DO`STLARGA ULASHING:

Atmosfera xavosini changdan tozalash usullari

R ye j a :
14.1. Atmosfera xavosini changdan tozalash usullari.
14.2. Atmosfera xavosini tozalash uchun ishlatiladigan jixozlar.

14.1 Atmosfera xavosini changdan tozalash usulari

Atmosfera xavosiga chang asosan ikki yul bilan tashlanadi- tabiy jarayonlar natijasida va insonlarni ishlab chikarish faoliyatlari natijasida tabiy jarayonlari- vulkonlarning otilishi, urmon yong‘inlari, kosmik changning yog‘ilishi va x.k.
Changni xavoga chikaruvchi ishlab chikarish korxonalariga kuyidagilar kiradi:
— kurilish ashyolari ishlab chikaruvchi korxonalar-34,7%.
-IES ——————————— 29,5%
-Avtotransport —————— 15,8%
— Kora metallurgiya ———— 12,4%
-Kimyoviy sanoat ————— 4,6%
— Rangli metallurgiya ——- 2,2%
— Neftni kayta ishlash korxonalari —————— 0,5%
Sanoat korxonalarida atmosferaga tashlanayotgan changlar turli shaklga, ulchangan zichlikka ega bulganligi sababli, ularni turli usullar yordamida tozalab olishishi tavsiya etiladi:
Xavoni changdan tozalashning kuyidagi usullari mavjudir.
1). Gravitatsion usul. Bu usul bilan changni tozalash uchun chuktirish (gravitatsion) kameralaridan foydalinadi. Maxsus moslamalar yordamida ulchami 50 dan 500 mkm gacha bulgan chang zarrachalarini tozalab olinadi. Moslama tuzilishi juda oddiy bulib, lekin mayda chang zarachalarni tozalay olmaydi.
2). Inersion chang turgich moslamalar mayda zarrali xavoni tusiklarga kelib urilishi yoki yunalishini keskin uzgarishi xisobiga tozalanishiga asoslanib ishlaydi. Bunday chang tutgichlar tusikli burilishli, kengaygan konusli, yoki yunalishli buladi. Bularni samaradorligi 65-80% gacha ulchamlari 45 mkm bulgan chang zarrachalarini tozalashga muljallangan. Markazdan kochma kuch asosida changni tozalash siklonlarda olib boriladi: Siklonlar yordamida changning ulchamlari 4-5 mkm bulgan zarrachalar xam tutib olinadi va ularning samaradorligi 98% gacha buladi.
3). Xullash usuli bilan changni tozalash moslamalari bir vaktning uzida xavoni xam changdan, xam zaxarli gazlardan tozalash imkonini beradi. Xullash usuli bilan xavoni tozalash moslamalari “yuvuvchi minora “ deb ataladi. Xavoni gazdan va changdan xullash usuli bilan tozalovchi jixozlarga gaz-yuvuvchilar (tekis,nasadkali, tarelkali), markazdan kochma kuch va urilish inersiya kuchi taosirida ishlovchi (ratasiklonlar) tezlikli gaz yuvgichli (venturi naychasi) misol bula oladi. Xullash usuli bilan chang yutuvchi jixozlar kuyidagi kamchiliklarga egadir; yuvib olingan changni suvdan olishning kiyinligi; chang bilan birga gazlarni xam yutilishi natijasida kislota yoki ishkorlar xosil bulib, jixoz devorlarini korroziyalanishi (yemirilishi).
4). Filtrlash usuli. Ushbu usul changli xavoni g‘ovakli tusiklar orkali utkazilganda changni ushlab kolishiga asoslangandir.
Filptrlovchi tusiklar 2- turga bulinadi:
a). Donali katlamli filptrlar (koks, kum,shag‘al,kepak va x.k. lar). Yirik dispers zarachalarni tutib koladilar.
b).Metalli filptrlar (kog‘oz,namat,tolali shisha,ip va sunviy tolali metallar va x.k.) mayda chang zarrachalarini tutib koladilar.
Filptrlovchi jixozlar juda oddiy tuzilishga egadir. Lekin filptrlovchi matolarni vakti- vakti bilan silkitish yuli bilan tozalab turish tavsiya etiladi. Shuning uchun ular tez ishdan chikadilar.
5. Xavoni changdan elektrofilptrlarda tozalash. Ushbu masalalarda chang zarrachalari elektr kuchi taosirida tozalanadi va ular kuyidagi tuzilishga egadirlar.

1 – yoy xosil kiluvchi elektrod
2 – chuktiruvchi elektrod

1 — Jixoz kobig‘i
2 — Akustik sirena
3 — Suvli idish

Elektrodlarga elektr toki berilganda, gaz molekulalari ionlanadi. Ionlar uz navbatida chang zarrachasi yuzasida adeorbsiyalanadi va elektr maydoni taosirida chuktiruvchi elektrodga karab yunalib, elektrodda chukadi.Vakti-vakti bilan elektrod usti chang kavatidan tozalab turilishi kerak. Ushbu moslama yordamida asosan metal changlari tutib olinadi.
6) Tovush va ultratovush yordamida changnitozalash.
Ushbu moslamalar siklon va filtrlarni samaradorligini oshirish maksadida kullaniladi va ular kuyidagi tuzilishga egadir.
Sirena yordamida jixozga tovush yoki ultratovush beriladi.Natijada chang zarrachalari tebranma xarakatga keltiriladi.Suv yordamida maolum namlik xosil kilinganligi tufayli xullangan chang zarrachalari uzaro yiriklashib koogulyatsiyalanib chuka boshlaydi.Ushbu jixozlar asosan kurim, tuman va xakozalarni tutib koladi.

14.2 Atmosfera xavosini tozalash uchun
ishlatiladigan jixozlar

Atmosfera xavosini ximoya kilish uchun ishlatiladigan asboblarning ish uslubiga va ishlatish yunalishiga karab klassifikasiyalash mumkin.Ishlatish yunalishiga karab kuyidagilarga ajratiladi:
1.Atrof muxit xavosining ifloslanganligini aniklovchi gazoanalizatorlar (ish zonasida, yashash joylarda, avtomagistrallarda, sanoatning gaz chikindilarining aniklashda va boshka soxalarda):
a) Gazlarning individual namunasiga kura kullaniladigan asboblar (diskert usul):
b) Uziluksiz ishlovchi avtomatlashtirilgan asboblar:
v) Umumiy usullar.
2.Chikindi gazlardagi zaxarli moddalar konsentratsiyasini aniklash (sanoat korxonalarida)
a) Gazlarning indivudial tarkibiga kura analiz kilish u asboblari (diskert usuli):
b) Uzuliksiz analiz olib borish imkonini beruvchi asboblar.Zaxarli gazlarning xavodagi mikdori juda oz bulishiga karamay, ulardan namuna olish va analiz uchun bir xil talablar kuyiladi. — analizatorlarning va namuna oluvchi asboblarning materialdan analiz kilinuvchi komponentga nisbatan inert bulishi absorbsiya xodisasi sodir bulmasligi kerak.
— namuna olish paytidagi t-ra bugining kondensatlanishiga yoki analiz kilinishi lozim bulgan komponent boshka moddalar bilan reaksiya kirishmasligini taominlashi lozim.
— olingan namunaning xajmi gaz analizatorlarda analiz kilish uchun yetarli bulishi kerak.
— bazi xollarda chikindilarning temperaturasi, bosimini normal xollarga keltirilishi talab kilinadi.
Asboblarning ulchov masshtablarining uzgartirib maolum maksad uchun muljallangan asboblarni boshka analizlar uchun xam kullash mumkin.
Avtomatlashtirilgan asboblar atmosferadagi xavo tarkibini uzluksiz analiz kilib turish uchun zarurdir.Maxsus tashkil etilgan nazorat postlari atmosferadagi zaxarli moddalar mikdorini doimiy ravishda analiz turadilar, agar olingan natijalar belgilangan normadan oshb ketsa bu xakda tashvish tortadilar.
Xozir gaz analizlari uchun kullaniladigan asboblarning 15000 dan ortik turi bor.

Adabiyotlar

1. S.B.Belov. Oxrana okrujayuuyey sredk. M.: Vksshaya shkola, 1991.- 147s.
2. P.Baratov. Tabiatni muxofaza kilish va uzgartirish. Toshkent: Ukituvchi, 1980. – 176 s.
3. D.P.Nikitin. Yu.P.Novikov Okrujayuuaya sreda i chelovek.
M.:Vksshaya shkola 1980.-240s.
4. Yu.V.Novikov, R.U.Beknazov. Oxrana okrujayushey sredk
Toshkent: Izd. poligrafoboedeniye im. Ibn Sina. 1992.-201s.
5.V.A.Stepanov. Oxrana prirodk — tekst leksiy. Leningrad:1983.- 198s.
6. Yu.V. Novikov. Priroda i chelovek. M.: Prosveuyeniye, 1991.-188s.
7.N.Jabborov. Ximiya va atrof muxit. Ukuv kullanma.Toshkent: Ukituvchi, 1992.-154s.
8.A.B.Losev. Sotsialnaya ekologiya/ Uchebnoye posobiye. M.: Izd.Prosveuyeniye, 1998.- 222s.
9.T.A. Alimov, A.A.Rafikov. Ekologik xatolik saboklari. T.: Uzbekiston, 1991.-176s.
10. O.Abdullayev, Z.Toshmatov. Uzbekiston ekologiyasi bugun va ertaga.T.: Uz. R. FA Fan nashiryoti, 1992.-99s.
11. Yu.Shadimetov. Ishtimoiy ekologiyaga kirish. T.:Ukituvchi, 1994.- 175s.
12. A.Otaboyev, M.Nabiyev. Inson va biosfera. T.:Ukituvchi, 1995. 76s.
13. S.S.Sadaminov. Osnovk oxrank okrujayushey sredk T.: Ukituvchi, 1989.-139s.
14.Ch.P.Laptev. Oxrana atmosferk. Tomsk: Izd. Tomskogo Universiteta. — 1987. – 254s.
15. G.V.Stadnitskiy. Ekologiya. M.: SP Ximizdat- 1999. – 201s.
16. A.K.Brotskiy. Kratkiy kurs obuyey ekologii. M.: SP Ximizdat, 2000. – 96s.