Buddaviylikning muqaddas kitobi qaysi

O‟quv mashg‟uloti maqsadi:
Buddaviylik dinining manbalari xususida tushunchalar berish. Buddaviylik dinini
Ashoka davrida shimolga tarqalishi, buddaviylikdagi oqimlar, ya‘ni xinayana va
mahayanalar to‘g‘risida tushunchalar berish.
Pedagogik vazifalar:
O‟quv faoliyatining natijalari:
–

Buddaviylik ta‘limoti yani Budda yaratgan
to‘rt oily haqiqat, meditatsiyalari, besh
ahloqiy talablar to‘g‘risida tushunchalar
berish.
–

Buddaviylikning jahon diniga aylanishi,
buddaviylik g‘oyalarining boshqa dinlarga
ta‘siri, buddaviylikning M.O. dagi inqrozi
sabablarini yoritib berish .
–

Buddaviylik ta‘limoti va uning
mohiyatini tushuntirib, to‘liq ochib
bera oladi,meditatsiya, besh ahloqiy
talab,
to‘rt
oliy
haqiqatning
mohiyatini tushuntirib bera oladi.
–

Buddaviylikning tarqalishi, jahon
diniga
aylana
olish
sabablarini
tushuntirib, mohiyatini ochib bera
oladi.
O‟qitish uslubi va tehnikasi:
Ma‘ruza suhbat, bahs-munozara, fikr
almashish, muhokama qilish.
O‟qitish vositalari:

Ma‘ruza matni, tarqatma materiallar,
slaydlar.
O‟qitish shakli:
Frontal
O‟qitish shart sharoiti:
Texnik
vositalarni
qo‘llashga
mo‘ljallangan auditoriY. Proektor.
Monitoring va baholash:

Og‘zaki so‘roq, savol-javob, tahlil
natijalari.

“Buddaviylik dini” mavzusidagi ma’ruza darsiga texnologik xarita

Faoliyat
bosqichlari
Faoliyat mazmuni

Pedagog

Talaba
1 – bosqich
Kirish
(15 daqiqa)
1.1. Talabalarga yangi mavzu haqida ma’lumot beradi.
Dars
davomida
bajariladigan
vazifalar
bilan
tanishtiriladi. (1-ilova).
1.2. Mavzuga oid adabiyotlar. (2-ilova)

Buddaviylik

Buddaviylik. Buddaviylik dini qachon paydo bo‘ldi. Buddaviylik dinining muqaddas kitobi. Буддавийлик. Буддавийлик дини қачон пайдо бўлди. Буддавийлик динининг муқаддас китоби.

Faollashtirish uchun savol va topshiriqlar:

Tarix fanidan olgan bilimlaringizga tayanib, quyidagi savollarga javob bering.

1. Buddaviylik dini qachon va qayerda paydo bo‘lgan?
2. Bugungi kunda mazkur dinga e’tiqod qiluvchilar sonini bilasizmi?
3. Buddaviylik dini tarqalgan mamlakatlarni dunyo xaritasidan ko‘rsating.
4. Nima uchun bu din jahon dini deyiladi?
5. Bizning o‘lkamizga buddaviylik dini qachon kirib kelgan?
6. Buyuk Ipak yo‘lining buddaviylik dini tarqalishidagi o‘rnini tushuntirib bering.

Buddaviylik miloddan avvalgi VI–V asrlarda Shimoliy Hindistonda vujudga kelgan bo‘sa-da, ko‘p o‘tmay sharqqa tomon keng tarqala boshladi. Rivoyat qilinishicha, Budda vafotidan so‘ng uning jasadi kuydirilib, hoki sakkiz buddaviy jamoaga yuborildi. Uning hoki dafn etilgan joylarda buddaviylik stupalari (gumbazlari) barpo etildi.

Budda haykali, Xitoy

O‘zi yuzaga kelgan Hindistondan hinduiylik ta’sirida siqib chiqarilgan buddaviylik boshqa mamlakatlarga keng tarqalib, jahon dini darajasiga chiqdi.

Buddaviylik milodning I asrida Xitoy, IV asrda Koreya,VI asrda Yaponiya, VII asrda Tibet, XIII asrdan XVI asrgacha Mongoliya, XVII asrdan XVIII asrgacha Buryatiya va Tuva, XIX–XX asrlarda Amerika va Yevropa qit’alariga kirib borgan.

Markaziy osiyoga buddaviylikning kirib kelishi

Buddaviylik O‘zbekiston janubining qadimgi va ilk o‘rta asrlar tarixida chuqur iz qoldirgan din hisoblanadi. Mamlakatimiz hududida buddaviylik madaniyatiga oid yodgorliklarning ochilgani va o‘rganilgani, yuksak darajali ko‘rinishdagi badiiy asarlar va buyumlarning topilgani ham bundan dalolat berishini siz tarix darslarida o‘qigansiz.

Buddaviylikning eng mashhur qadimgi yodgorliklari milodning III–I asrlariga mansub. VII asrning boshlarida Termizda 10 ta buddaviylik monastiri (sangarama) va mingta rohib bo‘lgan. Markaziy Osiyoda V–VIII asrlarda buddaviylik o‘rnini islom dini egallay boshladi.

1927-yilda qadimiy Termizda buddaviylikka oid noyob yodgorliklar mavjudligi aniqlandi. Termiz arxeologik kompleks ekspeditsiyasining (TAKE) ishlari natijasida Qoratepa va Chingiztepa balandliklarida ikkita yirik buddaviylik monastiri bo‘lganligi aniqlandi va grek-buddaviylik me’morchiligi va haykallarining parchalari topilgan o‘nlab joylar qayd etildi.

Ayritom

Ayritom. Ayritom Termizdan 7 km masofada, Amudaryoning qadimiy kechuvi yaqinida, tik qirg‘oqning o‘ng tomonida joylashgan.

Ko‘hna shaharning sharq tarafida buddaviylik stupasiga o‘xshash minora shaklidagi xom g‘ishtdan qurilgan bino vayronalari joylashgan.

1933-yil arxeolog Mixail Yevgenyevich Masson tomonidan xom g‘ishtdan qurilgan bino qoldiqlari, uning ichida esa haykal, tosh karnizlar, me’moriy buyumlar, toshdan yasalgan muqaddas yodgorliklar, musiqachilar va mutafakkirlar, ehson keltiruvchilarning shakllari tushirilgan haykallarning hoshiyali tosh plitalari topilgan.

Qoratepa

Qoratepa. Tepalik buddaviylik ruhoniylarining eng katta markazi hisoblangan va u Kushon imperiyasi davridagi Termizning tashqi devori himoyasi ostida, shahar tashqarisida joylashgan bo‘lgan.

Ma’lumot uchun

Buddaning hayoti bilan bog‘liq ko‘plab voqealarga afsonaviy tus berilgan. Xususan, rivoyatlardan birida keltirilishicha, Budda 84 marta ruhoniy, 58 marta shoh, 24 marta rohib, 13 marta savdogar, 18 marta maymun, 12 marta tovuq, 8 marta g‘oz, 6 marta fil, shuningdek, baliq, qurbaqa, kalamush, quyon qiyofalarida 550 marta qayta tug‘ilgan. So‘nggi marta xudolar uni insoniyatni to‘g‘ri yo‘lga boshlashi uchun inson qiyofasida yaratganlar.

1961-yildagi tadqiqot ekspeditsiyasi natijasida Qoratepa binolarining uch qavati topilgan. Asosiy majmuaning uch qismi g‘arbdan sharqqa qarab deyarli to‘g‘ri tortilgan. Maxsus hovlida Budda qabrining timsoli bo‘lgan «stupa» o‘rnatilgan.

Fayoztepa

Fayoztepa. Qoratepa sharqidan sakson metr narida Fayoztepa ibodatxona-monastiri majmuyi aniqlandi. Fayoztepa ibodatxonasi to‘g‘ri to‘rtburchakdan iborat tuzilishga ega.

Bino uchta teng qismga ajralgan, ularning har birida ichki hovli bo‘lgan. Bir qismida yashash xonasini o‘z ichiga olgan monastir (rohibxona) joylashgan. Unda rohiblar yashaganlar. Bundan tashqari, ovqatlaniladigan xona, oshxona, non yopiladigan xona kabi yordamchi xonalar bo‘lgan. Uchinchisi ibodatxonaga o‘xshagan markaziy xona bo‘lib, devorlari xom g‘isht va paxsadan qurilgan, somonli loy bilan suvalgan va oqlangan.

Dalvarzintepa

Dalvarzintepa. Surxondaryo viloyati, Sho‘rchi tumanida joylashgan. Buddaviylikka oid mazkur yodgorlik 1962-yili aniqlangan.

Ushbu qadimiy shahardan tashqarida ham yana bir buddaviylik ibodatxonasi, vino tayyorlash qurilmalari hamda dafn qilish joyi topilgan.

Ijodiy faoliyat

1. Buddaviylikning Markaziy Osiyoga yoyilishi qaysi davrlardan boshlanganligini eslang.
2. Bu davrda Markaziy Osiyodagi xalqlar qaysi dinlarga e’tiqod qilgan?
3. Qo‘shimcha adabiyotlardan mamlakatimiz hududida buddaviylik tarqalgan hududlardagi madaniy hayot haqida ma’lumot to‘plang.

Mazkur shaharchadan Markaziy Osiyo hududlarida birinchi marta loydan yasalgan, yaxshi saqlangan Budda tasvirlangan va ko‘plab boshqa haykalchalar, bezaklar, diniy marosim buyumlari va tangalar topilgan.

Ibodatxonadagi Buddaning tik turgan haykali juda yaxshi saqlangan: uning oyoqlari mustahkam g‘ishtin asosda turibdi, kiyimlarining burmalari aniq, bularning barchasi yorqin qizil rangga bo‘yalgan. Budda sochlarining tubi, asosan, qora, tepasi qizil rangda. Xuddi shu rang bilan qosh va ko‘zining qorachiqlari chizilgan.

Quva

Quva. 1957-yilda Farg‘ona vodiysidagi Quva shahri vayronalarida arxitektura va haykaltaroshlikning ajoyib namunasi bo‘lgan buddaviylik ibodatxonasi qoldiqlari topilgan. Ushbu materiallar Farg‘ona viloyatida VII asrda buddaviylik dini keng tarqalganini tasdiqlaydi.

Bu davrda Markaziy Osiyoning boshqa hududlarida zardushtiylik dini, xususan, uning mahalliy diniy an’analarni o‘ziga singdirgan shakli hukmron bo‘lgan. Bugungi kunda yurtimizda buddaviylikning lamaizm yo‘nalishi tarqalgan.

Mustahkamlash uchun savol va topshiriqlar

1. Milodning I–III asrlarida O‘zbekistonning janubida qaysi davlat faoliyat yuritgan?
2. Bu davrda qaysi podshoh hukmronlik qilgan?
3. Nima uchun buddaviylik davlat diniga aylangan?
4. Berilgan rasmlar asosida o‘sha davrda davlatning buddaviylik diniga bo‘lgan munosabatini tushuntirishga harakat qiling.
5. Ziyoning «O‘zbek davlatchiligining shakllanishi» kitobidan Kushon imperiyasi va buddaviylik dini haqidagi ma’lumotlarni toping.

• ТЕГИ
• Buddaviylik
• Dunyo dinlar tarixi 10-sinf

Milliy g ‗ oya va ma’naviyat asoslari

Buddaviylik manbalari. Buddaviylik ta’limoti bir qator devon shakliga
keltirilgan to‘plamlarda bayon qilingan. Ulardan eng asosiysi Tripitaka (yoki
Tipitaka) – uch savat ma’nosini anglatadi. U uch qismdan iborat bo‘lganligi uchun
shunday nom bilan atalgan. buddaviylikning bu yozma manbasi hozirgi davrda Shri-
Lankada saqlanib qolgan. U eramizning boshlarida shakllangan. Ular – budda
targ‘ibotining haqiqiy bayoni hisoblangan sutra matnlari (sutta-pitaka), rahboniylik
axloqi va xonaqoqlar nizomlariga bag‘ishlangan vinaya matnlari (vinaya-pitaka),
buddaviylikning falsafiy va psixologik muammolarini bayon qilib berishga
bag‘ishlangan abxidxarma matnlari(abxidxarma-pitaka)dan iborat. Keyinchalik
shakllangan sanskrit, xitoy, tibet, kxmer va yapon tillaridagi buddaviylikka oid
adabiyotlar ancha keng tarhalgan, ammo ularning tarixiy qiymati kamroq. Budda
hayotiga tegishli rivoyatlarning barchasi Tripitakada jamlangan.

Adabiyotlar:
1.

Jo‘rayev U. Saidjonov Y. Dunyo dinlari tarixi. T., 1998.
2.

Men A. Istoriya religii. M., 1994.
3.

Mifo` narodov mira. V 2-x tomax. M., 1973.
4.

Osnovo` religiovedeniY. Uchebnoye posobiye dlya studentov vo`sshix uchebno`x
zavedeniy. Pod obsh.red. M.N.yablokova. M., 1995.
5.

Radugin A.A. Vvedeniye v religiovedeniye: teoriya, istoriya i sovremenno`ye religii.
M., 1996.
6.

Religiozno`ye traditsii mira. V 2-tomax. M., 1996.
7.

Religiozno`ye traditsii mira. Buddizm, iudaizm, xristianstvo, islam. Spravochnik
shkolnika. Bishkek, 1997.
8.

Vasilev A.S. Istoriya religiy Vostoka. M., 1997

Elektron ta‟lim resurslari
1.

www.edu.uz – Vazirlik sayti.
9.

www.ziyo.edu.uz – Vazirlik sayti.
10.

102
8- MAVZU: BUDDAVIYLIK DINI
Ma‟ruza mashg‟ulot olib borish texnologiyasi

Talabalar soni: 50-60 nafar

Vaqti: 2 soat

O‟quv mashg‟ulotining shakli:
Ma‘ruza
Ma‟ruza mashg‟ulotining rejasi:

1. Buddaviylik g`oyalarining boshqa
dinlarga ta’siri.
2. Diniy murosasozlik, axloqiy
qadriyatlarning ustivorligi.
Arxeologik topilmalar: Ayritom,
Qoratepa, Dalvarzintepa, Quva,
Zartepa, Chingiztepa, Qorovultepa.
O‟quv mashg‟uloti maqsadi:
Buddaviylik dinining manbalari xususida tushunchalar berish. Buddaviylik dinini
Ashoka davrida shimolga tarqalishi, buddaviylikdagi oqimlar, ya‘ni xinayana va
mahayanalar to‘g‘risida tushunchalar berish.
Pedagogik vazifalar:
O‟quv faoliyatining natijalari:
–

Buddaviylik ta‘limoti yani Budda yaratgan
to‘rt oily haqiqat, meditatsiyalari, besh
ahloqiy talablar to‘g‘risida tushunchalar
berish.
–

Buddaviylikning jahon diniga aylanishi,
buddaviylik g‘oyalarining boshqa dinlarga
ta‘siri, buddaviylikning M.O. dagi inqrozi
sabablarini yoritib berish .
–

Buddaviylik ta‘limoti va uning
mohiyatini tushuntirib, to‘liq ochib
bera oladi,meditatsiya, besh ahloqiy
talab,
to‘rt
oliy
haqiqatning
mohiyatini tushuntirib bera oladi.
–

Buddaviylikning tarqalishi, jahon
diniga
aylana
olish
sabablarini
tushuntirib, mohiyatini ochib bera
oladi.
O‟qitish uslubi va tehnikasi:
Ma‘ruza suhbat, bahs-munozara, fikr
almashish, muhokama qilish.
O‟qitish vositalari:

Ma‘ruza matni, tarqatma materiallar,
slaydlar.
O‟qitish shakli:
Frontal
O‟qitish shart sharoiti:
Texnik
vositalarni
qo‘llashga
mo‘ljallangan auditoriY. Proektor.
Monitoring va baholash:

Og‘zaki so‘roq, savol-javob, tahlil
natijalari.

“Buddaviylik dini” mavzusidagi ma’ruza darsiga texnologik xarita

Faoliyat
bosqichlari
Faoliyat mazmuni

Pedagog

Talaba
1 – bosqich
Kirish
(15
daqiqa)
1.1. Talabalarga yangi mavzu haqida ma’lumot beradi.
Dars
davomida
bajariladigan
vazifalar
bilan
tanishtiriladi. (1-ilova).
1.2. Mavzu davomida qaysi mavzular izchillik bilan
o‘rganilishi bilan talabalarni tanishtiradi. (2-ilova)
(Tarmoqlash metodi yordamida)
1.3. Faollashtiruvchi savollar bilan talabalarga murojat
1.1. Tinglaydilar,
kerakli deb lozim
topgan ma’lumot-larni
yozib oladi.
1.2. Eshitadilar va
yozib oladilar.
1.3. Savollarga javob

103
etadi va talabalarning bilim darajasini diagnostikasini
amalga oshirradi. (3-ilova)

beradilar.
2 – bosqich
Аsosiy
bosqich
(55
daqiqa)
2.1. Buddaviylik ta’limoti mazmun mohiyati klasster
yordamida yoritib beriladi. (4-ilova)

2.2. Buddaviylikning tarqalishi slayd yordamida ochib
beriladi. (5-ilova)

2.3. Buddaviylik manbasi sxema asosida yoritib
beriladi. (6-ilova)

2.1. Tinglaydilar,
taqdim etgan
ma’lumotlarni qayd
etadilar.
2.2. Tinglaydilar,
mavzuga oid
klassterdan ma’lumotni
yozib, chizib
takomillashtirib,
to‘ldirib boyitiladi.
2.3. Slayddan
ma‘lumotni yozib
oladilar.
2.4. Sxemadagi matnni
yozib oladilar.
3- bosqich
Yakuniy
(10
daqiqa)
3.1. Mavzu boyicha yakuniy xulosalarni aytib o‘tadi.
3.2. Talabalarning dars davomidagi faoliyatini tahlil
etadi.

3.1. Savol beradilar.
3.2. Tinglaydilar.

1-ilova
MAVZU: BUDDAVIYLIK DINI

1.
Buddaviylik g`oyalarining boshqa dinlarga ta’siri.

2.
Diniy murosasozlik, axloqiy qadriyatlarning ustivorligi. Arxeologik
topilmalar: Ayritom, Qoratepa, Dalvarzintepa, Quva, Zartepa,
Chingiztepa, Qorovultepa.

BUDDAVIYLIK
DININING BOSHQA DINLARGA TA’SIRI
ZARDUSHTIYLIK

BUDDAVIYLIK

HRISTIANLIK

4-ilova
BUDDAVIYLIKNING TARQALIShi

Savollar:
1.

Buddaviylikning asoschisi kim?
2.

Buddaviylik qaysi davrda va qayеrda vujudga kеldi?
3.

Buddaviylikning hayot haqidagi ta’limoti qanday?
4.

Buddaviylik qaysi davrda kеng yoyildi?
5.

hozirgi paytda qaysi mamlakatlarda buddaviylik kеng tarqalgan?
6.

Buddaviylikning muqaddas kitobi qaysi?

MAVZU: BUDDAVIYLIK DINI

1.
Buddaviylik g`oyalarining boshqa dinlarga ta’siri.

2.
Diniy murosasozlik, axloqiy qadriyatlarning ustivorligi.
Arxeologik topilmalar: Ayritom, Qoratepa, Dalvarzintepa, Quva,
Zartepa, Chingiztepa, Qorovultepa.

Milliy dinlar deb ma‘lum bir xalq, millat vakillari e‘tiqod qiladigan, boshqa
xalqlar va millatlar orasida deyarli yoyilmagan dinga aytiladi.
Eng qadimgi milliy dinlardan biri Iudaizm (Yaxudiylik) dinidir. Iuda – Yaxudiy
millatining eng qadimgi qabilalaridan birining nomidir. Bu dinning kelib chiqishi va
shakllanishi yahudiylarning o‘tmishdagi og‘ir, mashaqqatli, jabru-jafoli hayot yo‘li
bilan bog‘liq holda kechgan. Chunonchi, yaxudiylar eramizdan avvalgi mingyilliklarda
Misrliklar, Ossuriyaliklar, Vaviloniya, Eron shahonshoxlari, Rim imperiyasi kabi
mamlakatlar asirligi va zulmi ostida g‘oyat ayanchli hayot kechirganlar. Shu tufayli
bunday azob va uqubatlardan, quvg‘inliklardan qutilish, yaxudiylarni ozod qilish uchun
xaloskorning kelishi (messiya) haqidagi g‘oya yuzaga kelgan. Buni messinizm deb
yuritiladi. Bunga ko‘ra oxirzamonda Yaxve yaxudiylar orasidan bir xaloskorni
chiqaradi va u quyidagi vazifalarni bajaradi: 1. dunyoni qaytadan, isloh qilgan holda
Buddaviylikning muqaddas kitobi
Tripitaka (uch savat
donolik)
Vinoyapitaka
Suttapitaka
Abxidxarmapitaka
Raxbonilik ahloqi va honaqohlar
nizoilariga bag’ishlangan
Budda targ’ibotining haqiqiy bayoni
hisoblanadi
Buddaviylikning falsafiy va psihologik
muammolarini bayon qilgan

106
qurish; 2. barcha yaxudiylarni Sinay tepaligi atrofida to‘plash; 3. ularning
(yaxudiylarning) barcha dushmanlarini jazolash.
Yaxudiylik dinining yuzaga kelishi va shakllanishi davri eramizdan avvalgi XIII asrga,
Falastin yerlarini Isroil qabilalari tomonidan bosib olinishi davriga to‘g‘ri keladi.
Eramizdan avvalgi X asrga kelib Yaxudiy davlati vujudga keladi. Bu davlatning
vujudga kelishida Iuda qabilasi muhim rol oynagan. Mustaqil Yaxudiy davlati barpo
bo‘lgandan so‘ng ana shu qabilaning xudosi Yaxvega sig‘inish joriy etilgan. Solomon
(Sulaymon payg‘ambar) podsholigi davrida, ya‘ni er.av X asrda hashamatli Yaxve
ibodatxonasi qurilgan.
Yangi eraning 133 yiliga kelib rimliklar tomonidan yaxudiylar Falastin yerlaridan
xaydab chiqariladi. Shu tariqa yaxudiylar turli mamlakatlarga tarqalib ketadilar.
Yahudiylar qaysi davlatga borib yashagan bo‘lsalar, u yerlarda o‘zlarining jamoalarini
tuzganlar. Imkoni boricha o‘z dinlarini saqlab qolish maqsadida, to‘planib turadigan
joy-sinagog (ibodat uylari) larni vujudga keltirdilar.
Tarixiy manbalarda Yahudiylar eramizdan avvalgi quvg‘inlikka uchragan va O‘rta
Osiyo eronliklar qaramog‘ida bo‘lgan davrlarda bu yerlarga Eron orqali kirib kelganligi
qayd etiladi.
Dastlab Iudaizm ko‘pxudolik (politeistik) din bo‘lgan. Er.av. X-VI asrlarda Iudaizm
yakkaxudolik (monoteistik) dinga aylangan.
Yahudiylik dinining muqaddas kitoblari Tavrot, Zabur va Talmud hisoblanadi. Tavrot
qadimiy yahudiy tilidagi «Tora» so‘zidan olingan bo‘lib «qonun» degan ma‘noni
bildiradi. Tavrot er.av. 1586 yillarda Muso alayxissalomga nozil qilingan bo‘lib, uni
«Muso besh kitobi» deb ham yuritiladi. Tavrot er.av. 5-asrda kitobat qilinganligi
manbalarda qayd etiladi.
Muso alayhissalom Tur tog‘ida xudo Yaxve bilan uchrashganda unga 10 ta nasihat
lavhani tushirgan bo‘lib, bular Yahudiylik dinining asosini tashkil etadi. Ularning qisqa
mazmuni quyidagilar:
1.

Yaxvedan boshqani iloh deb ishonmaslik;
2.

But, sanam va rasmlarga sig‘inmaslik;
3.

Shanba kunini hurmat qilish va uni xudo uchun bag‘ishlash;
5.

Ota-onani hurmat qilish;
6.

Nohaq odam o‘ldirmaslik;
7.

O‘g‘rilik qilmaslik;
9.

Yolg‘on guvohlik bermaslik;
10.

Yaqinlarning narsalariga ko‘z olaytirmaslik.
1

«Zabur» Dovud alayhissalomga Xudo tomonidan nozil etilgan bo‘lib er.av. 1050-900
yillar orasida kitobat qilingan.
Zabur qadimgi diniy-musiqaviy she‘riyat bo‘lib, u asosan Xudoga bag‘ishlangan
madhiyalar, diniy alqov qo‘shiqlar, duolar, shukronalar, xudoga iltijolar, nolayu
fig‘onlar, dushmanlar ustidan shikoyat va boshqalardan iborat.
Yahudiylik dinining muqaddas kitobi Talmud Tavrotga yozilgan tafsir ya‘ni sharhlardan
iborat. Talmud – yahudiycha so‘z bo‘lib «o‘rganish» degan ma‘noni bildiradi. Uni
og‘zaki qonun ham deb yuritiladi. Talmud Mishna va Gemara kitoblari majmuidan

1
Қаранг. Абдураҳмонов А. Саодатга элтувчи билим. 97-бет.

107
iborat bo‘lib, Mishna ravvinlar (ruhoniylar) tomonidan Tavrotga yozilgan sharhlar,
Gemara esa Mishnaga yozilgan sharhlarni o‘z ichiga oladi. Talmudda yaxudiylarning
g‘oyaviy, diniy, huquqiy, axloqiy qonun qoidalari, urf-odatlari, an‘analari bayon
qilingan.
Tavrot va Zabur Bibliyaning «qadimgi ahd» qismiga kiradi. Bibliya – kitoblar degan
ma‘noni bildiradi. «Qadimgi ahd» yahudiylarning xudo bilan ahdlashuvini bildiradi. Iso
alayxissalomga nozil bo‘lgan Injil Bibliyaga «Yangi ahd» bo‘lib kirgan. U xudo bilan
yahudiylarning yangitdan ahdlashuvini bildiradi.
Adabiyotlar:
1.

I.A.Karimov ―Yuksak ma’naviyat yеngilmas kuch‖ T. 2008y.
2.

I.A.Karimov ―O‘zbеkiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik
shartlari va taraqqiyot kafolatlari‖ T. 1997y.
3.

I.A.Karimov ―Olloh qalbimizda, yuragimizda‖ T.1999 y.
4.

A.E.Abdusamеtov ―Din tarixi‖ T. 2004y.
5.

I.Jabborov, S.Jabborov ―Jahon dinlari‖ 2004y.
6.

Saidjonov va boshqalar ―Dinlar tarixi‖ 1999y.
7.

X.Yo‘ldoshxo‘jayеv, D. Raximjonov, N.Komilov ―Dinshunoslik‖ T. 2000y.
8.

S.S. Agzamxodjayev, D. Raximjonov,N.A. va boshq. Dunyo dinlari tarixi. – T.: 2011.
9.

Радугин А.А. Введение в религиоведение. М., 1996.

Угринович Д.М. Введение в религиоведение. М., 1985.

Elektron ta‟lim resurslari
1.

108
9-
MAVZU: BUDDAVIYLIK DINI
Ma‟ruza mashg‟ulot olib borish texnologiyasi

Talabalar soni: 50-60 nafar

Vaqti: 2 soat

O‟quv mashg‟ulotining shakli:
Ma‘ruza
Ma‟ruza mashg‟ulotining rejasi:

1. Buddaviylikning maxayana,
xinayana,
vajryana,
lamaizm
va
boshqa oqimlar. Uning mintaqaviy
shakllari.
2.

Hozirgi
zamonda
buddaviylik.

O‟quv mashg‟uloti maqsadi:
Buddaviylik dinining manbalari xususida tushunchalar berish. Buddaviylik dinini
Ashoka davrida shimolga tarqalishi, buddaviylikdagi oqimlar, ya‘ni xinayana va
mahayanalar to‘g‘risida tushunchalar berish.
Pedagogik vazifalar:
O‟quv faoliyatining natijalari:
–

Buddaviylik ta‘limoti yani Budda yaratgan
to‘rt oily haqiqat, meditatsiyalari, besh
ahloqiy talablar to‘g‘risida tushunchalar
berish.
–

Buddaviylikning jahon diniga aylanishi,
buddaviylik g‘oyalarining boshqa dinlarga
ta‘siri, buddaviylikning M.O. dagi inqrozi
sabablarini yoritib berish .
–

Buddaviylik ta‘limoti va uning
mohiyatini tushuntirib, to‘liq ochib
bera oladi,meditatsiya, besh ahloqiy
talab,
to‘rt
oliy
haqiqatning
mohiyatini tushuntirib bera oladi.
–

Buddaviylikning tarqalishi, jahon
diniga
aylana
olish
sabablarini
tushuntirib, mohiyatini ochib bera
oladi.
O‟qitish uslubi va tehnikasi:
Ma‘ruza suhbat, bahs-munozara, fikr
almashish, muhokama qilish.
O‟qitish vositalari:

Ma‘ruza matni, tarqatma materiallar,
slaydlar.
O‟qitish shakli:
Frontal
O‟qitish shart sharoiti:
Texnik
vositalarni
qo‘llashga
mo‘ljallangan auditoriY. Proektor.
Monitoring va baholash:

Og‘zaki so‘roq, savol-javob, tahlil
natijalari.

“Buddaviylik dini” mavzusidagi ma’ruza darsiga texnologik xarita

Faoliyat
bosqichlari
Faoliyat mazmuni

Pedagog

Talaba
1 – bosqich
Kirish
(15 daqiqa)
1.1. Talabalarga yangi mavzu haqida ma’lumot beradi.
Dars
davomida
bajariladigan
vazifalar
bilan
tanishtiriladi. (1-ilova).
1.2. Mavzuga oid adabiyotlar. (2-ilova)

1.1. Tinglaydilar,
kerakli deb lozim
topgan ma’lumot-
larni yozib oladi.
1.2. Eshitadilar va
yozib oladilar.
1.3. Savollarga

109
javob beradilar.
2 – bosqich
Аsosiy
bosqich
(55 daqiqa)
2.1. Faollashtiruvchi savollar bilan talabalarga murojat
etadi va talabalarning bilim darajasini diagnostikasini
amalga oshirradi. (3-ilova)
2.2.Buddaviylik ta’limoti mazmun mohiyati klasster
yordamida yoritib beriladi. (4-ilova)

2.1. Tinglaydilar,
taqdim etgan
ma’lumotlarni
qayd etadilar.
2.2. Tinglaydilar,
mavzuga oid
klassterdan
ma’lumotni yozib,
chizib
takomillashtirib,
to‘ldirib
boyitiladi.
2.3. Slayddan
ma‘lumotni yozib
oladilar.
2.4. Sxemadagi
matnni yozib
oladilar.
3- bosqich
Yakuniy
(10 daqiqa)
3.1. Mavzu boyicha yakuniy xulosalarni aytib o‘tadi.
3.2. Talabalarning dars davomidagi faoliyatini tahlil
etadi.

3.1. Savol
beradilar.
3.2. Tinglaydilar.

1-ilova
MAVZU: BUDDAVIYLIK DINI

1.
Buddaviylikning maxayana, xinayana, vajryana, lamaizm va
boshqa oqimlar. Uning mintaqaviy shakllari. Hozirgi zamonda
buddaviylik.

2.
Hozirgi zamonda buddaviylik.

Adabiyotlar:
1.

Jo‘raеv U. Saidjonov Y. Dunyo dinlari tarixi. T.,
1998.
2.

Mеn A. Istoriya rеligii. M., 1994.
3.

Mifo` narodov mira. V 2-x tomax. M., 1973.
4.

Osnovo` rеligiovеdеniya. Uchеbnoе posobiе dlya
studеntov vo`sshix uchеbno`x zavеdеniy. Pod
obsh.rеd. M.N.yablokova. M., 1995.
5.

Radugin A.A. Vvеdеniе v rеligiovеdеniе: tеoriya,
istoriya i sovrеmеnno`е rеligii. M., 1996.
6.

Rеligiozno`е traditsii mira. V 2-tomax. M.,
1996.
7.

Rеligiozno`е
traditsii
mira.
Buddizm,
iudaizm, xristianstvo, islam. Spravochnik
shkolnika. Bishkеk, 1997.

MAVZU: BUDDAVIYLIK DINI

1.
Buddaviylikning maxayana, xinayana, vajryana, lamaizm va boshqa
oqimlar. Uning mintaqaviy shakllari. Hozirgi zamonda buddaviylik.

Savollar:
1.

Buddaviylikning asoschisi kim?
2.

Buddaviylik qaysi davrda va qayеrda vujudga kеldi?
3.

Buddaviylikning hayot haqidagi ta’limoti qanday?
4.

Buddaviylik qaysi davrda kеng yoyildi?
5.

hozirgi paytda qaysi mamlakatlarda buddaviylik kеng tarqalgan?
6.

Buddaviylikning muqaddas kitobi qaysi?

Buddaviylikning muqaddas kitobi
Tripitaka (uch savat
donolik)
Vinoyapitaka
Suttapitaka
Abxidxarmapitaka
Raxbonilik ahloqi va honaqohlar
nizoilariga bag’ishlangan
Budda targ’ibotining haqiqiy bayoni
hisoblanadi
Buddaviylikning falsafiy va psihologik
muammolarini bayon qilgan

111
2.
Hozirgi zamonda buddaviylik.

Vedalar dini, Braxmanizm va Xinduizm qadimgi milliy dinlardan sanaladi. Vedalar
dini er.av. 1-ming yillikda Xindistonda vujudga kelgan. U braxmanizm va xinduizm dini
shakllanishining dastlabki bosqichi. Veda dinida dastlab tabiat kuchlari va xodisalari inson
qiyofasiga o‘xshatib tasavvur etilgan. Bu dinda yaxshi va yomon xudolar, ruhlar haqidagi
tasavvurlar asosiy o‘rin egallagan. Veda dinida ko‘pxudolik – poletizm hukmron bo‘lgan.
Uning sig‘inish marosimlari asosan xudolarga qurbonlik qilish, ovqat, hayvonlar keltirish,
maxsus ichimliklar ehson qilish va boshqa rasm-rusumlarni bajarishdan iborat bo‘lgan.
Dastlab alohida ruhoniylar va ibodatxonalar bo‘lmagan. Keyinchalik diniy ibodatlarga
boshchilik qiluvchi kohinlar, ularning yuqori tabaqalari-brahmanlar kelib chiqqan.
«Veda» so‘zi sanskritcha bo‘lib «bashorat», «muqaddas bilim», «oliy donishmandlik»
ma‘nolarini anglatadi. Bu dinining ta‘limoti qadimgi xindlarning to‘rt kitobdan iborat
Vedalar to‘plamida bayon etilgan. Vedalar to‘plamlari er.av. 2-ming yillikning boshlarida
yaratilgan.
Vedalar quyidagi kitoblardan iborat: «Rigveda», «Samaveda», «Yajurveda»,
«Atxarvaveda». Bu kitoblar ichida eng qadimgisi «Rigveda» hisoblanadi. Unda tabiatdagi
narsa va xodisalar: osmon o‘zgarishi, quyosh, yulduzlar, momaqaldiroq, shamol, yomg‘ir,
tog‘lar, daryolar ilohiy kuchlar sifatida gavdalantirilib, ular sharafiga qo‘shiqlar,
madhiyalar to‘qilgan, ularga qurbonliklar keltirilgan. Insoniyat hayoti, uning qanday kun
kechirishi, baxt-saodati ana shu kuchlarga bog‘liq holda tasavvur qilingan. «Rigveda»
1028 she‘riy qo‘shiqdan iborat bo‘lib, unga ko‘ra Indra – momaqaldiroq; Mitra – quyosh;
Varuna – osmon; Agni – olov; Yama – ajal, o‘lim keltiruvchi; Sama – oy; Rita – koinot
tartibini ushlovchi xudo va mabudlar deb tasvirlangan.
2

2-kitob «Samaveda» (qo‘shiqlar vedasi) 1549 qo‘shiqdan iborat bo‘lib, «Rigveda»ni
to‘ldiradi.
3-kitob «Yajurveda» (qurbonlik vedasi) bo‘lib, unda qurbonlik qilish, olovga sig‘inish
marosimlari kuylanadi.
4-kitob «Atxarvaveda» (Jodugarlik vedasi) 731 qo‘shiqdan iborat bo‘lib, unda dushmanlar,
ilonlar, kasalliklar kabi insonga zarar keltiruvchi kuchlar la‘natlaniladi, sihat-salomatlik
tilash bilan bog‘liq duo-afsunlar bayon qilingan.
Vedalar qiyin tilda yozilganligi sababli, keyinchalik ularga sharh va izohlar yozilgan.
Vedalarga yozilgan bunday diniy-falsafiy izohlar «Upanishad» deb yuritiladi. «Upanishad»
– sanskritcha so‘z bo‘lib, ustozning yonida haqiqatni bilish uchun o‘tirmoq degan ma‘noni
bildiradi. Upanishadlar er.av. VII-III asrlardan boshlab melodiy XIV-XV asrlargacha tuzib
borilgan va ularga 250 ga yaqin asarlar kiritilgan.
Upanishadlarda Braxma oliy ibtido, jism va xodisalar asosi va sababi, barcha borliqning
boshi va oxiri deb ko‘rsatiladi. Braxma – qiyofasiz xudo, mutloq kuch deb talqin etilib,
barcha narsalar o‘shandan – ya‘ni Braxmadan paydo bo‘lgan, o‘sha bilan yashaydi va
o‘lgach, yana o‘shanga qaytadi. Barcha narsalar braxmadir, braxma esa atmandir deyiladi.
Atman – bu umumiy jon, ruh demakdir. Moddiy dunyo, jumladan, inson ham, atman –
braxmadan paydo bo‘lgan va yana o‘shanga aylanadi, insonning joni avvalgi mohiyatiga
butunlay qaytib, u bilan yana qo‘shilib ketadi.
Har bir inson ilohiy kuch tomonidan belgilangan hayot kechirish qonuniga muvofiq
yashashi kerak, kimki bu qonunni buzsa, uning joni kelgusida biron hayvon yoki xashorat
tanasida qayta dunyoga keladi. Bu qonunni buzmagan odamning joni esa kelgusida yuqori
tabaqa vakillariga mansub inson tanasida qayta paydo bo‘ladi, deb ta‘lim beriladi.
Insonning yashashdan maqsadi ham ana shunda deb tushuntiriladi.

2
Қаранг. Ўзбек миллий энциклопедияси. Тошкент. 2001. 2-жилд, 410-бет.

112
Braxmanizm ham qadimgi xind dini bo‘lib, uning nomi Vedalar kitobida keltirilgan
xind oliy tabaqa vakillari – braxmanlar (ruhoniylar) nomidan olingan. Bu dinda qadimgi
Xindistondagi ijtimoiy tabaqalanish himoya qilinadi. Braxmanizm ta‘limotiga ko‘ra xind
jamiyati 4 ta kasta (tabaqa)ga bo‘lingan. Bular quyidagilar: 1-kasta Braxmanlar
(ruxoniylar) eng oliy tabaqa hisoblangan. 2-kasta Kshatriylar – podsholar, knyazlar,
xarbiylardan iborat. 3-kasta Vayshiylar – savdogar va xunarmandlardan iborat tabaqa. 4-
kasta – Shudriylar eng past tabaqa bo‘lib, ular oddiy xalq, dehqonlardan iborat.
Braxmanlik Veda dini asosida miloddan avvalgi ming yillik boshlarida vujudga
kelgan. U mohiyatan veda dinining rivojlangan shaklidir. Bu dinda Braxma, Shiva va
Vishnu xudolari tan olinadi. Braxma – koinotni yaratuvchisi, unga jon ato etuvchi; Vishnu
– tabiatni asrovchi; Shiva – tabiatni vayron etuvchi xudo deb tasvirlanadi, e‘tirof etiladi.
Braxmanlikda sigir, maymun, ayrim o‘simliklar muqaddaslashtiriladi.
Bu dinda jonli narsalar, shu jumladan insonlar ham o‘lgandan so‘ng qayta tirilish,
tug‘ilish xususiyatiga ega deyiladi. Shu asosda jonning ko‘chib yurishi to‘g‘risidagi
qarashlar diniy jihatdan asoslab berilgan.
Er.av. VI-V asrlarda buddizm vujudga keldi va braxmanizmga qarshi kurash olib
bordi. Bu ikki din o‘rtasidagi kurash jarayonidagi Braxmanizm asta-sekin xinduizmga
aylanib ketdi. Xinduizm vedalar va braxmanlik dinlari zaminida vujudga kelgan ko‘p
xudolik dinidir. Braxmanlikdagi uch xudo- Braxma, Vishnu va Shiva tan olinadi.
Xinduizmda ajdodlar ruhiga, tog‘lar, daryolar (xususan Gang), nilufar o‘simligi, sigir,
fil, maymun, ilon va boshqalarni muqaddas hisoblab, ularga sig‘inishadi. Har bir xindu
Gang daryosi boyida o‘lim topishini, shu daryo boyida jasadini kuydirishini va kulini
(hokini) shu daryoga sochilishini o‘zi uchun baxt hisoblaydi.
Ruh (jon)ning ko‘chib yurishi to‘g‘risidagi qarash barcha dindorlar uchun umumiy
ta‘limotdir. Unga ko‘ra, kishi o‘lgandan so‘ng uning joni yangi o‘simlik, hayvon yoki
inson tanasiga kirib olish yo‘li bilan qayta tug‘iladi. Xinduizmning asosiy maqsadi insonni
mana shu qayta tug‘ilishdan, azob-uqubatlardan xalos etishdir. Bunga esa Braxmaga
erishish, jonning unga qo‘shilib ketish bilan erishiladi, deyiladi. Bu maqsadga erishish
uchun Braxmaning ilohiy mohiyatini to‘la bilib olish, unga mehr qoyish, sevish, u
ko‘rsatgan yo‘ldan borish orqali erishiladi deb talqin etiladi.
Xindistonda hech bo‘lmasa onasi yoki otasi xind bo‘lgan va boshqa biror dinga e‘tiqod
qilmaydigan har bir kimsa xinduist hisoblanadi.
VIII asrda Xindistonda Islom tarqalishi bilan, uni qabul qilmaganlarni «xindu» lar deb
atash rasm bo‘lgan. Bugungi kunda Xindiston aholisining 83 foizi shu dinga e‘tiqod
qiladi.
3

Hindistonda tarqalgan milliy dinlardan biri Jaynizm bo‘lib, xozirgi kunda bu dinga
qariyb 3 mln kishi e‘tiqod qiladi.
4
Jaynizm er.av. VI asrda vujudga kelgan. Rivoyatlarga
ko‘ra, jaynizm asrlar osha 24 ustoz-payg‘ambar orqali yetib kelgan. Bularning so‘nggisi
Jinna bo‘lib shu din asoschisi hisoblanadi. Vedalarning muqaddasligini, qurbonliklar
qilishni, ruhoniylar va xudolarning inson taqdiriga hal qiluvchi ta‘sirini inkor etadi.
Jaynizmda markaziy o‘rinni turli moddiy jismlarga muntazam joylasha oladigan
abadiy jon haqidagi ta‘limot egallaydi. Bunga ko‘ra, inson joni barcha qilmishlari uchun
javobgar, chunki bu qilmishlar karma qonuni asosida roy beradi. Karma qonuni tanni jon
bilan bog‘laydi, insonni yerdagi ishlar bilan zanjirband etadi va uning keyingi
tug‘ilishlarini bergilab beradi. Kishilar «o‘z jonini o‘zi xalos qilishi», «qayta tug‘ilishdan
ozod bo‘lishi» mumkin. Buning uchun taqvodor bo‘lishi, Jinnaga e‘tiqod qilishi, Jinna
ta‘limotiga ishonishi, Jinna belgilagan axloq meyorlariga amal qilishi kerak.