Dunyoning Qizil kitobi: Qizil kitob ning o simlik va hayvonot dunyosi

Bugungi kunda allaqachon ma’lumki, ba’zi turlarning sonini tiklash uchun faqat ov qilish yoki yig’ishni taqiqlash kifoya. Boshqa noyob hayvonlar va o’simliklarni saqlab qolish uchun ularning yashashlari uchun maxsus sharoitlar yaratish kerak. Bundan tashqari, ushbu hududda har qanday iqtisodiy faoliyat taqiqlanishi kerak.

”Qizil Kitob” Haqida Umumiy Ma’lumotlar.

Qizil kitob — yoʻqolib borayotgan yoki yoʻqolish xavfida boʻlgan noyob oʻsimlik va hayvon turlarini qayd qiluvchi davlat hujjati. Qizil kitobda oʻsimlik va hayvon turlari sonining kamayishi, areallarining qisqarib borishi sabablari yoritiladi; ularni saqlab qolish uchun tavsiyalar berib boriladi.

1948 yilda tashkil etilgan Tabiat va tabiiy resurslarni muhofaza qilish xalqaro ittifoqi kamyob va yoʻqolib ketish xavfida boʻlgan oʻsimlik va hayvon turlarining roʻyxatini tuzish gʻoyasini amalga oshirishga kirishdi. Turlarni saqlab qolish boʻyicha maxsus xalqaro komissiya tuzilib, 1966 yildan boshlab boshqa tabiatni muhofaza qilish tashkilotlari bilan hamkorlikda xalqaro Qizil kitobning dunyo va alohida mintaqalar florasiga bagʻishlangan nashrlar chop etila boshlandi.

Oʻzbekistonning noyob va kamayib borayotgan oʻsimlik va hayvonlari toʻgʻrisidagi dastlabki maʼlumotlar 1974 yil taʼsis etilgan Qizil kitobda oʻz aksini topgan. Oʻzbekiston Qizil kitobi 1978 da taʼsis etildi. Birinchi marta Oʻzbekiston Qizil kitobining faunaga bagʻishlangan qismi 1983 yil nashrdan chiqdi. Unga umurtqali hayvonlar (baliqlar, sudralib yuruvchilar, qushlar, sut emizuvchilar) ning 63 turi kiritilgan edi. Oʻsimliklar olamining kamyob, yoʻqolib ketish xavfida boʻlgan 163 turi haqida ilk bor mukammal maʼlumotlar 1984 yil bosmadan chiqqan Qizil kitobda keltirilgan. Qizil kitob — davriy nashr hisoblanadi. Unga kiritiladigan oʻsimlik va hayvon turlari Tabiatni muhofaza qilish xalqaro ittifoqi taklif etgan tasnifga binoan 4 guruhga ajratiladi: 1) yoʻqolgan yoki yoʻqolish arafasida turgan (jiddiy muhofaza talab etuvchi) turlar; 2) yoʻqolib borayotgan (areali va soni kun sayin kamayib borayotgan, maxsus muhofazaga muhtoj) turlar; 3) kamyob, bevosita yoʻqolish xavfi boʻlmasada, kichik maydonlarda kamdankam uchraydigan (muhofazaga muhtoj) turlar; 4) muayyan vaqg davomida soni va tarqalgan maydonlar tabiiy sabablarga qoʻra yoki inson taʼsirida qisqarib borayotgan (sonini nazorat qilib turish talab qilinadigan) turlar. Qizil kitobga, unga kirgan turlar maqomining oʻzgarishi, maxsus muhofaza choralari tufayli baʼzi turlar sonining tiklanishi, aksincha, yashash sharoitining oʻzgarishi va boshqalar omillar taʼsirida sonining kamayishi natijasida boshqa toifaga oʻtkazilishini yoritish maqsadida qayta nashr etiladi. Oʻzbekiston florasining yoʻqolib ketish xavfi ostida turgan 301 turining hozirgi holatini tavsiflaydigan Qizil kitob 1998 yil da qayta bosmadan chiqdi. Keyingi yillarda Oʻzbekiston faunasi turlari maqomini baholashga imkon beruvchi maʼlumotlar toʻplanib, yangi Qizil kitob 2003 yilda chop etildi. Qizil kitobning soʻnggi nashriga sut emizuvchilarning — 24, qushlarning — 51, sudralib yuruvchilarning — 16, baliqlarning — 18, halqali chuvalchanglarning — 3, mollyuskalarning — 15, boʻgʻimoyoqlilarning — 62 turi va kenja turi kiritilgan.

Oʻzbekiston faunasi va florasining baʼzi turlari Xalqaro Qizil kitobda ham oʻz aksini topgan. Unda har bir tur uchun alohida sahifa ajratilgan boʻlib, unda mazkur oʻsimlik yoki hayvon turining oʻzbekcha, ruscha, lotincha (ilmiy) nomlari, ularning sistematik oʻrni, qisqacha morfologik tavsifi, tarqalishi, yashash muhiti, tabiatdagi soni, koʻpayishi, areali va sonining oʻzgarishi sabablari, muhofaza qilish choralari va boshqalar bayon etilgan.

Qizil kitobga kiritiladigan hayvon va oʻsimlik turlari boʻyicha taklifni ilmiy tekshirish muassasalari, davlat va jamoat tashkilotlari, ayrim olimlar tavsiya qilishi mumkin. Muhofaza qilinishi natijasida oʻz arealini qaytadan tiklagan va yoʻqolib ketish xavfi tugʻilmaydigan oʻsimlik va hayvon turlari Qizil kitobdan chiqariladi. Qizil kitobga kiritilgan turlar davlat qonuni asosida muhofaza qilinadi; uni buzgan yuridik va jismoniy shaxslar qonunga muvofiq javobgarlikka tortiladi.

Oʻktam Pratov, Elmurod Shernazarov.

Dunyoning Qizil kitobi: “Qizil kitob” ning o’simlik va hayvonot dunyosi.

Er yuzidagi ba’zi o’simlik va hayvon turlari sonining kamayishi jarayoni bir necha asrlar davomida kuzatilgan. Bizning kunlarimizda ushbu muammoning dolzarbligi kamaymadi.

IUCN

O’simlik va hayvonot dunyosini muhofaza qilish bo’yicha savollar 19-asrda xalqaro hamjamiyat tomonidan ko’tarilgan, ammo bu muammo bilan jiddiy shug’ullangan birinchi tashkilot faqat 1948 yilda tashkil etilgan. U Xalqaro tabiatni va tabiiy resurslarni saqlash ittifoqi (IUCN) deb nomlandi.

Tashkilot noyob va yo’qolib ketish xavfi ostida bo’lgan turlari bo’yicha komissiyani tashkil etdi. O’sha kunlarda Komissiyaning maqsadi yo’q bo’lib ketish xavfi ostida bo’lgan hayvonlar va o’simliklar haqida ma’lumot to’plash edi.

15 yil o’tgach, 1963 yilda tashkilot bunday turlarning birinchi ro’yxatini e’lon qildi. Faktlarning Qizil kitobi ushbu ro’yxatning nomi edi. Keyinchalik nashr nomi o’zgartirildi va ro’yxat “Dunyoning qizil kitobi” deb nomlandi.

O’simliklar va hayvonlar sonining kamayishi sabablari

Flora va fauna turlarining qisqarishiga olib kelgan sabablar juda boshqacha. Ammo ularning barchasi asosan insonning iqtisodiy faoliyati yoki uning tabiat hayotiga befarq aralashuvi bilan bog’liq.

Yovvoyi tabiat turlarining kamayishining eng keng tarqalgan sababi ov qilish, baliq ovlash, tuxum kavramalarini yo’q qilish va o’simliklarni yig’ish paytida hayvonlarni ommaviy otishdir. Bu erda biz turlarni to’g’ridan-to’g’ri yo’q qilish haqida gapiramiz.

Sayyoradagi yovvoyi hayvonlar va o’simliklar sonining kamayishining yana bir kam bo’lmagan sababi, ularni to’g’ridan-to’g’ri yo’q qilish bilan bog’liq emas. Bu erda yashash muhitini yo’q qilish haqida gapirish kerak: bokira erlarni haydash, gidroelektr stantsiyalari va suv omborlarini qurish, o’rmonlarni kesish.

Yovvoyi tabiat turlarining kamayishi yoki yo’q bo’lishining tabiiy sababi bor – Yerdagi iqlim o’zgarishi. Masalan, bugungi kunda yodgorlik gullasi faqat Mo’g’uliston, Xitoy, Qozog’iston va Chita mintaqasidagi ba’zi ko’llarda yashaydi. Turlarning soni 10 ming kishidan iborat bo’lib, uyalash juftlari soni har yili ob-havo sharoitiga qarab o’zgarib turadi. Dunyoning Qizil kitobi o’z sahifalaridan birini ushbu noyob qushga bag’ishlaydi. Ammo millionlab yillar oldin, uning zamonaviy hududlarida ulkan ichki dengiz bo’lganida, olimlarning fikriga ko’ra, yodgorlik gullalari hamma joyda bo’lgan va ularning soniga hech narsa tahdid solmagan.

Yovvoyi tabiatni muhofaza qilish tadbirlari

“Qizil kitob” ning o’simliklari va hayvonlari odamlarni nafaqat Yer yuzidan yo’q bo’lib ketish sabablarini tushunishga, balki yovvoyi hayotni saqlashga qaratilgan chora-tadbirlar majmuini ishlab chiqishga majbur qildi.

Bugungi kunda allaqachon ma’lumki, ba’zi turlarning sonini tiklash uchun faqat ov qilish yoki yig’ishni taqiqlash kifoya. Boshqa noyob hayvonlar va o’simliklarni saqlab qolish uchun ularning yashashlari uchun maxsus sharoitlar yaratish kerak. Bundan tashqari, ushbu hududda har qanday iqtisodiy faoliyat taqiqlanishi kerak.

To’liq yo’q bo’lib ketish arafasida bo’lgan turlar, odamlar yashash uchun barcha qulay sharoitlarni yaratib, maxsus pitomniklarda sun’iy ko’paytirish orqali tejashga harakat qilmoqdalar.

Dunyoning Qizil kitobi o’z sahifalarida keltirilgan hayvonlar va o’simliklarni turlarga ajratdi. Buning uchun turning hozirgi holati, populyatsiyaning kamayishi yoki yo’q bo’lib ketishiga moyilligi hisobga olingan.

Turlarning birinchi toifasi

Birinchi toifadagi qarashlarni o’z ichiga olgan kitobning sahifalari eng tashvishga soladi. Yo’qolib ketish xavfi ostida bo’lgan yovvoyi tabiat bu erda qayd etilgan. Agar insoniyat shoshilinch ravishda maxsus choralarni ko’rmasa, unda bu hayvonlar va o’simliklarni qutqarish imkonsiz bo’ladi.

Ikkinchi toifa

Ushbu sahifalarda sayyoramizdagi tirik mavjudotlarning ro’yxati keltirilgan, ularning soni hali ham ko’p, ammo ularning doimiy ravishda pasayishi jarayoni davom etmoqda. Olimlar aminki, agar siz aniq harakatlar qilmasangiz, unda bu turlar o’lim bilan tahdid qilinishi mumkin.

O’simliklar va hayvonlarning uchinchi toifasi

“Dunyoning Qizil kitobi” da bugungi kunda tahdid qilinmaydigan, ammo ularning soni kam bo’lgan yoki kichik joylarda yashovchi turlarning ro’yxatlari joylashtirilgan. Shuning uchun atrof-muhitga odatiy bo’lgan har qanday o’zgarishlar oldindan aytib bo’lmaydigan natijalarga olib kelishi mumkin.

Eng zaif odamlar kichik orollarda yashovchi o’simliklar va hayvonlardir. Masalan, Komodo ajdahoi Sharqiy Indoneziya orollarida yashaydi. Odamlarning har qanday toshqin harakatlari yoki tabiat hodisalari (toshqinlar, vulqon otilishlari) juda qisqa vaqt ichida turlarning yo’q bo’lib ketishiga olib kelishi mumkin.

To’rtinchi toifa

Bugungi kunda ilm-fan juda katta sur’atlarda rivojlanib borayotganiga qaramay, Yerda hali ham kam o’rganilgan flora va fauna vakillari mavjud. Ular to’rtinchi toifadagi “Qizil kitob” sahifalarida taqdim etilgan.

Ba’zi sabablarga ko’ra olimlar ushbu turlarning sonidan xavotirda, ammo bilim etishmasligi sababli ularni boshqa “xavfli” ro’yxatdagi o’simliklar va hayvonlarning toifalariga kiritish mumkin emas.

Yashil sahifalar

Yashil sahifalarda hayvonot va o’simlik turlarining beshinchi toifasi joylashgan. Bu maxsus sahifalar. Bu erda yo’q bo’lib ketish xavfidan saqlanib qolgan turlar keltirilgan. Raqamlar inson harakati tufayli tiklandi. Ushbu tur vakillari “Qizil kitob” sahifalaridan tijorat maqsadlarida foydalanish taqiqlanganligi sababli olib tashlanmagan.

“Dunyoning qizil kitobi”. O’simliklar

1996 yildagi “bezovta qiluvchi” kitobda yo’q bo’lib ketish xavfi ostida bo’lgan 34000 o’simlik turlarining tavsifi berilgan. IUCN jamoat tashkiloti va “Qizil kitob” ularni o’z himoyasiga oldi.

Flora ko’pincha go’zallikning qurboniga aylanadi. O’simliklarning o’ziga xosligi va nafisligiga qoyil qolgan odamlar, bir guruh gullar uchun plantatsiyalarni beparvolik bilan yo’q qilishni boshlaydilar. Bu holda odamning foyda olishga intilishi muhim rol o’ynaydi. Bu Alpin edelveys, osetin qo’ng’irog’i, narcissning taqdiri.

Insonning iqtisodiy faoliyati va atrof-muhit ifloslanishidan aziyat chekkan ko’plab o’simliklar mavjud. Bularga lolalar, chilim, berry yew, qarag’aylarning ba’zi turlari va boshqalar kiradi.

Dunyo Qizil kitobining hayvonlari

Xalqaro tabiatni muhofaza qilish ittifoqining ma’lumotlariga ko’ra, bugungi kunda qariyb 5,5 ming turdagi hayvonlar himoyaga muhtoj.

Modaga o’lpon to’lash yoki ularning gastronomik ehtiyojlarini qondirish, odam yovvoyi tabiatning hayotiga tajovuz qiladi va unga tuzatib bo’lmaydigan zarar etkazadi. Shu sababli ta’sirlangan hayvonlar ro’yxati nihoyatda keng: Evropa marvarid midiyasi, ulkan salamanderlar, desman, Galapagos ulkan toshbaqasi, Osiyo sherlari va boshqa ko’plab turlar.

IUCN jamoat tashkiloti bo’lib, uning qarorlari majburiy emas, shuning uchun menejment sayyoramiz hayotini saqlab qolishga yordam beradigan ushbu tavsiyalarning bajarilishini ta’minlash uchun davlatlar hukumatlari bilan yaqin hamkorlik qiladi.

Dunyo qizil kitobi

12 dekabr kuni Qoraqalpog‘istondagi «Tasbergen» kran atrofida noma’lum shaxslar «Qizil» kitobga qiritilgan jayron va yovvoyi quyonlarni ovlagan. Bu Ekologiya qo‘mitasining Nukus shahar, Taxiatosh, Taxtako‘pir tumani inspektorlari hamkorlikda Taxtako‘pir tumanida o‘tkazgan tezkor reyd tadbirlarida aniqlangan.

Ma’lumotlarga ko‘ra, tahminan soat 14:00 larda Taxtako‘pir tumani «Qoniratkol» OFY cho‘l zonasining «Tasbergen» kran atrofida noma’lum shaxslar «Uaz 469» rusumli rangi kulrang avtomashina bilan turgan.

Reyd tadbiri o‘tkazayotgan inspektorlar ularni ko‘rib qolgan. Noma’lum shaxslar inspektorlarning yaqinlashayotganligini sezib, voqea joyidan yashiringan. Xodimlar 5 km masofagacha ularning izidan borgan. No’malum shaxslar davlat inspektorlaridan yashirinishga erishgan.

Cho‘l zonadagi ular turgan joy ko‘zdan kechirilganda voqea joyidan no’malum shaxslarga tegishli otilgan patron gilzasi, idish-tovoq, pichoq, bolta, yoqilg‘i, qiyim-boshlar topilgan. Bundan tashqari, «Qizil» kitobga qiritilgan 14 dona jayron va 5 dona yovvoyi quyon tashlab ketilgani aniqlangan.

Davlat inspektorlari holat bo‘yicha tegishli tartibda dalolatnoma tuzib, voqea joyini video tasvirga olgan.

Holat haqida Qoraqalpog‘iston Ekologiya qo‘mitasi tomonidan Orol tabiatni muhofaza qilish prokuraturasiga xabar qilingan.

Tezkor-qidiruv tadbirlari natijasida voqea joyidan qochib ketgan no’malum shaxslar Qorao‘zak tumanida yashovchi M.M va U.X hamda Taxtako‘pir tumanida yashovchi B.A, N.Q. lar ekanligi aniqlangan.

Fuqarolar M.M va U.X hamda B.A, N.Q. lar Vazirlar Mahkamasining 290-sonli qarori bilan tasdiqlangan nizom talablarini buzgan deb topilgan. Buning natijasida O‘zbekiston hayvonot dunyosiga 190 mln 350 ming so‘mlik juda ko‘p miqdordagi moddiy zarar yetkazgan.

Orol tabiatni muhofaza qilish prokuraturasi ushbu shaxslarga nisbatan Jinoyat kodeksining 202-moddasi 3-qismi «ye», «j» bandlari (juda ko‘p miqdorda zarar yetkazgan holda, «Qizil kitob»ga kiritilgan hayvonot yoki o‘simlik dunyosi turlarini nobud qilish) bilan jinoyat ishi qo‘zg‘atgan.

«Газета.uz» 704

• # ovchilik
• # prokuratura
• # qizil kitob
• # qoraqalpog‘iston