Ekologiya huquqi darslik pdf

Oila huquqining konstitutsiyaviy asosi.
Oila sohasidagi huquqiy munosabatlarning asosiy manbayi O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi hisoblanadi. Jamiyat va davlatning oilaga g‘amxo‘rligi ijtimoiy siyosatimizning muhim yo‘nalishiga aylangan.

Ekologiya huquqi darslik pdf

–>

–>
–>

–>Sortirovka : Дате · Названию · Комментариям · Загрузкам · Просмотрам

Toshkent davlat yuridik instituti ekologiya huquqi

о ZBEKISTON RESPUBLIKASI ADLIYA VAZIRLIGI
TOSHKENT DAVLAT YURIDIK INSTITUTI
EKOLOGIYA HUQUQI
Oliv o’quv yurtlarining huquqshunoslik mutaxassisligi bo yicha
ta’lim olayotgan talabalari uchun
DARSLIK
MlT
‘namaSuan DAvutl
№ iversiteti
I
. I>l‘fg>l,rs m a rk g n .
Toshkent – 2006

Usmonov
M.B.,
Rustamboyev
M.H.,
Xolmuminov J.T. va boshq.
Ekologiya huquqi. Darslik. /Mas’ul muharrir:
M.B. Usmonov. -Т.: TDY1 nashriyoti, 2006. -361 bet
Sarlvhada.: O’zbekiston Respublikasi Adliya
vazirligi, Toshkent Davlat yuridik instituti
Mas’ul muharrir:-y.f.d., professor M.B. Usmonov
M ualliflar tarkibi:
Usmonov M.B.-y.f.d. prof. (Kirish, X bob), Rustamboyev M.H.-y.f.d.,
prof. (IX bobning 4§), Xolmuminov J.T.-y.f.d. prof. (XI bob), Nigmatov A.N.
g.f.d. (I, XII, XVIII boblar, XIX bob N.K. Skripnikov bilan hammualliflikda),
Fayziyev Sh.X.-y.f.d. (II, III, VII boblar), Bozorov U.B.-y.f.n., dots. (IV, XV
boblar), Ayubov U.T.-y.f.n. (V, XIII boblar, IX bobning l,2,3,5,6§lari),
Namazov F.S.-y.f.n. (XIV, XV boblar), Skripnikov N.K.-y.f.n., dots. (XIX bob
A.N. Nigmatov bilan hammualliflikda). Narzullaev O.X. (XVI bob), Rajapov
N. Sh. (VI, XVIlboblar), Nurmalov M.M. (VIII bob).
Darslik Toshkent Davlat yuridik instituti o’quv dasturi asosida yozilgan.
Unda ekologiya huquqining predmeti va tizimi, manbalari, tabiiy resurslarga
nisbatan mulk huquqi, ekologiya sohasida boshqaruv, ekologik nazorat
ekologik ekspertiza, ekologik xavfsizlik, ekologik huquqiy javobgarlik,
yerlarning, suvlarning, yer osti boyliklarining, o’rmonlarning huquqiy sholati,
hayvonot olamidan foydalanish va uni muhofaza qilishning huquqiy holati
atmosfera havosini huquqiy muhofaza qilish, tabiiy qiriqxonalaming huquqiy
holati, sanoat, transport, energetika tarmoqlarida atrof tabiiy muhitni muhofaza
qilish, qishloq xo’jaligida atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish. fuqarolaming
tabiiy resurslardan foydalanish huquqi kabi masalalar yoritilgan.
Iluquqshunoslik mutaxassisligi bo’yicha ta’lim olayotgan talabalar,
shuningdek aspirantlar, iqituvchilar uchun miljallangan.
© Usmonov M.B. va boshq.
© Toshkent Davlat yuridik instituti, 2006-yil.

Ekologiya m uam m osi davrim izning dolzarb m uam m olaridan biri
bo4lib qoldi. lin in g xavfi hatto yadro xavf-xataridan ham daxshatliroq
bo ‘lib, butun yer shari xalqlarini tashvishga solm oqda. “Asrlar tutash
kelgan pallada butun insoniyat, m am lakatim iz aholisi,- deb yozadi
LA.Karimov,- ju d a katta ekologik xavfga duch kelib qoldi. Buni
sezmaslik. q o ‘l qovushtirib o’tirish – o ‘z -o ‘z in i o ‘lim g a m axkum etish
bilan barobardir”1.
M utaxassislarning m a’lum otiga ko’ra, bugungi kunda planetam izda
har xil yoqilg’ilam i yoqish sababli har yili 10,1 m lrd.tonna kislorod sarf
bo’lm oqda, qishloq xo’jaligiga yaroqli yerlam ing 70 foizi, chuchuk
suvlam ing 20 foizi o’zlashtirilib foydalanilm oqda, o ‘rm on lar egallagan
m aydonlar yildan-yilga kam ayib borm oqda, ch o ‘l zonalarining maydoni
oshib borm oqda, havo harorati yildan-yilga ko’tarilm oqda. Buning ustiga,
dunyo aholisi har yili o ‘sib borib, tabiiy zahiralardan x o ‘jalik m aqsadlarida
yanada k o ‘p ro q foydalanishga to ‘g ‘ri kelm oqda. Shuningdek texnikaning,
sanoat korxonalarining rivojlanishi ham atrof-tabiiy m uhitga jiddiy zarar
yetka/.moqda. Bularning oqibati o’laroq dunyoda ekologik m uhitning
yom onlashuvi bilan b o g ‘liq turli xil kasalliklar kelib chiqm oqda.
Planetaning taqdiri uchun inson tom onidan o ‘tg an asrdayoq bong urilgan,
hozirgi yuz yiilikda esa atrof tabiiy m uhitga nagruzkani ortib ketishi
natijasida dunyo ekologik tizim i inqiroz darajasiga yetdi. A trof tabiiy
muhitni ifloslantirish, tabiiy resurslam i isndan chiqarish, ekotizim dagi
ekologik aloqalam i buzish global m uam m o b o ‘lib qoldi. Agar insoniyat
hozirgi tarraqiyot y o ‘lidan borishni davom ettirsa, uning halokati ikki-uch
avlod yashab o’tgandan so ‘n g yuz berishi ehtim oldan xoli emas. “Ekolo­
giya hozirgi zam onning keng miqyosdagi keskin ijtim oiy m uam m olaridan
biridir. Uni hal etish barcha xalqlam ing m anfaatlariga mos b o ‘lib ,
sivilizatsiyaning hozirgi kuni va kelajagi k o ‘p jihatdan ana shu muam-
moning hal qilinishiga bog ‘liq d ir”-.
M a’lum otlar shundan dalolat beradiki, tabiat bilan jam iyat bir-biri
Mian o ‘z aro uzviy aloqa, cham barchas b og’likda bo’ladi. Bu uzviylik,
o ‘z aro ta’sir tabiatning um um iy qonuniyatlariga mos kelishi, o ‘z aro teng
m uvozanatda bo’lishlikni talab etadi. Aks holda bu m uvozanatning
buzulishi salbiy holatlarni keltirib chiqarib, tirik m avjudodning yashashiga
xavf soladi. Shu sababdan, tabiatga ehtiyotkorona munosabatda bo ‘lish,
K arim ov i.A . О z b e k isto n bu> u k k elajak sari. – Г.: O ‘z b e k is to n , 1999* 50 5 -b .
K arim o v l.A . O ‘z b e k is to n b u y u k k e la ja k sari. T О z b e k is to n , 19 9 9 , 507 5 0 8 -b etlar

шнкш oqilona foydalanish, uni m uhofaza etish lo/.imdir. ‘I alnal obyeklla-
ridan foydalanishda shunday vositalam i topish, ularni qonunlarda о rna-
tish, am aliyotga q o ‘llash lozimki, bu bir tom ondan, xo’jalik laoliyan taraq-
qiyotini ta’min etsin, ikkinchi tom ondan. tabiatni m uhofaza qilish muno-
sabatlarini rivojlantirish va takom illashtirishga xizmat qilsin. Shuni aytish
kerakki, tabiatni m uhofaza qilish bahonasida ishlab chiqarish m anlaatla-
riga jiddiy zarar yetkazishga ham y o ‘l qiyish yaxshi holat emas. Shuning-
dek iqtisodni rivojlantirish uchun tabiiy resurslardan intensiv foydalam sh-
ga keng y o ‘l ochib berish. iqtisodiyot va ekologiya m anfaatlarini bir biriga
qaram a-qarshi a o ‘y ish ham mum kin emas. Sanoatni, qishloq xo’jaligini
boshqa sohalam i tabiiy atrof m uhitni m uhofaza qilish va ulardan oqilona
foydalanish vazifalarini hal etish asosida taraqqiy ettirishni ta’m inlash
lozim. M uam m oni shunday tartibda hal etish kerakki, bunda birinchidan,
tabiiy resurslardan foydalanishda ekologiyaning ham, iqtisodning ham
manfaatlari hisobga olinsin, ikkinchidan, ularning uzviyligini ta’minlash
mumkin bo’lm asa, ustuvorlik ckologiyaga berilishi kerak. Mucldi shunday
prinsip O ‘zbekiston davlati olib borayotgan ekologik siyosatda, Oliy
Majlis tom onidan qabul qilingan tabiiy atrof muhitni m uhofaza etishga
bag’ishlangan bo’lib, o ‘z ifodasini topgan. Buning yuridik ifodasi sifaiida
ekologik ekspertizani, x o ‘jalik va boshqa faoliyatni am alga oshirishda
ekologik talablam i, ekologik talablarga javob berm aydigan korxonalar va
obyektlarni foydalanishga kiritish man qilinishini ko’rsatish mumkin.
O ‘zbekiston davlatining atrof-tabiiy muhitni sog’lom lashtirish chora-
tadbirlari b o ‘y ich a am alga oshirayotgan ishlariga qaram asdan ekologik
m unosabatlar hali ham tabiat va jam iyat uchun nom utanosib darajada
rivojlanishni davom ettirm oqda. Buni biz, birinchidan, tabiatdan foyda­
lanishda sohaviy yondoshishni, ya’ni har bir tashkilot faqat o ‘z manfaatini
ustun q o ‘y ib tabiiy resurslardan foydalanishi va ikkinchidan, tabiatga faqat
resurs sifatida qarashni, ya’ni tabiatdan foydalanish birinchi darajali, uni
him oya etish esa ikkinchi darajali sifatda qarashda ko’ram iz.
Tabiatni m uhofaza etish turli xil vosita va usullar yordam ida amalga
oshiriladi. Shulardan eng muhimi – tabiatni huquqiy m uhofaza etishdir,
ya’ni tabiatni qonunlar yordam ida ifloslanishdan, xo’jasizlarcha foydala-
nishdan, zaharlanishdan him oya qilishdir. Demak, tabiatni m uhofaza
qilishda huquq alohida aham iyatga ega bo’lib, u yuridik va jism oniy
shaxslarga tabiatdan oqilona foydalanish ham da m uhofaza etish tartib
qoidalarini belgilab beradi. Harakatdagi tabiatni m usofaza qilishga
bag’ishlangan qonunlardagi ekologik talablarga rioya etilishini, ularni
am aliyotda to ‘g ‘ri tatbiq qilinishini ta’m inlashda ekologiya qonunchiligini

m ukam mal bilish zarur bo’ladi. Chunki, ekologik noxushliklar ko’pincha
ushbu qonunlarni bilmaslik ham da ularga rioya etm aslik oqibatida kelib
chiqadi. Shu sababdan, so ‘g ‘lo m tabiiy atrof m uhitni saqlash k o ‘p jihatdan
m ansabdor shaxslar va fuqarolarning ekologiya qonunchiligi to ‘g ‘risid a
qay darajada xabardorligi va unga am alda rioya etishligiga b o g’liq
bo’iladi.
Shundan kelib chiqqan holda ushbu o ‘q u v darsligining asosiy
vazifasi bo’lajak huquqshunos mulaxassislarni, shuningdek bu m uam m oga
qiziquvchilarni ekologik qonunchilik asoslarini o’rgatishdan iboratdir.
Ushbu darslik bo’lajak yurist m utaxassislam i ekologiya huquqini, ekologik
huquqiy tartibga solish am aliyoti nazariy asoslarini va ularni ishlab
chiqarish am aliyotida qo ‘llash m exanizm ini am alga oshirishni o’rganishga
xizm at qiladi. Darslik um um iy va m axsus qism lardan iborat b o’lib , unda
tabiat va jam iyat o’rtasidagi o ‘zaro m unosabat, ekologiya huquqi tushun-
chasi, predm eti, m anbalari, obyektlari, subyektlari, ekologik m unosabatlar,
ekologiya sohasida davlat boshqaruvi, ekologik ekspertiza, ekologik
huquqiy javobgarlik, tabiiy obyektlarni huquqiy m uhofaza qilish va
ulardan foydalanish tartibi kabi m asalalar yoritilgan.

UMUMTY QISM
I BO B. EK O LO G IYA VA ATROF TABIIY M U H ITNI H UQ UQ IY
M UHO FAZA Q ILISH ZARURATI
1. Tabiat, inson, jam iyat, davlat va ham jam iyat o’rtasidagi uzviy
bog’liqlik
Asrlar davom ida buyuk allom alar inson va tabiat nima, dcgan
savolga javob qidirib kelganlar. Inson tirik organizm sifatida boshqa tahiiy
obyektlardan tubdan farq qilishi ham da uning buyuk kuch-qudrati, uni
alohida bir m avjudot sifatida qarashga da’vat etib keldi. Ayniqsa bunday
dunyoqarash X X -X X I asrlar, ya’ni ilm iy-texnika yutuqlari davriga kelib
avjiga chiqdi. «Tabiat ustidan g ‘alaba»ga erishgan inson harnrna ilmu fan
tarm oqlarida alohida bir ornil sifatida qaraladigan bo’ldi. Lekin inson
aslida alohida bir «individ» yoki hech kim ga bo’ysunm aydigan «hokim»
em as, u tabiatning bir bo’lagi, «tabiat oshxonasining bir anjomi»dir.
Insonni hech qachon tabiatdan va uni о rab turuvchi atrof tabiiy muhitdan
ajratib bo’lm aydi.
Falsafada tabiat deb obyektiv borliq, ya’ni bizni o ‘ra b turuvchi olam
va uning xilm a-xil shakllari tushuniladi. A m aliyotda yoki tabiiy fanlarda
uni kishilarni moddiy va m a’naviy ehtiyojlarini qondirish manbai bo’lgan
atrof tabiiy muhit deb qaraladi. Falsafiy yoki astronom ik nuqtai na/ardan
qaraganda, birinchi keng ma’no to ‘g ‘rid ir. Chunki yulduzlar, planetalar,
osm on va uning cheksiz kengliklari, albatta, inson ishtirokisiz kelib chiq-
qan va tabiiydir. Lekin inson kundalik hayot faoliyatida ulardan foyda-
lanmaydi va ulardagi jarayonlarga о / ta’sirini o ‘tk az a olm aydi. Balki
o ‘zin i o ‘ra b turuvchi havo, suv, yer, yer osti boyliklari, o’sim lik va hay-
vonot dunyosi kabi tabiat ne’m atlari(kom ponentlari)dan «oldi-orqasi»ga
qaramay foydalanadi va ularga ta’sir etadi. N afaqat inson, balki butun
jonzotlar ham bundan istisno emas.
Inson Y er kurrasining jonli q obig’i – biosferada yashovchi tirik
organizm lar turkum iga kiruvchi, lekin murakkab hayotiy faoliyat yurga-
zuvchi individdir. Inson ongining yuqoriligi, nutqining rivojlanganligi,
ijodiy faolligi, takom illashgan mehnat qurollarini yarata olishi, axloqiy,
m a’naviy ham da ruhiy o’z-o’/.ini anglay olishi bilan boshqa tirik organism –
lardan tubdan ajralib turadi. Insonlarning muayyan bir hududda tarixan
qaror topgan guruhi yoki majm ui — jam iyatdir. Xuddi ana shu insonlar
jam oasi tabiat bilan juda uzviy m unosabatda bo’ladilar.

Insonning yakka o ‘zi uncha katta kuch em as, lekin insonlarning ongli
ravishda biron-bir maqsadlarni ko’zlab takom illashtirilgan m ehnat qurol-
laridan
foydal; can tarzda uyushishi
va ularni
tabiatga bo’lgan
munosabati
k o ‘p narsani belgilab beradi.
Agarda ushbu m aqsad
insonlarning ehtiyojlarini
qondirishni faqatgina tabiatdan “topishga”
yo’naltirsa, unda atrof tabiiy m uhitda ju d a sezilarli darajada salbiy
o ‘zgarishlar sodir bo’ladi. Aksincha, ushbu jam iyat maqsadi tabiatdan
oqilona foydalanishga qaratilsa,
unda tabiatda ijobiy siljishlar ham
bo’lishi mumkin.
Insonlarning m uayyan m a’m uriy hududda uyushgan qism i – jam iyat-
ni boshqarish va uning tabiatga nisbatan munosabatini tartibga solish
bevosita davlat orqali am alga oshiriladi. Davlat m azku boshqaruvni huquq
orqali am alga oshiradi va tabiatga inson va jam iyatdan k o ‘ra bir necha
chandon kuchliroq salbiy yoki ijobiy ta’sir ko’rsatishi, atrof tabiiy muhitni
keskin o’zgartirib yuborishi muqarrar. Lekin tabiatni muayyan hududda,
salbiy yoinki ijobiy o’zgarishi albatta o ‘z g a m a’m uriy birlikdagi inson,
jam iyat va davlatlarga, ya’ni ham jam iyatga ham bevosita yoki bilvosita
bog liq.. X alqaro ham jam iyatning tabiatga salbiy yoki ijobiy ta’sir etishi
isbot talab etm aydigan aksiom adir. Xullas, inson, jam iyat, davlat va ham-
jam iyat o’rtasidagi o ‘zaro uzviy bog’langan, biri ikkinchisidan, ikkinchisi
uchinchisidan kelib chiqadigan ijtimoiy m unosabatlarning turli shakllari-
dir. U lar doim o atrof tabiiy muhit bilan uzviy bog’langan.
H ar qanday ekologik-huquqiy tizimda, avvalam bor, muayyan davlal-
ning tabiatga nisbatan qanday m unosabat shaklida bo’lishi, so’ng ra xalq
irodasini aks ettiruvchi du nyоqarashlar tizim i – ekologik konsepsiyalar
va unga monand ravishda ekologik siyosat shakllantiriladi. Davlatning
ekologik siyosati esa uning ekologik qonunchilik tizim ini yaratishga asos
bo’ladi. M azkur ekologik-huquqiy mexanizm bizni, avvalam bor, kishilik
jam iyatini tabiatga nisbatan munosabat shakllarini к о ‘rib chiqishga
chaqiradi.
M utaxassislarning
m a’lum otlariga
ko ‘ra,
yer
yuzida
sodir
bo’layotgan tabiiy jarayonlarning 9/10 qism ida inson faoliyatining inahsuli
aks etmoqda. Bu jarayonlarni doim o ham ijobiy deb bo’lm aydi. Chunki
ekologik xavfsiz muhit, ya’ni insonlarning muhim hayotiy m anfaatlari va
avvalam -bor toza. sog’lom , qulay tabiiy sharoitga ega bo’lish huquqini
to ‘la qondirishga qodir b o ‘la oladigan atrof tabiiy va ijtimoiy m uhit holati
inqiroz va talafot tomon intilib bormoqda.
Kishilik ja m iya tin i tabiatga nisbatan m unosabat shakli – muayyan
ijtim oiy-iqtisodiy davrga xos bo’lgan kishilarning a tro f tabiiy muhit bilan

o’zaro uzviy bog’langan hayot tarzi. A gar ushbu ekologik inunosabatni
insoniyatning tarixi nuqtai nazaridan qaraydigan bo’lsak, ularni quyidagi
m unosabat shakllariga ajratish mumkin: oddiy, oddiy-iqtisodiy, iqtisodiy,
iqtisodiy-ekologik, ekologik.
K ishilik ja m iy a tn i tabiatga nisbatan oddiy m unosabat shakli –
ekologik tizim dagi tabiat kom ponentlari orasidagi m uvozanatni buzmaydi-
gan kishilarning tabiat qo’ynidagi soddalashtirilgan hayot tarzi.
Avvalam bor ekologik tizim (ekotizm ) haqida lo ‘xtalib o’tadigan
b o’lsak, u organizm lar majrnui va ularning m a ’lum bir hududdagi yashash
m uhiti bo’lib, unda organizm lar o’zaro va a tr o f tabiiy m uhit bilan uzviy
zanjirli aloqadorlik qonuniyati asosida shakllangan holati. M asalan,
c h o ‘ld a o ‘z ig a xos yashash sharoitiga ega bo’lgan issiqsevar o’sim lik lar va
issiqqa-chidamli hayvonot dunyosi ham da k o ‘z g a ko’rinm as aerob mikro-
organizm lar hayot kechiradi. Botqoqlikda esa uning aksi, ya’ni namlikni
sevuvchi flora, fauna ham da anayrob m ikroorganizm lar yashaydi. Har
ikkala sharoiida ham k o ‘p yillar davom ida o’rnatilgan atrof tabiiy muhit
holatining kishilar faoliyali (antropogen ta’sir) natijasida o’zgarishi undagi
tirik organizm lar, to ‘g ‘riro g ‘i organizm larning rivojlanishi va shakllanishi
o’zgartirib yuboradi. B uyuk ingliz biologi C harliz Darvin iborasi bilan
aytganda, organizm larning evolyutsion rivojlanish jarayoni buziladi va
uning o ‘m ig a revolyutsion rivojlanish jarayoni boshlanadi. N atijada
organizm lam i ushbu ekotizim lar(cho’ldagi yoki botqoqlikdagi)dagi tabiiy
tanlash jarayoni tezlashadi. M uhitga tez m oslashgan organizm lar yashab
qoladi, m oslashm agani esa qirilib ketadi. Buni ekologiyada noevolyutsion
tarzdagi organizm lam i atrof tabiiy m uhitga moslashuvi deyiladi.
K ishilik jam iyatini tabiatga nisbatan oddiy m unosabat shakli odam-
zotning ibtidoiy jam o a tuzumidagi hayot tarziga, ya’ni insoniyat tarixining
ilk
ijlim oiy-iqlisodiy
fonnatsiyasi
davriga
xosdir.
M azkur
davr
kishilarning Y er kurrasida paydo bo’lishi (cham asi 5 mln yil avval)
davridan to sinfiy jam iyat yuzaga kelguniga qadar b o’lg an ijtim oiy tarixni
o ‘z ichiga oladi. Ibtidoiy davrda ishlab chiqarish kuchlari va qurollari
takom illashm aganligi tufayli ularning hayot larzi tabiatning ajralm as bir
oddiy b o ‘lag i sifatida aks etgan. A trof tabiiy m uhit holati esa tirik
organizm lar, xususan, inson uchun nisbatan qulay – ekologik xavfsiz
darajada nam oyon bo’lgan.
Ibtidoiy jam oada ham insonlar o’zlarin ing faoliyati tabiatga qanday
ta’sir etayoiganligi haqida yuzaki b o ‘lsad a o ‘y lab ko’rg an lar va o’zlarining
hayot kechirishlari uchun zarur b o ‘lg an atrof tabiatni ham da uning
unsurlarini saqlab qolishga uringanlar. M evali o’sim liklarni uzish, saqlash,

hayvonlam i ov qilish m e’yorlarini yozm a ravishda em as, balki o g’zaki
ravishda kelishib olganlar. B unday o g ‘zak i qoidalam i buzganlar jam oa
boshlig’i tom onidan qattiq jazoga m ahkum etilgan.
M ashhur rus ekolog-huquqshunos olimi V .V .Petrov1 jam iyat va
tabiat o’rtasidagi m unosabat shakllarini, to ‘g ‘riro g ‘i, kishilik jam iyatini
tabiatga nisbatan m unosabat shakllarini (chunki ham m a shakl aynan inso-
niyatning xatti-harakatidan kelib chiqqan tarzda olingan) uch ko ‘rinishda
ifoda etadi – oddiy, iqtisodiy va ekologik. Lekin jam iyatda, ayniqsa tabiat-
dagi qonuniyatlarning vaqt m obaynida o ‘zg arib borishi revolyutsion tarzda
emas, balki evolyutsion tarzda kechgan va kechm oqda han . Shuning
uchun ham biz tabiat bilan jam iyat o’rtasidagi m unosabatlar sekin-astalik
bilan shakllana borgan va u bir shakldan ikkinchi bir shaklga bosqichma-
bosqich o ‘tg an , ya’ni oraliq ko’rinishdagi shakllar ham b o’lg an, deya
e’tirof eta olamiz.
K ishilik ja m iyatin in g oddiy-iqtisodiy m unosabat shakli – ekologik
tizim larni кат va kichik hududlarda buzilishiga olib keladigan kishilar­
ning hayot tarzi. Sinfiy jam iyat shakllana borgan sari kishilar soni va
ishlab
chiqarish
qurollarining
m ukam m allashuvi
jam iyatning
tabiatga nisbatan yangi oddiy-iqtisodiy m unosabat shaklini yuzaga
keltirgan. N alijada, kishilarning noekologik hayot tarzi kichik bir
tabiiy hududda ekologik xavfsizlik darajasining keskinlashuviga olib
kelgan. B unday mahalliy (lokal) ko’rinishdagi ekologik o’zgarishlar
kishilarning jam oa b o’lib to’plangan yerlarida sodir etilgan. Lekin
ushbu shakl atrof tabiiy m uhitning ekologik xavfsizlik darajasiga
keskin ta’sir eta olm agan.
Hozirgi O ‘zbekiston hududida kishilik jam iyatining oddiy-iqtisodiy
m unosabat shakli ibtidoiy jam oa tuzum ining so’ngi va quldorlik tuzumi
davriga to ‘g ‘ri kelgan. Eram izdan avvalgi 12-15 m ing-yilliklardan boshlab
(m ezolit davridaj m ahalliy aholining ishlab chiqarish quroli sifatida nayza,
kam on, aylanm a yoylarning paydo bo’lishi hayvonot dunyosining kam aya
borishiga, tem irdan yasalgan om och va belkuraklam ing yaratilishi esa
yerlarni o’zlashtirish ham da dehqonchilikning paydo bo’lish ig a olib keldi.
Oqibatda ular yerlam ing tabiiy holatiga birm uncha ta’sir eta boshladi.
Sug’orish shaxobchalarining oddiy ko’rinishdagi « to ‘g ‘o n » usuli obikor
(sug’orm a) dehqonchilikning yuzaga kelishiga, daryo o’zanlarida «liman»
usulining paydo bo’lish i esa daryolam ing tabiiy suv rejim i o’zgarishiga
olib keldi. Uy hayvonlarining ko’payishi Chirchiq, Zarafshon, Quyi Am u-
П е т р о в В .В . Э к о л о ги ч е с к о е п р а в о Р о с с и и . М : Б ек. 1997 – С . 2-3.
В ер н ад ски й В .И . Х и м и ч е с к о е с т р о е н и е б и о с ф е р ы З е м л и и е е о к р у ж е н и я . – М : Н ау к а, 1995. – С . 2 6 0 -2 6 1 .

daryo, Sirdaryo vodiylarida o’sim lik dunyosining siyraklashishiga sabab
bo’ldi.
Kishilik jam iyatining oddiy-iqtisodiy m unosabat shakli labiiy muhit-
ning eng asosiy elem entlari – yer va suvning ekologik tizimdagi kichik
aylanishiga ta’sir etdi, xolos. Lekin tabiiy m uhitning bunday holati ekolo­
gik tizim lam ing buferlik (qarshi turish va tiklanish) qobiliyatiga deyarli
katta ta’sir etmadi.
Jam iyatda ishlab chiqaruvchilar va am aldorlar sinfining shakllana
borishi va ish qurollarining takom illashishi, davlatlar o’rtasidagi nizolar-
ning kengayishi feodalizm va ilk bor bozor m unosabatlari yuzaga kelgan
davrida kishilik jam iyatin in g tabiatga nisbatan iqtisodiy m unosabat
shakli rivojlandi. U faqatgirta iqtisodiy jihatdan madaniylashgan kishilar-
ning moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini tabiatdan qondirish uchmigina
xizmat qildiradigan hayot tarzi. Iste’m olchilik psixologiyasi pozitsiyasidan
turib tabiatdan foydalanish natijasida atrof-m uhitning ifloslanishi, resurs-
lam ing kamayishi va tabiat tizim larining o’zgarishi sodir etildi. Insonlar­
ning bunday hayot tarzi ekologik tizim lam i katta m aydonlarda va keng
(global) miqyosda buzib yuborm oqda. M azkur davrda, garchand insoniyat
tarixida huquqiy elem entlarning paydo bo’lishi va rivojlanishiga qaram as-
dan, kishilarning ekologik ongi, bilim i va m adaniyati ju d a past edi. Tav-
rotda ham , Qur’oni Karim da ham, Injilda ham odam zodning qiyomat
kunlarini
kishilik jam iyatining
iqtisodiy
m unosabat
shakli
bilan
bog’lashlik bejiz emas edi.
Uzoq tarixiy m uddatni о z ichiga olgan, hanuzgacha rivojlanayotgan
va bozor m unosabatlariga o’tayolgan m am lakatlarda o ‘z asoratini saqlab
kelayotgan kishilik jam iyatining iqtisodiy m unosabat shakli kundalik
iqtisodiy m uam m olarni har qanday ekologik m uam m olardan ustivor va
ekologik siyosatdan m utlaqo xoliligini nam oyon etm oqda. Garchand bun­
day o ‘lk a va m am lakatlarda tabiatni muhofaza qilish va tabiiy resurslardan
samarali
foydalanish
borasidagi
huquqiy-m e’yoriy
hujjatlar yetarli
bo’lsada, ularni am aliy tatbiqi ishlab chiqilmagan yoki ekologik talablar
davlat m iqyosida targ ‘ib qilinm agan. Aks holda XIX asrning ikkinchi
yarmi va XX asrning birinchi yarm ida “dem okratiya va adolat m ezonining
o ‘chog
1
” bo’lm ish Am crika Q o ‘sh m a Shtatlarida son-sanoqsiz bizonlar-
ning yoppasiga qirib tashlanganligi, o’rm onlam ing 2 barobargacha qisqar-
ganligi, yem irilgan va yuvilgan ycrlam ing 40 mln ga yetganligi, qishloq
xo’jaligi oborotidan 58% unum dor yerlam ing chiqib ketganligini qanday
tushunish m um kin. llmiy texnika yutuqlari u davrda ekologik xavfsiz
muhitni saqlab qolishga emas, balki global m iqyosda qurolli to’qnashuvl-

arda va sovuq urushlarda g’o lib chiqish, m a’lum bir qatlam dagi aholini
boyitishga xizm at qilgan. Shuning uchun ham J.B. Lam ark 1820-1960
yiliarni «Inqilobiy sanoat yuksalgan, ekologik xavfsizlikni esa keskin
ravishda inqirozga tomon sudragan davri”, deb aytgan edi. Bunday davrda
ekologik xavfsiz m uhit inqirozi antropogen faoliyatning uch oqibatlar
majmui – tabiiy resurslarning kam ayishi, atrof-m uhitning ifloslanishi va
ekologik tizim larning buzilishi mahsulidir.
Tabiiy resurslarning kam ayib va y o ‘q o lib borishi ham da tabiiy
obyektlam ing ifloslanishi ekologik tizim larning buzilishiga va ekologik
inqirozlarning kelib chiqishiga sabab bo’ladi. Chunki kichik va katta
m odda va energiya aylanish zanjirida turgan biron-bir tabiiy obyektning
yo’qolishi yoki uning uning ifloslanishi ekotizim lam i tashqi kuchlarga
qarshi turish (buferlik) va qayta tiklanish xususiyatini yo ‘q otib qo’yadi.
E kologik inqiroz – ja m iya t va tabiat o’rtasidagi o’za ro munosabat
nw vozanatining barqaror ravishda buzilishi natijasida a tro f tabiiy muhit
holatining yom onlashib borishi, davlat boshqaruv va huquqni muhofaza
qilish organlarining yuzaga kelgan holatdan chiqa olm asliklari hamda
ekologik tizim larni tiklash im koniyatlarining yo’qolishi, ya’ni tabiiy muhit
inqirozi va ijtimoiy muhit falokatiga duchor bo’lishi.
Ekologik inqirozga misol b o ‘lib Orol dengizi va uning atrofidagi
holatni olsak bo’ladi. Q achonlardir dunyoda eng katta к о ‘liar toifasiga
kirgan Orol dengizi 3 0 -4 0 yil ichida sho’rlangan, ifloslangan va xalq
xo’jaligidagi ahamiyati deyarli yo’qolgan o ‘rta ch a kattalikdagi k o ‘llar
toifasiga kirib qoldi. Buning asosiy sabablaridan bin Am udaryo va Sirda-
ryo suv rejim ini keskin o’zgarishi, ya’ni 1982-1983 yillarga kelib ularni
O rolga quyayotgan suvining 12-13 barobarga kam ayib ketishidir. N atijada
Orol dengizining suv sathi 16 metrga, suv yuzasi 2 barobarga, suv hajm i 4
barobarga kamaygan. Suvdan qurigan yuza esa 3,3 mln gektarni tashkil
qilgani holda deflyatsiya (shamol eroziyasi) natijasida tuzlar m inglab
kilom etrgacha uchirilm oqda. Am udaryo va Sirdaryo suvlarining o g ‘ir
metallar, pestitsid, gerbitsid kabi kim yoviy m oddalar bilan ifloslanishi va
sho’rlanishi natijasida ularning suvi ichishga yaram asligini m utaxassislar
isbot qilib berishdi. Q achonlardir baliqchilik va ov qilish m askani b o’lg an
Quyi Am udaryo qurigan qoldiq k o ‘llar va sho’rlangan tuproqlar
m askaniga aylanib qoldi.
M ustaqil O ‘zbekiston Respublikasi va M arkaziy Osiyo davlatlarining
birgalikdagi sa’y-harakatlari tufayli 1995-1997 yillarga kelib O rolga suv
quyilish 15-17 kub km gacha ko’paytirildi. Yopiq havzaning suv taqsim oti
xalqaro shartnom a va kelishuvlar orqali tartibga solinmoqda.

X o’sh, savol tug’iladi, iqtisodiy m unosabat shaklida ekologik qonun-
lar bo’lganm i? B o’lgan bo’lsa, nim a uchun ular bunday inqirozlarning
oldini olm agan? Biz aytib o’tdikki, kishilik jam iyatining iqtisodiy munosa.-
bat shakli insoniyat tarixining ju d a katta davrini o ‘z ichiga oladi. Qadimgi
diniy va mistik kitoblar bizlarga tabiat insonning yashash makoni haqidagi
fikr va m ulohazalar, hattoki majburiy m e’yoriy ko ‘rsatm alar b o ‘lib kelgani
haqida m a’lum otlar beradi. Insonlarning iqtisodiy tafakkurlari yoki siyosiy
talablari har qanday ekologik talablardan yuqori bo’lgan. Shuning uchun
ham ekologik qonunlar o ‘z yo’lida, insonlarning yoki davlatlarning
raqobat, bosqinchilik, boyish va qo’shim cha yerlarni egallash siyosati o ‘z
yo’sinida ketgan.
Iqtisodiy m unosabat shakli davriga xos ekologik qonunlardan bo’l-
mish M azovlarning XIFI XIV asrlarda o’rm on, tur, zubr va tarpanlar
muhofazasi qoidalari, Litva knyazi Sigizm und-IIning «Volok nizom i»da
baliqlarni urchish davrida ov qilish man etish talablari bo’lgan. XIV asrda
Fransiyada «Suvlar va o’rm onlar» m axsus boshqarmasi tuzilgan va o ‘r-
m onlarni muhofaza qilish ularning vazifasiga kiritilgan edi. Qadimgi Vil­
gelm podshohligi davrida kiyik, yovvoyi ch o’chqa va hattoki, quyonlarni
o’ldirganlari uchun kishilar o ‘lim jazosiga m ubtalo etilganlar. Ammo,
aslida bu qonunlar tabiiy muhitni emas, balki fe o d a l mitlkni (katta yer
egalarining tabiiy boyliklarini) saqlab qolish va ularni m uhofaza qilishga
qaratilgan edi, xolos.
Y er kurrasida ekologik inqirozli obyekt va hududlarning kengayishi,
om m aviy kasalliklarning ko’payishi XX asrning ikkinchi pallasida kishilar
e’tiborini tabiatga tomon yuz tutishga majbur etdi. Yevropa, ay rim Osiyo
va Shimoliy Am erika m am lakatlarida nafaqat tabiatdan samarali foydala­
nish, balki uni asrashga bag’ishlangan bir qator qonunlar qabul qilindi va
o ‘sh a asosida ekologik chora-tadbirlar am alga oshirildi. N atijada jam iyatni
tabiatga nisbatan yangi – iqtisodiy-ekologik m unosabat shakli yuzaga
keldi.
Kishilik jam iyatin in g iqtisodiy-ekologik m unosabat shakli – mavjud
ekologik tizim larni saqlab qolish darajasidagi kishilarning hayot tarzi.
Yaponiya, Shveysariya, Germ aniya, AQSH, Shvetsiya kabi mamla-
katlarning ekologik qonunchilik tizimi iqtisodiy-ekologik m unosabat shak-
liga m oslashtirilgan bo’lib, kishilarning har qanday shakldagi ekologik
harakatlari davlat tom onidan to’laligicha qo’llab-quvvatlanadi. Tabiiy
resurslarni kam aytirish, tabiatni ifloslantirish nafaqat fuqarolarga, hattoki
davlat idoralarining xodim lariga moddiy va m a’naviy foyda keltirm aydi.
M asalan, AQSH «A trof tabiatni m uhofaza qilish milliy siyosati» (NEPA)

qonuniga binoan ham m a jism oniy va yuridik shaxslar (davlat hokim iyati
va boshqaruv organlari ham bundan istesno em as) biron-bir tabiiy obyekt-
dan foydalanishlaridan avval turli ko’rinishdagi test sinovlardan o ‘tad ilar
va tabiatga ta’sir etishi m um kin bo’lgan «ariza»ni topshiradilar. Bu test
sinovlari natijasining boshidayoq 10% «ariza»lar sudlar ish faoliyatiga
kirib qoladi. AQSH Prezidentning ijroiya q o’m itasi qoshidagi Tabiatni
m uhofaza qilish Kengashi kelib tushgan «ariza»lar ro’yxati va sudlarning
qabul qilgan qarorlari to ‘g ‘ris id a ochiq m a’lum otlarni e’lon qiladi. Undan
tashqari, tabiatni m uhofaza qilishga oid har bir AQSH shtati o ‘z ig a mos
ravishda qonun qabul qilish im koniyatiga ega. Chunki shtatdagi ekologik
holat, avvalam bor, mahalliy aholiga ta’sir qiladi-da.
Tabiiy m uhitni inqirozga, ijtim oiy m uhitni falokatga olib kelm aslik
uchun biz yaqin kelajakda kishilik jam iyatining ekologik m unosabat
shakliga o ‘tib olishim iz kerak bo’ladi.
Kishilik jam iyatin in g tabiatga nisbatan ekologik m unosabat shakli
– ekologik tizim larni qayta tiklash va a tro f tabiiy m uhitni sog’lom lash-
tirishga qaratilgan kishilarning hayot tarzi. Ekologik m unosabat shaklida
davlatning boshqaruv tizim i, avvalam bor, ekologik nobop hudud va
obyektlarni tiklashga qaratiladi. B unda ishlab chiqarish texnologiyasi,
birinchi navbatda, kam chiqitli yoki y o p iq – chiqitsiz siklda bo ‘lishni talab
etadi. Ekologik ong va m adaniyat kishilarning jam iyatda tutgan o’rnini
belgilovchi m ezonga aylanadi. Ekologik qonunlar va norm ativ hujjatlar
nafaqat bevosita, balki bilvosita ham ekologiyalashtirilgan, am aliy tatbiqi
esa ekologik-huquqiy m exanizm ga to ‘liq asoslanganlikni taqozo qiladi.
Tabiiy resurslardan foydalanishni cheklash va tabiiy obyektlarni qayta tik­
lash bir m am lakat m iqyosida em as, balki ekologik xavfli hududlar doirasi-
da am alga oshiriladi va davlatlam ing alohida m uhofaza etish obyektiga
kiritiladi. Ekologik m uam m olar davlatlam ing yangi barqaror rivojlanish
konsepsiyasi nuqtai na/.aridan hal qilinadi.

Davlat va huquq asoslari, 11 sinf, Ismatova N., Karimova O., 2018

Davlat va huquq asoslari, 11 sinf, Ismatova N., Karimova O., 2018.

Учебник по праву для 11 класса на узбекском языке.

Qo‘lingizdagi darslik quyi sinflarda olgan bilimlaringizni davom ettiradi va to‘ldiradi, huquqiy tafakkuringizni kengaytiradi. Madaniyatga ega bo‘lish esa o‘zingizning qo‘lingizda. Qonunlarni bilmagan inson bugungi kunda o‘z huquqlarini himoya qilolmaydi va majburiyatlarini anglamaydi. U hayotda biror qiyin ahvolga tushib qolganda, vaziyatdan qanday chiqib ketishni, muammoni qanday hal etishni bilmay, himoyasiz bo‘lib qolishi mumkin. «Erkin bo‘lish uchun qonunlarga bo‘ysunish zarur», degan ekan Sitseron. Chunki, qonun ustuvorligi mamlakatda tinchlik-barqarorlik, erkinlik va demokratik tamoyillar hukm surishining kafolatidir.

Oila huquqining konstitutsiyaviy asosi.
Oila sohasidagi huquqiy munosabatlarning asosiy manbayi O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi hisoblanadi. Jamiyat va davlatning oilaga g‘amxo‘rligi ijtimoiy siyosatimizning muhim yo‘nalishiga aylangan.

Oila sog‘lom ekan – jamiyat mustahkam, jamiyat mustahkam ekan – mamlakat barqarordir. Shuning uchun ham oila jamiyatning asosiy bo‘g‘ini sifatida e’tirof etilib, bolaning shaxs sifatida shakllanishi, kelgusida
jamiyatda o‘z o‘rnini topishi hamda ma’naviy barkamol inson bo‘lib yetishishida asosiy poydevor hisoblanadi.

Xalqimiz tarixiga nazar tashlasak, eng qadrli an’analar: halollik, rostgo‘ylik, or-nomus, sharm-u hayo, mehr-u oqibat, mehnatsevarlik kabi barcha insoniy fazilatlar eng avvalo oilada shakllangan. Odobli, bilimdon va aqlli, mehnatsevar, imon-e’tiqodli farzand nafaqat ota-onaning, balki butun jamiyatning eng katta boyligidir.

Mundarija.
Kirish.
1-§ O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi davlatning huquqiy asosi.
I bo‘lim. OILA HUQUQI.
2-§ Oila jamiyatning asosiy bo‘g‘ini.
3-§ Nikoh tuzish tartibi va shartlari.
4-§ Er-xotinning shaxsiy huquq va majburiyatlari.
5-§ Er-xotinning mulkiy huquq va majburiyatlari.
6-§ Er va xotin mol-mulkining shartnomaviy tartibi.
II bo‘lim. JINOYAT HUQUQI.
7-§ Jinoyat huquqining maqsadi, vazifasi va tamoyillari.
8-§ Jinoyat belgilari.
9-§ Jinoiy javobgarlik va jazo tizimi.
10-11-§ Fuqarolarning Konstitutsiya va qonunlarda mustahkamlab qo‘yilgan huquq va erkinliklariga qarshi jinoyatlar.
12-§ Oilaga, yoshlarga va axloqqa qarshi jinoyatlar.
13-§ Tinchlik va xavfsizlikka qarshi jinoyatlar.
14-§ Iqtisodiyot sohasidagi jinoyatlar.
15-§ Boshqaruv tartibiga qarshi jinoyatlar.
16-§ Jamoat xavfsizligiga qarshi jinoyatlar.
17-§ Axborot texnologiyalari sohasidagi jinoyatlar.
III bo‘lim. MOLIYA HUQUQI.
18-§ O‘zbekistonda moliya-kredit tizimi.
19-§ Moliyaviy-huquqiy munosabatlar.
20-§ O‘zbekiston Respublikasi davlat byudjeti va byudjet huquqi.
21-§ Davlat daromadlarini huquqiy tartibga solish.
22-§ Davlat kreditining huquqiy asoslari.
IV bo‘lim. EKOLOGIYA HUQUQI.
23-§ Tabiatni muhofaza qilishning huquqiy asoslari.
24-§ Ekologik huquqbuzarlik uchun javobgarlik.
V bo‘lim. PROTSESSUAL HUQUQ.
25-26-§ Jinoyat-protsessual qonun hujjatlari.
27-§ Jinoyat protsessi ishtirokchilari.
28-§ Jinoyat protsessual qonunchilikda aniqlanishi lozim bo‘lgan holatlar.

Бесплатно скачать электронную книгу в удобном формате, смотреть и читать:
Скачать книгу Davlat va huquq asoslari, 11 sinf, Ismatova N., Karimova O., 2018 – fileskachat.com, быстрое и бесплатное скачивание.

Скачать pdf
Ниже можно купить эту книгу по лучшей цене со скидкой с доставкой по всей России. Купить эту книгу