DO`STLARGA ULASHING:

Abu Rayxon Muhammad ibn Ahmad Beruniy matematikaga qo‘shgan hissasi.

Abu Rayxon Muxammad ibn Axmad Al-Beruniy Xorazm poytaxtida xijriy 362 yilda, milodiy 973 yilda tugilgan. Uning tarbiyasi bilan Abu Nasr Irokiy shugulanadi.
X asrning birinchi yarimida Xorazm 2 kisimga bulinib, bularning birida, ya’ni janubiy kismida Shox Abu Abdullo Muxamad, ikkinchi kismida, shimoliy kismida esa Xorazm amiri Ma’mun ibn Muxammal xukumdor edi. 995 yilda bu ikki xukmdor urtasida taxt uchun bulgan kurshlar Ma’mun ibn muxammad galabasi bilan tugadi. Yagona Xorazm davlati tashkil topdi. Xorazmshox Abdulloning yengilishi Kot shaxrida tinchgina ilm bilan shugullanayotgan kishilar xetiga salbiy ta’sir kursatdi. Shular katorida 22-23 yoshlardagi Beruniy xam ilmiy ishlarini tuxtalib, dastlab Jurjon sungra Ray shaxriga ketishga majbur buldi. 995-997 yillarda Ray shaxridagi rasadxonada kuzatish va ulchash ishlarini olib bordi.
Beruniy boshlangich ta’limni kishlogdagi maktabda olgan, sungra yirik munajjim va matematik Abu Nasr ibn Irok ta’lim-tarbiyasida ulgaygan. U 17 yoshda yosh munajjim olim sifatida tanildi. Beruniy Xorazm, fors, arab, yunon, sanskrit va yaxudiy tillarini puxta urgangan. Jurjon xokimi Kobus ibn Vishmigir saroyida ilmiy ijod kilish uchun kulay sharoitga ega bulib, yoshligida tuplagan materiallari asosida kitob yoza boshladi. 1000 yilda esa Beruniy «Kadimgi xalklardan kolgan yodgorliklar» nomli kitobni yozib tugatadi 1004 chi yilning boshlarida Beruniy Ma’mun 2 tomonidan Xorazmga chakirib olinadi va saroyda shoxning yakin maslaxatchisi sifatida kursatadi. Beruniy arabcha sherlar yozadi. Beruniy «Utmish yodgorliklari», «Xorazmning mashxur aodlari», «Geodeaziya», «Mineralogiya», «Xindiston», «Farmokologiya», «Konuni Ma’sudiy» va boshka asarlarni yaratgan. 1010-1017 chi yillarda A.R.Beruniy Akalik va uzunlik jugrofik nuktalarni xisoblab chikdi. 1016 yilda «Kuyosh xarakatini aniklash yuli» degan kitobni yozib tugatdi. «Ma’mun akademiya»si Beruniy uchun fan chukkilarini zabt etishga yordam berdi. 1029-1034 yillarda bulmish-Raxonga atab «Kitob at tavxim» , ya’ni «Falakkiyot san’ati» mukadimmasii tushintirish kitobi asarini 1048 yil oxirida «Kitob as-Saydoni» singari asarlarini yaratdi. Al-Beruniy 150 dan ortik noyob durdona kitoblar yozib koldirdi. Shulardan bizgacha 30 dan ortik kitobi yetib kelgan.
Beruniy eng sunggi nafasigacha dunyo sirlarini ochish bilan birga insoniyat yaratgan bilimlarni urganish, umumlashtirish va bayon etishga uz kmrini sarflagan, Beruniy umrining sunggi kunlarida bunday deb yozgan edi: «Birgina narsa uchun uzokrok yashashim kerak edi, u xam bulsa kulimdagi notamom asarlarni tamomlash va okka kuchirmay kolganlarni kuchirish edi». Ammo, daxshatli ulim, raxmsiz ajal buyuk olimning maksadiga yetishishga imkon bermadi. U 2 dekabr 1048 yilda 75 yoshida Gazna shaxrida vafot etdi.
Beruniyda xalkparvarlik, vatanparvarlik, ischil inosniylik, xakikiy ilmiy karash va xulosalash uzviy ravishda chambarchas boglik. Abu Rayxon Beruniyning ijtimoiylik, axlok va odobning asosiy masalalari buyicha karashlari insoniylik tuygusi bilan yugrilgan. U xalklar urtasidagi dustlikni yoklab, xukmdorlarning uzaro urushlariga karshi chikadi. Uning ijtimoiy karashlari markazida inson, insoniy jamiyat turadi.

2. Urta Osiyodagi fan va madaniyat tarakkiyotida tutgan urni.

2. Abu Rayxon Muxammad ibn Axmad Al Beruniy urta asrda juda ogir mashakkatli xayet kechirishga karamasdan uzining ilm fan va ma’rifat saoxasidagi ulkan xizmatlari bilan butun dunega uz zamonasining buyuk faylasufi, munajjim matematigi, fiagi, dorishunosi, juografiyachisi, tarixchisi, adabiyotchisi, mashxur pedagogi va boshka fanlarni chukur bilgan komuschi olim sifatida tanildi. Olimning ilmiy merosi xali urta asr sharoitida jaxolatdan kutilmagan karbiy Yevropaga ilm nurini tarkatdi. Jumladan, uning «At-Tavxim», «Mas’ud konuni» nomli asarlari usha davrda va keyingi davrlarda xam maktablarda ukilib kelgan ekan.
Beruniyning ilmiy faoliyati uzidan keyingi avlodga xam juda katta ta’sir kursatmokda. Umar Xayyom, N.Turssiy, Chagmaniy, Ulugbek A. li Kushchi va boshkalar Beruniyni uzlarining ustozlari deb xisoblangan ekanlar. Birinchi Beruniyshunos nemis olimi E.Zaxau Beruniyga «Fan okeanidan yakkayu-yagona koyadir» deb yuksak baxo bergan. Demak, Beruniyning ilm-fan va madaniyat tarakkiyoti tarixida tutgan urni kattadir.
Uning ta’lim-tarbiya tugrisida bayen kilingan fikrlari Urta Osiyo xalklarining pedagogika faniga oid fikrlar tarixini urganishda yuksak axamiyatga egadir. Buyuk alloma Beruniy asarlarining mazkur va moxiyatidan, uning ta’lim-tarbiya tugrisidagi olam shumul fikrlari madaniyat va tarix xazinasiga bitmas tuganmas xissa bulib kushilgan. Shunday kilib, buyuk olim Beruniyning ilmiy merosi tabii-ilmiy, ijtimoiy-falsafiy karashlari jamiyat va inson xakidagi kimmatli, fikrlari mexnatkashlarning, ukuvchi yoshlarning ilmiy dunekarashini boyitish va kengaytirishda muxim axamiyatga kasb etadi.
Beruniy jamiyatda, ijtimoiy turmushda adolat masalasiga katta axamityat beradi. Jamiyatdagi juda kup muassasa, tashkilotlar Beruniy fikricha, zaruriy extiyojlar orkasida kelib chikgan bulib, odamlarning uzaro kelishuvlarining xosilasidir. Olim pulning paydo bulishini shaxar, xunarmandchilikni vujudga kelishi, mexnat va mexnat maxsulotlarini taxsimlanish kabi masalalar inson akl zakovatiga, uning mashgulot turiga, kasbkoriga asoslanganligini takiblaydi. Beruniy uchun insondan sharaflirok va kimmatlirok aod yuk. U kishilarning kundalik turmushdagi yurish turishlari, uzlarining tutishi, odamlarning suzi, kalbi, kiyim, bajargan mexnati xamma-xammasiga guzal bulishini talab etgan. Beruniyning maksadi inson kiyofasi, uning yurish turishi, xatti-xarakati, uz ifodasi bilan yuzaga kelishini takror aytib, ukuvchiga guzallik konunini yetkazadi. Beruniy tabiiy guzalik bilan birga inson axlokida fe’l-atvorida guzalik borligini tushinadi xamda birinchidan ikkinchisining tub farkini kuradi. Ulug olim va pedagog A.R.Beruniy uzining buyuk xizmatlari bilan uzbek xalkiningina emas, balki butun Urta osiyo xalklarining faxri, butun jaxon ilgor kishilarining iftixori sifatida yashab keldi va yashamokda.

O‘rta asrda yashab ijod etgan mashhur olimlardan yana biri xorazmlik buyuk ensikliopedist Abu Rayxon Muhammad ibn Ahmad Beruniy (973-1048) dir. U 973 yil 4 – sentyabrda Xorazmning kadimiy Kot (keyingi Shabboz, hozirgi Beruniy) shahrida tug‘ildi. Bu davrda Kot Xorazmning poytaxti bo‘lib, Somoniylar davlatiga karashli edi. beruniy hayoti va ijodini quyidagi boskichlarga bulish mumkin: bolalik va usmirlik yillari, Rayga ketishi (hozirgi) va Jurjonga kelishi (hozirgi), 1010 – 1017 yillarda Xorazmda yashagan davri, Kazanda yashagan davri va hayotining so‘nggi yillari. Otadan yosh kolgan Beruniyni astronom va matematik Abu Nasr ibn Irok uz tarbiyasiga oladi va unga alohidaixlos bilan uz bilimlarini urgatadi. X asrning birinchi yarmida Xorazmda ikki mustakil xukmdor mavjud edi: Janubiy Xorazmshoxi Abu Abdulla Muhammad (poytaxti Kod) va Shimoliy Xorazm amiri Ma’mun ibn Muhammad (poytaxti Gurganj-Urganch) 995 yilda bu ikki hukmdor O‘rtasida taxt uchun kurash Ma’mun ibn Muhammad g‘alabasi bilan tugadi. Poytaxti Gurganj bo‘lgan yagona Xorazm, Ma’mun esa Xorazmshox deb e’lon kilindi. Yosh olim uz vatanini tashlab ketishga majbur bo‘ldi. Tehron yakinidagi Ray shaxrida keksayib kolgan matematik va astranom Abu Muhammad Hamid Xujandiy bilan tanishadi. U bilan birgalikda Ray shahridagi rasadxonadakuzatish vaulchash ishlarini olib boradi (995-977 yil) bu yerda u Xujandiy yasagan va Rayning hokimi Faxr ad-Davalga atab «Sudsi faxriy», ya’ni «Faxriy Sakstanti» nomli katta astranomik asbob kiziktiradi. Bu asbobni urganib uni takomillashtirish borasidagi fikrlarni «Faxriy sakstanti bayoni haqida» nomli alohida asarida bayon etadi. 997-998 yillarda yana Kodga kaytadi. Ammo 998-1004 yillarda Jurjonda Kobus ibn Vashmgir saroyida xizmat qiladi. Shu yerda u uzining birinchi yirik asari «Al-Osarul bokiya» («Qadimgi xalklardan kolgan yodgorliklar») ni Kobusga takdim etadi.
1005 yili Abul Abbos Ma’mun (kichik ug‘li) Xorazm taxtiga utiradi. U uz saroyiga Ibn Sino, Abu Saxl masihiy, Abu Nasr Mansur ibn Irok, yaabu Hammor kabi allomalarni tuplaydi. Shular bilan birga Beruniy ham 7 yil xizmat qiladi.
1017 yili G‘aznaviy Xorazmni bosib oladi va Beruniy ham boshqa olimlar katori Kazanga asir sifatida junatilinadi. Og‘ir sharoitga karamasdan u ilmiy ishlarini davom ettiradi va 1025 yili «Geodeziya» asarini yozadi. G‘aznaviy Hindistonni bosib olgandan so‘ng Beruniy Hindistonga safar qiladi. U yerda hind fani va adabiy merosini urganadi, natijada «Hindiston» nomli mashhur asarini yozadi (1030 yil). oralikda bir necha asarlar yozgan bo‘lib, bo‘lardan matematikaga doiri «Doiraga ichki chizilgan sinik chizikning xossasi yordamida uning vatarini aniklash» dir (1027 yil).
1030 yili «Yulduzshunoslik sanati negizlarini tushuntirish kitobi» («Kitob at-tafhim li san’at at-tanjim»), 1036 yili esa «Astronomiya va yuldauzlar buyicha Mas’ud konuni» (Konuni Ma’sudiy fi xayat va nujum) asarini Mahmudning ug‘li ma’sudga bag‘ishlaydi. 1040 yili «Minerologiya» va hayotining so‘ngi yillarida «Farmakognoziya» asarini yozadi. 1048 yili G‘azanda vafot etadi.
Buyuk ensiklopediya olim umri davomida 150 dan ortik ilmiy asar yozgan bo‘lib, bizgacha 40 tasi yetib kelgan. Uning ijodi haqida akademik I.Yu.Krachkovskiy shunday deydi: «Beruniy kizikan sohalarni sanab chiqishdan kura, kizikmagan sohalarni sanab chiqish osonrokdir».
1.Arifmetika va algebraning asosiy masalalariga ta’rif beradi hamda O‘nli va oltmishli sistemaning asosiy prinsiplari, abjad hisobi, butun va kasr sonlar ustida amallar, chiziqli, kvadrat va kub tenglamalarni takribiy yechish usullarini bayon etadi.
2.Geometrik mikdorlarni son deb karash bilan bo‘lar ustida arifmetik amallarni bajarishda son tushunchasini musbat hakikiy sonlargacha kengaytiradi.
3.Yevklidning asosiy geometrik tushunchalar va geometrik figuralarga bergan ta’riflarini tuldirib, ularga teng kuchli bo‘lgan ta’riflar beradi.
4.Planemetriya teoremalarini astronomiyaga tatbik qilishda: joyning kengligini aniklash, kuyoshning anogeyini aniklash va boshqalarni aniklaydi.
5.Doiraga ichki chizilgan mantazam ko‘pburchaklarning tomonlarini hisoblaydi: 5 6.Stereometriya: ko‘pyoklar, aylanma jismlar, konus kesmalari, muntazam ko‘pyokliklarga ta’rif beradi va stereometriyaning asosiy tushunchalarni bayon etadi.
7.O‘lchov uchta ekanligini va planetalarning xarakatini kursatish bilan birga birinchi bo‘lib fazoviy koordinatalar g‘oyasini beradi. Astronomiyaning turlicha konstruksiyalarini va u yordamida yechiladigan amaliy masalalarni ko‘rsatadi. Yer va osmon sferasini kartografik iroyeksiyalashning eng yaxshi usulini ko‘rsatadi.
8.Tekis va sferik trigonometriyadagi asosiy masalalar asosida mustakil sistematik trigonometriyani tuzadi. Trigonometrik chiziklar orasidagi munosabatlarini isbotlaydi. Sferik kosinuslar teoremasiga teng kuchli teoremani isbotlaydi.
9.Fizika sohasida: turli fizik hodisalarga to‘g‘ri baho bergan; 9 hil metall, 18 hil suyuklik, 15 hil mineralga – jami 50 dan ortik moddaning solishtirma og‘irlinigi aniklagan (bu sohada birinchi edi). Suyuklikning muvozanat sharoiti, sifonning ishlash prinsipi, bulok va fontknning otilish sabablarini, issiklikning tabiati va uning jismlarga ta’siri, machnitning xususiyatlari, linzaning xususiyatlari, yorug‘lik nur-moddaning bir kurinishi (tezlikka ega), suv hajmining haroratiga bog‘likligi va boshqalar.
10.Etika va pedagogika sohasidagi fikrlari ham dikkatga sazovordir. Jumladan akademik V.R.Rozen «Hindiston» kitobi namunasida shunday deyiladi: «Bu yodgorlik-shu hildagi asarlar ichida yagonadir va G‘arb hamda arkning butun kadimiy va O‘rta asr ilmiy adabiyotida bunga teng keladigan asar yuk… Bu asar diniy, irkiy, milliy yoki tabakaviy bidg‘atlar va xurofotlardan xoli bo‘lgan xolisona tankiz ruhi bilan, yangi fanning eng kudratli kuroli, ya’ni kiyosiy metod bilan g‘oyat to‘la ravishda kurollangan, ehtiyojlar va issik tankid ruhi bilan sug‘orilgandir… Undan chin ma’nodagi ko‘lam, bir so‘z bilan aytganda, hozirgi zamon ma’nosidagi hakikiy fan ruhi sezilib turadi».