hamshiraning doimiy e’tibori jarrohning eng yaxshi operatsiyasi kabi muhimdir. (Dag Hammasrskjold)

Asosiy g’amxo’rliksiz katta operatsiyalar hech qachon muvaffaqiyatli bo’lmaydi.

14. Menga taklif qilingan har bir rol nihoyatda olijanob bo’lgan, masalan, sudya yoki enaga kabi. (Jon Cho)

Biz sudya yoki hamshira bo’lamizmi, odamlar hayoti to’g’ridan-to’g’ri bizga bog’liq bo’ladi.

15. Biz o’zimizni xavf-xatarga dosh berishga majbur qila olamiz, lekin hech qachon qo’rqmaymiz va bizning askarlarimiz jangga tayyor bo’lishganda, men hamshira sifatida ularni boqaman va ularga g’amxo’rlik qilaman. (Klara Barton)

Buyuk urush kampaniyalarida hamshiralar doimo ko’kragini berishgan. Barchamizning erkinliklarimiz doimo shu odamlar tomonidan himoya qilingan.

16. Hamshiralar uzoq yo’lni bosib o’tishdi. Ilgari bizning e’tiborimiz jismoniy, ruhiy va hissiy salomatlikka qaratilgan edi. Endi biz sizning hayotingizni davolash, atrof-muhitni va sayyorani davolash haqida gaplashamiz. (Lin Kigan)

Ushbu buyuk mutaxassislar, shuningdek, bizga kunni qanday o’tkazishimiz kerakligi haqida juda dono maslahat berishlari mumkin.

17. Biz ko’pincha hamshiralikni dori berish, rentgen nurlarini tekshirish yoki shifokorni chaqirish zarurligini bilishdan iborat deb o’ylaymiz va biz asl ishimiz g’amxo’rlik qilish va o’zgarishlarga intilish ekanligini unutamiz. (Erin Pettengill)

Bir kuni biz ushbu buyuk mutaxassislardan birining g’amxo’rligisiz ko’pchiligimiz bu erda bo’lmas edik.

18. Hamshiralar shunchaki sabrli odamlardir.

Agar biz hamshiralik bilan shug’ullansak, sabr-toqat va sabr-toqat juda zarur.

19. Hamshiralar boshqalarga g’amxo’rlik qilishning o’ziga xos va to’ymas uslubiga ega, bu ham katta kuch, ham zaiflikdir. (Doktor Jan Uotson)

Ushbu mutaxassislar boshqalarning hayotini saqlab qolish uchun ko’pincha o’zlarini fosh qilishadi. Bu shubhasiz ularni chuqur hurmat qiladigan narsa.

20. Kasallikni davolash kerak emas. Undan aziyat chekayotgan bemorni davolash kerak. (Maymonid)

Semptomlarni engillashtirish har qanday kasallik bilan shug’ullanishda doimo juda foydali bo’ladi.

21. Siz hayotni saqlab qolasiz, bu juda ham ta’sirli. (Kollin Guver)

Sog’liqni saqlash har qanday mamlakatda eng muhim sohadir, shu tufayli barchamiz o’z hayotimizni to’liq yashash imkoniyatiga egamiz.

22. Hammaning ijodiy salohiyati bor. Ijodkorlik sizning tasavvuringiz va ixtirochiligingizdan foydalanishni o’z ichiga oladi. O’zingizni qanday namoyon etishingiz – bu sizning ijodingizdir. Ijodkorlik kasal odamlarni ziyorat qilishda sehrdir. (Patch Adams)

Ushbu buyuk shifokor barchamizga o’rgatganidek, quvonch omon qolish qobiliyatimizni sezilarli darajada oshirishi mumkin.

23. Men muvaffaqiyatim uchun bunga qarzdorman: men hech qachon bahona qilmaganman yoki qabul qilmaganman. (Florens Nightingale)

Bizning yuz foizimizni bering. ko’proq hayotni saqlab qolish uchun kerak bo’ladi. Bu barcha sog’liqni saqlash xodimlari juda yaxshi biladigan narsadir.

24. Agar hayotim haqida biron bir narsa aytishga to’g’ri kelsa, men o’zimning irodamni bajarishning g’alati va g’ayrioddiy usullari orqali Xudo tomonidan boshqarilgan oddiy qobiliyatli ayolman, deb aytgan bo’lardim. (Florens Nayteyl)

Xudo bizga eng qiyin paytlarda yordam berishi mumkin, chunki uning yordami kun bo’yi foydali bo’lishi mumkin.

25. Kasalxonada birinchi talab – kasallarga zarar etkazmaslikdir. (Florens Nayteyl)

Bu barcha hamshiralar, shifokorlar va boshqa mutaxassislar albatta bajarishi kerak bo’lgan va’dadir.

26. Mas’ul shaxs ushbu savolni doimo yodda tutsin: Qanday qilib men doimo to’g’ri ishlarni bajarishim mumkin? O’zingiz qanday qilib to’g’ri ishni qilishni o’ylash o’rniga. (Florens Nayteyl)

Ishimizga puxta bo’lishimiz yanada samarali mutaxassis bo’lishimizga yordam beradi.

27. Tibbiyot ko’pincha davolanish jarayoni sifatida qaraladi. Emas. Tibbiyot – bu funktsiyalarning jarrohligi. Tabiat davolaydi. (Florens Nayteyl)

Tibbiyot bizga hayotimiz uchun kurashish imkoniyatini beradi, ammo oxir-oqibat yashashni istasak, o’z hissamizni qo’shishimiz kerak.

28. Tibbiyot tabiatni davolashda to’siqni bartaraf etishga yordam beradi, ammo u boshqa hech narsa qilmaydi. (Florens Nayteyl)

Omon qolishni istasak, kerakli yordamni olishimiz juda zarur.

29. Mas’ul bo’lish nafaqat tegishli choralarni ko’rish, balki boshqalarning ham buni amalga oshirayotganligini tasdiqlashdir, chunki hech kim bu tadbirlarga zarar etkazishi mumkin bo’lgan narsani ataylab yoki qilmasligini ko’radi. (Florens Nayteyl)

Agar biz maksimal miqdordagi bemorlar muvaffaqiyat qozonishini istasak, hamkasblarimiz xuddi biz kabi harakat qilishlari kerak. Samaradorlik barcha mutaxassislarga bog’liq.

30. Agar hamshira “bu uning ishi emas” deb bemorga yordam berishdan bosh tortsa, demak, hamshiralik uning ishi emas. (Florens Nayteyl)

Hamshira unga tayinlangan yoki berilmaganligidan qat’i nazar, har doim barcha bemorlarning yaxshiliklariga e’tibor qaratishlari kerak.

31. Muhimi, taqdirning bizni nima qilishi emas, balki u bilan nima qilishimiz muhim. (Florens Nayteyl)

Barchamiz taqdirimizni hal qilish imkoniyatiga egamiz, hayotimizda qanday kundalik harakatlar qilayotganimizni juda yaxshi o’ylashimiz kerak.

32. Hamshira o’qitilishi mumkin bo’lgan eng muhim dars – unga nimalarni kuzatish kerakligini, qanday kuzatishni o’rgatish, qaysi alomatlar yaxshilanganligini ko’rsatadigan va qaysilari yo’qligini, qaysi biri muhim va qaysi biri beparvolikni aks ettirganligini o’rgatishdir. (Florens Nayteyl)

Sabr-toqat, shubhasiz, barcha tibbiyot mutaxassislarida bo’lishi kerak bo’lgan fazilatdir.

33. Kasalxona hamshiralar uchun xavfsiz bo’lmasa, ular gapira olmasa, kasallarga g’amxo’rlik qila olmasa va ularning bilim, ko’nikma va qobiliyatlaridan foydalana olmasa, kasalxonalar hech qachon xavfsiz bo’lmaydi. (Tilda Shalof)

Biz ushbu mutaxassislardan biriga murojaat qilganimizda hurmat qilishimiz kerak, biz ularga har doim o’z vaqtlari va kuchlari uchun minnatdorchilik bildirishimiz kerak.

34. Hamshiralar uchun ularning kasblari o’zlarining bir qismidir. (Monika Dikkens)

Hamshiralik – bu biz tug’ilishimiz kerak bo’lgan kasb. Agar bizda kasb bo’lmasa, biz hech qachon ushbu sohada katta mutaxassis bo’la olmaymiz.

35. Tungi soatlarga qanday tayyorlandim? Men kichkinaligimda juda xavotirli bola edim. Onam u hali ham nafas olishiga ishonch hosil qilish uchun uxlaganda, men uni doim qidirib yurardim. (Joys Reychel)

Ushbu buyuk ishga bag’ishlangan ko’plab odamlar, bolaligidanoq o’zlarini unga bag’ishlashni xohlashlarini bilishadi. Ular hamshiralikni ular rivojlantiradigan kasb bo’lishini bilib ulg’ayadilar.

36. Hamshiralik – bu umidsizlikning aksi, u sizga azoblarni kamaytirish uchun biror narsa qilish imkoniyatini beradi. (Tilda Shalof)

O’zimizni ushbu kasbga bag’ishlagan holda, hech kimda bo’lmagan taqdirda, biz harakat qilish imkoniyatiga ega bo’lamiz. Biz boshqalarning hayotini yaxshilash uchun o’z bilimlarimizdan foydalanishimiz kerak.

37. Hammasi uchun sizga axloqiy jasorat kerak, chunki hamshiralik ishi adolatni izlashni o’z ichiga oladi. Sizdan zo’ravon odamlarga qarshi turish, qiyin ishlarni qilish va qo’rqqaningizda ham o’z fikringizni aytishingizni talab qiladi. (Tilda Shalof)

Ushbu buyuk ishni bajarish orqali biz ko’plab shaxsiy qo’rquvlarga duch kelamiz.

38. Siz hamshira bo’lish uchun kuchli bo’lishingiz kerak. Xizmatda va og’ir yuk ko’tarishda uzoq vaqt bardosh berish uchun sizga kuchli muskullar va dadillik kerak. (Tilda Shalof)

Ushbu turdagi ish, albatta, juda qiyin, ularni amalga oshiradigan odamlar yaxshi jismoniy holatga ega bo’lishlari kerak.

39. Odamlar mendan hamshiralik tushkunlikka tushmayaptimi, deb tez-tez so’rashadi. Men hayotimda depressiyani boshdan kechirdim va bu mening kasbim tufayli bo’lmagan. (Tilda Shalof)

Agar biz haqiqatan ham qilishni xohlagan ish bilan yashayotgan bo’lsak, depressiya bizga qarshi turishi shart emas.

40. Ko’p yillik tajribamda hamshiralikni samarali mashq qilish uchun rang-barang joylardan bahramand bo’lish, o’yin-kulgiga sarflash uchun etarli mablag ‘, kuch-quvvatni tiklash uchun yaxshi ovqat zarurligini bilib oldim. (Vera Brittain)

Boshqa har qanday qiyin ishda bo’lgani kabi, bo’sh vaqt ham yaxshi sarflanishi kerak. Shuningdek, dam olish va qochish uchun vaqtimiz bo’lishi kerak.

41. Boshqa kasblar bilan taqqoslaganda, hamshiralik soatlari uzoqroq, ish og’irroq va to’lash kerak bo’lgan energiya miqdori uchun etarli emas. (Monika Dikkens)

Jamiyat shifokorlar va hamshiralarni haqiqatan ham munosib deb tan olmaydi, shubhasiz, ular o’z ishlari uchun ko’proq haq olishlari kerak.

42. Men hamshira kiyimidagi qizman, lekin bu men bu odamlarni qanday qutqarishni bilaman degani emas. Va ular forma kiygan erkaklar, ammo bu ular qanday o’lishni bilishini anglatmaydi. (Markus Sedgvik)

Sog’liqni saqlash sohasi mutaxassislari har qanday narsada bizga yordam berishga harakat qilishlari mumkin, ammo ular bizning najotimizga ishontira olmaydi.

43. Ayol yaxshi hamshira bo’lishi uchun sevgidan ko’ngli qolish, bezovtalanish yoki boshqa sohalarda qobiliyatsiz bo’lish g’oyasi keng tarqalgan. (Florens Nightingale)

Xurofotlar ko’plab ishlarga hamroh bo’ladi va bu, albatta, istisno emas.

44. Men kasbi bo’yicha opa-singillarni ko’rdim, ular haftasiga ikki yoki uchta gvineya kasb qilgan ayollarni, ularning xonalari o’zlarining bemorlariga mos emas, deb hisoblaganliklari uchun polni tizzalari bilan tozalagan. (Florens Nayteyl)

Yaxshi mutaxassis bo’lishimiz yoki bo’lmasligimiz uchun o’zimizni bag’ishlashimiz aybdor bo’ladi.

45. Mas’ul bo’lish – bu hamma narsani o’zingiz qilishingiz yoki bir qator odamlarga vazifalarni topshirishingiz emas. Bu har bir inson o’ziga ishonib topshirilgan javobgarlikni bajarishiga ishonch hosil qilish. (Florens Nayteyl)

Barchamiz o’zimizga ishonib topshirilgan barcha narsalar uchun mas’uliyat bilan ish olib borishimiz kerak, tibbiyotda bu va’da yanada muhimroq bo’ladi.

46. ​​Hamshiralik tabiatni yaralarni davolay olishi uchun bemorni eng yaxshi sharoitga keltiradi. (Florens Nayteyl)

Oxir oqibat yashash yoki yashamasligimiz har doim tabiat bo’lib qoladi. Inson haqiqatan ham kuchli biologik mashinadir.

47. Jarrohlik amaliyoti o’qni oyoq-qo’ldan olib tashlaydi, shu bilan davolanishga to’sqinlik qiladi. Ammo yarani davolash tabiatdir. (Florens Nayteyl)

Bizning tanamiz o’z-o’zidan davolanishga qodir, agar unga to’siq topmasa.

48. Hech qachon kichik bo’lmasin, biron bir narsani boshlash uchun imkoniyatni boy bermang. Xantal urug’ining qanchalik tez-tez unib, ildiz otishini ko’rish juda yaxshi. (Florens Nayteyl)

Bizda hayotda ko’p sonli ishlarni bajarish uchun vaqt bor, biz tirikligimizda har doim yangi narsalarni boshlashimiz mumkin.

49. Hayot mavjud bo’lganda yashang. Hayot – bu ajoyib sovg’a, unda kichik narsa yo’q. (Florens Nayteyl)

Hammamizga ma’lumki, hayot bu ajoyib sovg’adir, biz uning har bir soniyasidan foydalanishimiz kerak.

50. Men dengizda o’tirishdan ko’ra, yangi dunyoga qarab suzishda, yuz marta o’lishni afzal ko’raman. (Florens Nayteyl)

Qat’iyatli bo’lish va sevgan narsamiz uchun kurashish kelajakda baxtli bo’lishimizga imkon beradi.

51. Ishonchim komilki, buyuk qahramonlar dunyo kundalik vazifalarini va ichki ishlarini bajarayotganlardir, dunyo esa aylanayapti. (Florens Nayteyl)

Kichkina xatti-harakatlar ham muhimdir, ularning ko’pligi bizning jamiyatimizni o’zgartirishi mumkin.

52. Xonimlar hamshiralariga kayfiyati ko’tarilganda ba’zi narsalarni aytib berishadi, keyin esa o’zlarini noqulay his qilishadi va ular aytmagan bo’lishlarini istashadi. Bu inson tabiatidir.(Kristi Agata)

Hammamiz hayotimizda xatolarga yo’l qo’yamiz, ular bilan yashashni o’rganish bizga oldinga intilish imkoniyatini beradi.

53. Menga aytishicha, eng mehnatkash hamshira kasalxonaning eng iflos qismida. (Isroil ko’proq Ayivor)

Qat’iy va sadoqatli hamshira uchun hech qanday ish juda katta emas.

54. Kasalxonada hamshiralar ko’pincha shifokorlardan ko’proq narsani bilishadi. (Jodi Pikol)

Tajriba har doim bir daraja bo’lib, ko’plab tibbiyot mutaxassislari yillar davomida ushbu darajaga erishadilar.

55. Qalbdan qilingan har qanday ish bir xil qiymatga ega. Hamshira ukolni ukol qiladi. Yozuvchi qalamni ushlab turadi. Dehqon erni aylantiradi. Komediyachi kulgini keltirib chiqaradi. Daromad ishning qiymati emas. (Criss Jami)

Buyuk savdo-sotiq ko’pincha kam baholanadi, jamiyat shubhasiz bu katta adolatsizlikni to’g’irlashi kerak.

56. Hamshiralar sifatida biz bemorlarning, ularning oilalari va oilalarining qalbini, ruhini va tanasini davolash imkoniyatiga egamiz. Ular sizning ismingizni eslamaydilar, lekin ular uchun qilgan ishlaringizni eslaydilar. (Mayya Anjelu)

Bir paytlar bizga yordam bergan odamlar qalbimizda doimo joy egallaydi.

57. Men sizga bu oson bo’lishini aytmayman, lekin bunga loyiq bo’lishini aytaman. (Art Uilyams)

Bunday ishlarni bajarish bilan bizning kundalik harakatlarimiz minglab odamlarning hayotini o’zgartirishi mumkin.

58. Hamshiralar o’z bemorlarini eng muhim trening bilan ta’minlaydi. Bilamizki, biron bir narsa noto’g’ri bo’lsa yoki sog’liq bilan bog’liq biron bir narsa bizni tashvishga solsa, ular bizning birinchi aloqa liniyamiz. (Lois Capps)

Bemorlardan ma’lumot to’plash juda muhim, shu bilan hamshiralar ham, shifokorlar ham ularni saqlab qolish uchun zarur choralarni ko’rishlari mumkin.

59. Farqni o’zgartirish nega hamshiralik ishi ajoyib va ​​har qanday tanlov, omad yoki xavfsizlikka qaraganda muhimroqdir. (Bretni Uilson)

Ushbu mutaxassislar tibbiyot bilan shug’ullanib, dunyoni yaxshilashga yordam berishadi, jamiyatning barcha a’zolari, ma’lum bir tarzda, bu erda bo’lishlari shart.

60. Hamma hamshira bo’la olmaydi, u kuch, aql va rahm-shafqatni talab qiladi, dunyodagi kasallarga ehtiros bilan g’amxo’rlik qiladi va kun oxirida qanchalik charchagan bo’lsang ham yaxshilik qiladi. (Donna Uilk Kardillo)

Eng olijanob va halol odamlar tibbiyot bilan shug’ullanishga eng munosiblar, bu turdagi odamlar doimo uni eng yaxshi usulda tatbiq etadiganlar bo’lishadi.

61. Ba’zi bemorlar muhim belgilar, boshqalari esa bunday emas; ammo, hamshira uchun eng muhimi eng kasal. (Genri Devid Toro)

Eng ko’p g’amxo’rlikka muhtoj bo’lgan inson har doim adolatli sog’liqni saqlash tizimida eng muhimi bo’lib qoladi.

62. Hamshirani ortiqcha maqtash mumkin emas. (Stiven Ambruz)

Sog’liqni saqlash sohasidagi mutaxassislarning bizga ko’rsatayotgan g’amxo’rligi hech qachon minnatdor bo’lmaydi. Keling, ularni haqiqatan ham munosib deb tan olaylik!

63. Opalar – bu hamjamiyat uchun juda muhim farishtalar, bemorlarning farovonligi uchun hamma narsa hamshiraning ruhidir. (Aleksandar Radenovich)

Eng xayrixoh odamlar doimo hamshiralar bo’lib qoladilar, ular oldinga siljishimiz uchun bor kuchlarini beradilar.

64. Hamshiraning fe’l-atvori, uning bilimi kabi muhimdir. (Kerolin Javis)

To’g’ri munosabatni ko’rsatish bu ishda juda muhimdir, bizning munosabatimiz bilan biz uchinchi kishini rag’batlantirishimiz yoki xafa qilishimiz mumkin.

65. Hamshirani o’qitishda vahima uchun joy yo’q. (Elizabeth Kenny)

Eng qiyin vaziyatlarda hamshiralar o’zlarining haqiqiy kasbiy mahoratlarini ochib beradilar, aksariyat hollarda juda katta ajralib turadilar.

66. Hamdardlik hamshiraning mohiyatidir. (Jan Uotson)

Boshqa bir odamning his-tuyg’ularini tushunish uchun biz o’zimizni o’z o’rniga qo’yishni bilishimiz kerak. Bu sog’liqni saqlash mutaxassislari ko’pincha har kuni qiladigan narsa.

67. Men hamshira bo’lganimda juda ko’p pul topolmadim; lekin baribir u juda xursand edi. (Jo brendi)

Haqiqiy qo’ng’iroqni amalga oshirganimizda, pul doimo orqa fonda bo’ladi.

68. Ba’zilar, shifokorlar va hamshiralar maydalangan tuxumni qobig’iga qaytarib qo’yish qobiliyatiga ega deb o’ylashadi. (Kass Kanfild)

Mo”jizalar mavjud emas va tibbiyotda, afsuski, biz ham bu mutaxassislardan shunchaki o’zlariga bog’liq bo’lmagan narsalarni so’ramasligimiz kerak.

69. Hamshira bo’lish uchun bilim olish va tanqidiy fikrlashni amalga oshirish uchun aql va tartib kerak. (Tilda Shalof)

Zukkolik va bilim har qanday kasbda doimo muhim, ammo tibbiyot mutaxassislarida bu haqiqat ta’kidlangan.

70. Agar siz bitta hayotni saqlab qolsangiz, siz qahramon bo’lasiz, ammo 100 hayotni saqlab qolsangiz, siz hamshirasiz.

Ushbu mutaxassislar munosib ravishda bir necha bor qadrlanmaydilar, biz ko’proq ijtimoiy ongni va o’zgarishlarni amalga oshirishimiz kerak.

«Тафсири Ҳилол» электрон дастури

«Ҳилол-нашр» матбаа-нашриёти барча юртдошларимиз сиз азизларга фазилатли шайх Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф роҳимаҳуллоҳ ҳазратларининг қаламларига мансуб «Тафсири Ҳилол» асарининг электрон дастурини тақдим этади.

Китоб: Иймон китоби

• Муаллиф: Шайх Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф
• Тури: Электрон китоб
• Нашр санаси: 2013 й.
• Ҳажми: 352 бет.
• ISBN: 978-9943-4157-5-1

Нархи: Бепул

Қисқача тавсифи

Шайх Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф ҳазратларининг қаламларига мансуб «Иймон» деб номланган китобнинг иккинчи нашри электрон версияси

Китобнинг мундарижаси

• «Ислом»нинг маъноси нима?
• Исломнинг шаръий маъноси
• Ислом ва илм
• Исломда ақл
• Илм–иймонга даъват этади
• Ислом яхшиликка чақиради
• Динсизлар билан тортишув
• Борлиқнинг ўзгармас қонунлари
• Тажриба ва гувоҳликлар
• Ислом қандай илмга чақиради
• Биология
• Психология
• Тарих ва социология
• Ислом мўътадиллик дини
• Исломда инсон ҳуқуқлари
• Исломда аёлларнинг ҳуқуқлари
• Аёл киши ва тенг ҳуқуқлилик
• Исломда табиат муҳофазаси
• Ислом ва наботот олами муҳофазаси
• Ислом ва атроф-муҳитни муҳофаза қилиш
• Ислом ва бошқа дин вакиллари
• Ғарб олимларининг Ислом маданияти ҳақидаги гувоҳликлари
• Ғарб олимларининг Ислом юришлари тўғрисидаги шаҳодатлари
• Ислом муруввати ҳақида ғарб уламоларининг гувоҳлиги
• Кучли мўмин кучсиз мўминдан яхшироқ
• Аллоҳнинг борлигига ишонишга қодирмисиз?
• Иймон ва илмий далиллар
• Энг катта далил
• Табиатдаги далиллардан бири
• Аллоҳга ишониш–инсонга хос
• Кимга ва нимага сиғиниш керак?
• Шахсга сиғиниш
• Бут ва санамларга ибодат
• Ҳавойи нафсга ибодат
• Ўтган кишиларга сиғиниш
• Табиий кучларга сиғиниш
• Шафоат
• Ҳар нарсани билгувчи зот
• Мисли йўқ зот
• У–ҳаётнинг манбаи
• Аллоҳ таолонинг каломи (сўзлашуви)
• Қадимий ва боқий
• Мутлақ қодирлик жабр маъносида эмас
• У зулмкор эмас
• Қиёмат кунига ишониш (иймон келтириш)
• Фаришталарга иймон келтириш
• Фаришталарнинг ишлари
• Пайғамбарларга иймон келтириш
• Материалистик дунёқараш ва унинг жамиятдаги таъсири
• Руҳ нима?
• Қайта тирилиш
• Қиёмат кунининг даҳшатлари
• Охиратдаги ҳисоб
• Қадар
• Инсоннинг ихтиёри
• Ҳидоят ва залолат
• Ажал ва ризқ ўлчовлидир
• Қадарга ишонишнинг фойдаси
• Ислом ва руҳий ҳаёт
• Дунё руҳий маданиятга муҳтож
• Бошқа динлардаги руҳий низомлар
• Исломда инсоннинг дунё билан алоқаси
• Охиратнинг дунёдан афзаллиги
• Бу дунё ҳавасларига ғурурланишдан қайтариш
• Дунё имтиҳондан иборат
• Дабдабабозлик иллатлари
• Қуръони карим
• Қуръон тушишининг бошланиши
• Қуръони Каримнинг жамланиши
• Қуръони Каримнинг тушиш ҳолатлари
• Қуръони Карим Муҳаммад алйҳиссаломга берилган бош мўъжизадир
• Қуръони Карим ва табиат ҳодисалари
• Мўъжизаларга бой китоб
• Дунёнинг яратилиши
• Нарсаларнинг чўзилиши ва кенгайиши
• Қуёш, ой ва ернинг ҳаракатланиши
• Коинотдаги жонзотлар
• Баландликда кислороднинг камайиши
• Атомнинг бўлиниши
• Ҳар нарса жуфт яратилган
• Булутларни бир-бирига қўшиш
• Ёмғир ва Ернинг ҳаракатга келиши
• Борлиқдаги нарсаларнинг мувозанати
• Тўлқинларнинг остки ва устки оқими
• Ҳайвонот ва қушлар оламининг инсоният оламига ўхшашлиги
• Эмбрионнинг ўсиш жараёни
• Эмбрионнинг кўринмас пардаси
• Эмбрионнинг зулук шаклида экани
• Бармоқ учлари бетакрордир
• Қуръон ва ахлоқ
• Мол-дунё фитнаси
• Бахилликнинг ёмонлиги
• Аллоҳдан қўрқишнинг ёмонликка қарши курашдаги фойдаси
• Истиғфор (гуноҳни кечишни сўраш) ва унинг таъсири
• Тавба
• Нажот – умидворликда
• Ибодат
• Дуо
• Ахлоқ
• Эҳсон
• Сабр
• Афв
• Садоқат ва унинг кўринишлари
• Одамларнинг орасини ислоҳ қилиш
• Ўзаро ёрдам
• Олийжаноблик
• Ширинсўзлик
• Яхшилар билан ҳамсуҳбат бўлиш
• Яхши дўст танлашга даъват
• Рухсат сўраш ва саломлашиш
• Нафс ҳавасига берилиш
• Манманлик
• Ароқхўрлик ва қиморбозлик
• Ислом гиёҳвандликка қарши
• Ислом террорга қарши
• Ёлғончилик ва унинг оқибатлари
• Ўзгаларни камситиш
• Бадгумонлик, жосуслик ва ғийбат
• Зино
• Ғазаб
• Ҳасад
• Беҳуда гап ва амал
• Очкўзлик
• Суннат
• Суннатнинг маъноси нима?
• Суннат ва илмий мўъжизалар
• Шариат

© 2014 – 2023 E-hilolnashr. Барча ҳуқуқлар ҳимояланган.

Манзил: 100185, Тошкент ш. , Сугаллиота кўчаси 5уй

Тел.: +99871-2175999 (09:00-18:00)

Муаллиф рухсатисиз нусха олишнинг барча турлари қонунан ман этилади