Абу Мансур ал-Мотуридий: “Тавҳид рисоласи”

3) Аллоҳ таоло мушрикка жаннатни ҳаром қилганини, у жаҳаннамда абадий куяжагини хабар берган: «Албатта кимда-ким Аллоҳга ширк келтирса, Аллоҳ унга жаннатни ҳаром қилур ва борар жойи дўзах бўлур. Зулм қилувчилар учун бирон ёрдамчи бўлмас» (Моида: 72);

Kitob at tavhid pdf

11736 марта кўрилган

Солиҳ ибн Фавзон ибн Абдуллоҳ ал-Фавзон
Араб тилидан Муҳаммад Исмоил таржимаси

Бисмиллаҳир роҳманир роҳийм

Муқаддима

Оламлар Рабби Аллоҳга ҳамду санолар, пайғамбаримизга ва у зотнинг аҳли ва асҳобига салавоту саломлар бўлсин.

Бу китоб тавҳид мавзусида бўлиб, уни мухтасар шаклда ва иборалари енгил бўлишига ҳаракат қилдим. Уни буюк алломалар, хусусан шайхулислом Ибн Таймия, аллома Ибнул Қоййим, Муҳаммад ибн Тамимий ва унинг шогирдлари бўлмиш муборак даъват имомлари китобларидан иқтибос қилдим.

Шубҳасиз, исломий ақида илми энг асосий илм бўлиб, амаллар дуруст, Аллоҳ ҳузурида мақбул ва ўз эгаларига фойдали бўлиши учун бу илмни ўрганиш, ўргатиш ва амал қилишга қаттиқ аҳамият бериш керак. Хусусан, бугунгидек динсизлик, тасаввуф ва таркидунёчилик, мозорларга сиғиниш, пайғамбаримиз суннатларига зид бўлган бидъатлар каби ҳар хил оқимлар кенг тарқалган замонда яшаб турар эканмиз, унинг аҳамияти янада яққолроқ кўринади. Бу оқимлар ғоят хатарли бўлиб, мусулмон киши улар қаршисида Китобу Суннат ва салафи солиҳ йўллари асосига қурилган соғлом ақида қуроли билан қуролланган бўлиши керак. Акс ҳолда бу адаштирувчи оқимлар уни ўз домига тортиб кетиши ҳеч гап эмас. Бу эса мусулмон фарзандларига соғлом ақидани асл манбаларидан ўргатишга эътибор беришни талаб қилади.

Аллоҳ таоло пайғамбаримиз Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи ва салламга, у зотнинг аҳли байти ва асҳобларига салавоту саломлар йўлласин.

Биринчи боб: Башарият ҳаётидаги йўлдан оғиш, куфр, динсизлик, ширк ва нифоқ тарихига бир назар

У қуйидаги бўлимларни ўз ичига олади:

Биринчи бўлим: Башарият ҳаётидаги оғиш;

Иккинчи бўлим: Ширк – таърифи ва турлари;

Учинчи бўлим: Куфр – таърифи ва турлари;

Тўртинчи бўлим: Нифоқ – таърифи ва турлари;

Бешинчи бўлим: Жоҳилият, фисқ, залолат, муртадликнинг қисмлари ва ҳукмлари билан ҳар бирининг ҳақиқатининг баёни.

Башарият ҳаётидаги оғиш

Аллоҳ таоло халқларни Ўзининг ибодати учун яратди ва бунда уларга ёрдам берадиган ризқларни муҳайё қилиб қўйди: «Мен жин ва инсни фақат Ўзимга ибодат қилишлари учунгина яратдим. Мен улардан бирон ризқ истамасман ва улар Мени таомлантиришини истамасман. Зеро Аллоҳнинг Ўзигина (барча халойиққа) ризқу рўз берувчи, куч-қувват соҳиби ва қудратлидир» (Ваз-Зариёт: 56-58).

Инсонни ўз фитратига – табиий хилқатига қўйилса, у Аллоҳнинг илоҳлигига иқрор бўлувчи, Аллоҳни яхши кўрувчи ва Унга бирон нарсани шерик қилмасдан ибодат қилувчи бўлади. Бироқ, инсон ва жинлардан иборат шайтонларнинг алдаш мақсадида жимжимадор сўзлар билан васваса қилиб, чиройли кўрсатадиган нарсалар уни бузади ва тўғри йўлдан оғдириб юборади. Зотан, тавҳид инсон табиатига ўрнатилган, ширк эса аслида унга бегона ва келгинди нарсадир. Аллоҳ таоло айтади: «Бас, ўзингизни доимо тўғри бўлган динда (Исломда) тутинг! Аллоҳ инсонларни яратган табиий хилқат (Исломда бўлиш) ни сақланг! Аллоҳнинг яратиши ўзгартирилмас» (Рум: 30).

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам дедилар: «Ҳар бир туғилган гўдак фитрат (Ислом дини) да туғилади, сўнг ота-онаси уни яҳудий ё насроний ё мажусий қилади» (Бухорий ва Муслим ривоятлари). Демак, тавҳид одамзотнинг қон-қонида бор нарсадир.

Одам алайҳиссалом ва у зотдан кейин келган зурриётлари даврида узоқ асрлар мобайнида дин – Ислом эди. Аллоҳ таоло айтади: «Одамлар бир миллат эдилар. Сўнг (ораларида келишмовчиликлар пайдо бўлгач), Аллоҳ (мўминларга) хушхабар элтувчи ва (кофирларни жаҳаннам азобидан) қўрқитувчи пайғамбарларини юборди» (Бақара: 213).

Ширк ва соф ақидадан оғиш биринчи бўлиб Нуҳ алайҳиссалом қавмида содир бўлди. Ул зот пайғамбарларнинг энг биринчиси бўлдилар. «Биз сизга, Нуҳга ва ундан кейинги пайғамбарларга ваҳй қилганимиздек ваҳй қилдик» (Нисо: 163)

Ибн Аббос розияллоҳу анҳумо айтади: «Одам ва Нуҳ алайҳиссаломлар ўртасида ўн аср ўтган, барчаси Исломда эди».

Ибнул Қоййим «Иғосатул-лаҳфон» номли асарининг 2/102- бетида: «Бу ҳақдаги энг тўғри сўз шу, зеро Убай ибн Каъб қироатида мазкур оят: «Сўнг ораларида келишмовчиликлар пайдо бўлгач, Аллоҳ хушхабар элтувчи ва қўрқитувчи пайғамбарларни юборди» деб ўқилади (Бақара: 213). «(Аввалда) одамлар фақат бир миллат (яъни, бир динда) бўлган эдилар. Сўнгра бўлиниб кетдилар» (Юнус: 19) ояти ҳам буни қувватлайди» дейди.

Яъни, пайғамбарлар юборилишининг сабаби – халқлар аввалда ўзлари амал қилиб келган ҳақ диндан чиқиб кетишлари бўлди.

Худди шунга ўхшаш, араблар ҳам Иброҳим алайҳиссаломнинг динида бўлган эдилар. Бир давр келиб, Амр ибн Луҳай ал-Хузоъий номли кимса у зотнинг динларини ўзгартириб, араб ерларига, хусусан Ҳижозга бут-санамларни олиб кирди, шундан сўнг Аллоҳдан ўзгага сиғинишлар бошланди. Ушбу муқаддас диёрда ва унинг атрофларида ширк кенг ёйилди, шундан сўнг Аллоҳ таоло Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи ва салламни пайғамбар қилиб юборди ва у зот одамларни тавҳидга, Иброҳимнинг миллатига даъват этдилар, Аллоҳ йўлида ҳақиқий курашдилар, охир-оқибат тавҳид ақидаси ва Иброҳимнинг миллати қайтиб келиб, бутлар синдирилди. Аллоҳ шу билан динни камолига етказди ва бутун оламга Ўзининг неъматини мукаммал қилди.

Бу умматнинг аввалидаги энг афзал авлодлар айни шу манҳаж устида яшаб ўтдилар. Улардан кейинги авлодларда жаҳолат ёйилди, бошқа динларга мансуб бегона фикрлар сизиб кирди, залолатга чорловчилар сабабли умматнинг кўп қисмига ширк қайтиб келди. Азиз-авлиёларни улуғлаш, уларга муҳаббат қўйиш кўринишида қабрлар зиёратгоҳларга айлантирилди, сағаналар бино қилинди. Дуо, мадад сўраш, уларга атаб назр ва қурбонликлар қилиш каби ҳар хил ибодат турлари билан уларни Аллоҳдан ўзга ибодат қилинадиган “бут”ларга айлантирилди. Ширкни «солиҳларни васила қилиш», «уларга муҳаббат изҳор қилиш» деган исмлар билан исмладилар, буни уларга нисбатан ибодат деб санамаймиз, деб даъво қидилар. Ҳолбуки, аввалги мушрикларнинг сўзлари ҳам айни шундай бўлганини унутдилар: «У зотдан ўзга «дўстлар»ни («худо») қилиб олган кимсалар: «Биз (ўша «худо»ларимизга) фақат улар бизни Аллоҳга яқин қилишлари учунгина ибодат қиламиз», (дейдилар)» (Зумар: 3).

Башариятда қадимда ҳам, ҳозирда ҳам шу қабилдаги ширк содир бўлиб келгани ҳолда улардан кўплари рубубият тавҳидига иймон келтирадилар, фақат ибодатлардагина ширк келтирадилар. Аллоҳ таоло айтганидек: «Уларнинг кўплари Аллоҳга фақат мушрик бўлган ҳолларидагина иймон келтирадилар» (Юсуф: 106).

Раб таолонинг борлигини Фиръавн, худосиз даҳрийлар ва ҳозирги даврдаги коммунистлар каби жуда озчиликдан бошқалар умуман инкор қилмаганлар. Уларнинг инкори манмансираш бобидан бўлиб, аслида ич-ичларида У зотнинг борлигига иқрор бўлишга мажбур эдилар. Аллоҳ таоло айтганидек: «Ва ўзлари аниқ билган ҳолларида зулм ва кибр қилиб, уларни (Аллоҳнинг Мусога берган мўъжизаларини) инкор этдилар» (Намл: 14).

Ақллари тан олардики, ҳар бир махлуқ учун бир холиқ-яратувчи бўлиши, ҳар бир мавжудни вужудга келтирувчиси бўлиши зарур. Ўта аниқ ва мукаммал қурилган бу борлиқ низомини бошқариб туриш учун доно, қудратли ва билимдон зот бўлиши зарур. Ким буни инкор қилса, ё эсини еб қўйган аҳмоқ ё кибр-ҳавоси ақлига ғолиб келган ақлсиз бўладики, бундай кимсаларга эътибор берилмайди.

Ширк: таърифи, турлари

а) Ширкнинг таърифи:

Ширк – Аллоҳ таолога илоҳлик хусусиятлари (бундан кейин “улуҳийят” дейилади) ва роб (тарбияткунанда) лик хусусиятлари (рубубийят)да шерик исбот қилишдир. Кўпинча ширк улуҳийятда бўлиб у Аллоҳга қўшиб бошқага ҳам дуо қилиш ёки қурбонлик, назр, қўрқиш, умид қилиш, муҳаббат қўйиш каби Аллоҳга қилиниши лозим бўлган ибодат турларини Ундан ўзгага йўналтиришда намоён бўлади. Ширк гуноҳлар ичида энг каттаси бўлиб, бунинг бир неча сабаблари бор:

1) Чунки, у улуҳийят хусусиятларида махлуқни холиққа ўхшатишдир. Ким Аллоҳга бировни шерик қилса, уни Унга ўхшатган бўлади. Бу эса энг катта зулмдир. Аллоҳ таоло айтганидек: «Чунки ширк келтириш катта зулмдир» (Луқмон: 13). Зулм – бир нарсани ўз ўрнидан бошқа жойга қўйишдир. Ким Аллоҳдан бошқага ибодат қилса, у ибодатни ўз ўрнидан бошқа (ноўрин) жойга қилган ва уни нолойиқ бўлган томонга буриб юборган бўлади. Бу эса энг катта зулмдир;

2) Аллоҳ таоло ширкдан тавба қилмаган одамни кечирмаслигини хабар берган: «Албатта Аллоҳ Ўзига (бирон нарсанинг) шерик қилинишини кечирмас. Шундан бошқа гуноҳларни Ўзи хоҳлаган бандалари учун кечирур» (Нисо: 48);

3) Аллоҳ таоло мушрикка жаннатни ҳаром қилганини, у жаҳаннамда абадий куяжагини хабар берган: «Албатта кимда-ким Аллоҳга ширк келтирса, Аллоҳ унга жаннатни ҳаром қилур ва борар жойи дўзах бўлур. Зулм қилувчилар учун бирон ёрдамчи бўлмас» (Моида: 72);

4) Ширк барча қилинган яхши амалларни бекор қилади. Аллоҳ таоло деди: Агар улар мушрик бўлганларида қилган амаллари беҳуда кетган бўлур эди» (Анъом: 88). Яна деди: «Дарҳақиқат сизга ҳам, сиздан аввалги (пайғамбарларга ҳам шундай) ваҳий қилингандир: «Қасамки: агар мушрик бўлсанг, албатта қилган амалинг беҳуда кетур ва албатта зиён кўргувчилардан бўлиб қолурсан!» (Зумар: 65);

5) Мушрикнинг қони ва моли ҳалолдир. Аллоҳ таоло деди: «Бас, қачон уруш ҳаром қилинган ойлар чиқса, мушрикларни топган жойингизда ўлдирингиз, (асир) олингиз, қамал қилингиз ва барча йўлларда уларни кузатиб турингиз!» (Тавба: 5). Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам айтдилар: «Одамлар билан улар то «Ла илаҳа иллаллоҳ» деб айтмагунларича урушишга буюрилдим. Агар уни айтсалар, мендан қонларини ва молларини сақлаб қоладилар, ҳақли ўринлар бундан мустасно» (Бухорий ва Муслим ривоятлари);

6) Ширк – гуноҳи кабираларнинг энг каттасидир. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам: «Сизларга катта гуноҳларнинг энг каттасини айтиб берайми?» дедилар. «Ҳа, ё Расулуллоҳ» дейишди. «Аллоҳга ширк келтириш, ота-онага оқ бўлиш. », дедилар (Бухорий ва Муслим ривоятлари). Аллома Ибнул Қоййим «Алжавабул кафий» китобининг 109 – бетида ёзади: «Аллоҳ субҳанаҳу ва таоло хабар берадики, халқ (яратиш) ва амр (буюриш)дан мақсад Аллоҳ таоло исм ва сифатлари билан танилиши, шериксиз ёлғиз Ўзига ибодат қилиниши ва одамлар адолатни барпо қилишларидир. У – осмонлар ва ерни тутиб турган адолатдир. Аллоҳ таоло айтганидек: «Қасамки, Биз Ўз пайғамбарларимизни аниқ ҳужжат-мўъжизалар билан юбордик ва улар билан бирга Китоб ҳамда одамлар адолатни барпо қилишлари учун мезон-тарози туширдик» (Ҳадид: 25).

Аллоҳ субҳанаҳу ва таоло одамлар адолатни барпо қилишлари учун пайғамбарларини юборгани ва китобларини туширганини хабар берди. Адолатнинг энг каттаси эса – тавҳиддир. У адолатнинг боши ва асосидир. Ширк эса зулмдир. Аллоҳ таоло айтганидек: «Чунки ширк келтириш катта зулмдир» (Луқмон: 13).

Демак, ширк зулмларнинг энг қаттиғи, тавҳид эса адолатларнинг энг каттасидир. Нима нарса мана шу мақсудга қаттиқ зид келар экан, у гуноҳларнинг энг каттасидир. Ширк бу мақсудга мутлақо зид бўлгани учун гуноҳ кабираларнинг энг улкани бўлди. Аллоҳ ҳар бир мушрикка жаннатни ҳаром қилди, унинг қонини, молини, аҳлини тавҳид аҳлига ҳалол қилди, Унга бандаликни бажо келтиришмагани боис уларни қул қилишга рухсат берди, мушрикнинг ҳеч бир амали Унинг ҳузурида мақбул бўлмайди, У мушрик учун қилинган шафоатни қабул қилмайди, охиратда унинг бирон бир дуосини ижобат қилмайди ва бирон умидини рўёбга чиқармайди. Зеро, мушрик Аллоҳни танимайдиган жоҳилларнинг энг жоҳилидирки, Унга махлуқини баробар билди. Бу эса ўтакетган жаҳолатдир. Шунингдек – гарчи мушрик воқеда Раббига зулм қилмаган ва ўз жонига зулм қилган эса-да – бу унинг тарафидан содир этилган энг катта зулм ҳамдир.

7) Ширк – Аллоҳ субҳанаҳу ва таоло Ўзини ундан пок санаган нуқсон ва айбдир. Ким Аллоҳга ширк келтирса, Аллоҳ Ўзини ундан поклаган нарсани У зотга исбот қилган бўлади. Бу ўта саркашлик ва Аллоҳга қаттиқ қарши чиқишдир.

б) Ширкнинг турлари:

Биринчи: Эгасини диндан чиқарадиган, тавба қилмасдан ўлса абадий дўзахда қолдирадиган катта ширк. У – ибодат турларидан бирортасини Аллоҳдан бошқага йўналтиришдир. Аллоҳдан бошқага дуо қилиш, Аллоҳдан ўзгага – хоҳ қабрларга, хоҳ жин ва шайтонларга бўлсин – қурбонлик ва назрлар қилиш, вафот этиб кетган кишиларнинг ёки жин ва шайтонларнинг бирон зиён-заҳмат етказишлари ёки касал қилиб қўйишларидан қўрқиш, ҳозирда азиз-авлиёларнинг мозорлари олдида қилинаётганидек ҳожатларни ўташ ва мусибатларни аритиш каби Аллоҳдан ўзгаси қодир бўлмайдиган ишларни Ундан ўзгадан умид қилиш каби. Аллоҳ таоло айтади: «Улар Аллоҳни қўйиб, ўзларига зиён ҳам, фойда ҳам етказа олмайдиган нарсаларга ибодат қиладилар ва: «Ана шу нарсалар Аллоҳ ҳузурида бизларнинг оқловчиларимиз», дейдилар» (Юнус: 18).

Иккинчи: Диндан чиқармайдиган, лекин тавҳидни нуқсонли қиладиган кичик ширк бўлиб, у катта ширкка олиб боради. У ҳам икки қисмга бўлинади:

Биринчи қисм: Ошкора ширк, у сўз ва иш-ҳаракатлардан иборат.

Аллоҳдан бошқанинг номи билан қасам ичиш. Набий соллаллоҳу алайҳи ва саллам: «Ким Аллоҳдан бошқа билан қасам ичса кофир ва мушрик бўлади» дедилар (Термизий ривояти).

Аллоҳ хоҳлади ва сиз хоҳладингиз» дейиш. Бир одам шундай деганида Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам унга: «Мени Аллоҳга тенглаштирдингми?! Фақат Аллоҳ ўзи хоҳлади дегин», дедилар (Насоий ривояти).

«Аллоҳ ва сиз бўлмаганингизда эди» дейиш.

«Аллоҳ хоҳласа, сўнгра фалончи хоҳласа», «Аллоҳ бўлмаганида, сўнгра фалончи бўлмаганида» дейиш дурустдир. Чунки, «сўнгра» боғловчиси орада бир мунча масофа билан бирин-кетинликни англатади ва банданинг истагини Аллоҳнинг истагига тобеъ эканини билдиради. Аллоҳ таоло айтганидек: «Сизлар фақат бутун оламлар Парвардигори бўлмиш Аллоҳ хоҳласагина (Тўғри йўлда бўлишни) хоҳларсизлар» (Таквир: 29). «Ва» боғловчиси эса мутлақ биргаликни ва шерикликни ифодалайди, тартиб ва кетма-кетликни англатмайди. Масалан: «Мен учун фақат Аллоҳ ва сен борсан», «Бу Аллоҳнинг баракотидан ва сенинг баракотингдан» деганга ўхшаш.

Балони аритиш ё даф қилиш учун ҳалқа ва ип тақиб олиш, кўз тегиши ва бошқа нарсалардан сақланиш учун туморлар тақиш каби. Агар мана шу нарсалар балони даф қилишга сабаб деб эътиқод қилса, кичик ширк бўлади. Чунки, Аллоҳ таоло буларни сабаб қилмаган. Аммо агар мана шу нарсаларнинг ўзи балони аритади ё даф қилади деб эътиқод қилса, катта ширк бўлади. Чунки, бу Аллоҳдан бошқага боғланиш ҳисобланади.

Иккинчи қисм: Махфий ширк бўлиб, у хоҳиш-истак ва ниятлардаги ширкдир. Риё ва сумъа – яъни, Аллоҳга қурбат ҳосил қилинадиган бирон амални қилиб, у билан одамларнинг мақтовига эришишни исташ бунга мисол бўлади. Масалан, бировлардан мақтов эшитиш учун намозини чиройли ўқиш ёки садақа бериш ёхуд одамлар эшитиб, уни мақташлари учун зикрлар айтиш ва чиройли овозда тиловат қилиш каби. Агар амалга риё аралашса, у амал бутунлай йўққа чиқади. Аллоҳ таоло айтади. (Эй Муҳаммад, уларга) айтинг: «Ҳеч шак-шубҳа йўқки, мен ҳам сизлар каби бир одамдирман. Менга Тангрингиз ёлғиз Аллоҳнинг Ўзи экани ваҳий этилмоқда. Бас, ким Роббисига рўбарў бўлишидан умидвор бўлса, у ҳолда яхши амал қилсин ва Роббига бандалик қилишда бирон кимсани (унга) шерик қилмасин! (Яъни, қиладиган барча амалларини ёлғиз Аллоҳ учун қилсин)» (Каҳф 110).

Набий соллаллоҳу алайҳи ва саллам: «Сизларга энг қўрқадиган нарсам кичик ширкдир», дедилар. «Эй, Расулаллоҳ кичик ширк нима?» деб сўрадилар. «Риё» деб жавоб бердилар (Аҳмад ва Табароний ривоятлари).

Дунёвий тама илинжида амал қилиш – фақат мол топиш учун ҳаж қилиш ё азон айтиш ё имомлик қилиш каби. Ёки мол топиш учун шаръий илм таҳсил қилиш ё жиҳод қилиш ҳам шу жумладандир. Набий соллаллоҳу алайҳи ва саллам дедилар: «Динорнинг, дирҳамнинг, латта-путтанинг қули хор бўлсин, берилса рози бўлади, берилмаса жаҳли чиқади» (Бухорий ривояти).

Имом Ибнул Қоййим раҳимаҳуллоҳ «Алжавабул кафий» нинг 115- бетида айтади: «Хоҳиш-истак ва ниятлардаги ширк соҳили кўринмайдиган улкан бир денгиздир, камдан-кам одам ундан нажот топади. Кимда-ким амали билан Аллоҳдан бошқани кўзласа, У зотга қурбат ҳосил қилишдан бошқа нарсани ният қилса сўнгра мукофотни Ундан талаб қилса ният ва истакларида ширк келтирган бўлади. Ихлос – банда феъллари, сўзлари, ният ва истакларини холис Аллоҳ учун қилишдир. Аллоҳ таоло бандаларига буюрган ва ҳеч кимдан ундан бошқасини қабул қилмайдиган ҳанийфия – Иброҳим алайҳиссаломнинг миллати шудир, Исломнинг ҳақиқати шудир. Аллоҳ таоло айтганидек: «Кимда-ким Исломдан ўзга дин истаса, бас (унинг «дини» Аллоҳ ҳузурида) ҳаргиз қабул қилинмайди ва у охиратда зиён кўрувчилардандир» (Оли Имрон: 85). Ким ундан юз ўгирса, ақлсиз кимсалардан бўлади».

Юқорида ўтган гаплардан хулоса шуки, катта ва кичик ширк ўртасида қуйидаги фарқлар бор:

1) Катта ширк диндан чиқаради, кичик ширк диндан чиқармайди.

2) Катта ширк ўз эгасини дўзахда абадий қолишига сабаб бўлади, кичик ширкни қилган одам дўзахга кирса, унда абадий қолмайди.

3) Катта ширк барча яхши амалларни бекорга чиқаради, кичик ширк ундай эмас, балки риё ҳамда дунёвий ғараз учун қилинган амал ўзи аралашган амалнигина ҳабата қилади.

4) Катта ширк ўз эгасининг қони ва молини ҳалол қилади, кичик ширк ҳалол қилмайди.

• Юқорига
• Меҳмонлар китоби
• ҳамкорликка даъват
• Бизга боғланинг

Абу Мансур ал-Мотуридий: “Тавҳид рисоласи”

Abu Mansur Muhammad ibn Muhammad ibn Mahmud al-Hanafiy al-Moturidiy as-Samarqandiy (257-333/870-945) rahmatullohi alayhi Samarqand yaqinidagi Moturid qishlog`ida taxminan 257/870 yilda tavallud topganlar. Vafot yili esa barcha manbalarda bir xil ko`rsatiladi, ya`ni, alloma 333/945 yilda vafot etganlar.

Abu Mansur al-Moturidiy rahimahulloh o`zlarining kalom maktabini Imomi A`zam Abu Hanifa rahimahullohning kalom yo`nalishi asosida ishlab chiqqanlar hamda ahli sunnat va jamoat aqoidining asosiy ikki yo`nalishidan birining buyuk ustozi bo`lib qoldilar. Abu Mansur al-Moturidiy rahimahullohning ahli sunnat va jamoat aqoidining sof islomiy aqidasi ilmiga qo`shgan hissasini e`tiborga olib zamondoshlari va keyingi zamonlar ahli uni “Imom al-hudo” (Hidoyatga eltuvchi imom), “Qudvatu ahl as-sunna” (Ahli sunna peshvosi), “Musahhihu aqoyid al-muslimin” (Musulmonlar aqidasini isloh etuvchi), “Imom al-mutakallimin” (Kalom ilmi egalarining imomi), “Rabibu ahl as-sunna” (Ahli sunna va jamoat tarbiyasini olgan zot) kabi ilmiy unvonlar bilan ataganlar.

Imom al-Moturidiy rahimahullohning o`ndan ortiq asarlari sof islomiy ta`limotga da`vat qilganligi bilan juda ahamiyatlidir, xususan, ulardan ikkitasi muhim. Ulardan birinchisi Qur`on tafsiriga oid bo`lib, “Ta`vilot al-Qur`on” deb ataladi. Yana u “Ta`vilotu ahli as-sunna” (“Sunnat ahlining izohlari”) nomi bilan 12 (o`n ikki) jildlik qilib nashr qilingan. Uning ahli sunnat va jamoat aqoidining asosini tashkil qiluvchi asari “Kitob at-tavhid” (“Allohning yagonaligini isbotlash kitobi”) deb nomlangan. Mazkur “Kitob at-tavhid” asari yirik hajmli, o`zida ahli sunnat va jamoat aqoidining murakkab masalalarini mufassal ravishda qamrab olgani bois, uni qisqartirilib, “Risolat at-Tavhid” (“Tavhid risolasi”) asari yaratilgan.

“Risolat at-Tavhid”da yirik hajmli “Kitob at-tavhid”dagi masalalar qisqa ravishda zikr etilgan. Natijada ushbu risola “Kitob at-tavhid”ning mundarijasi shaklini olgan. Risolaning arabcha matni va turkcha tarjimasi Istanbulda nashr qilingan.

“Risolat at-Tavhid”da keltirilgan masalalar ahli sunnat va jamoatning moturidiya yo`nalishini belgilab beradi. Mazkur risola bilan tanishishning o`zi, to`la bo`lmasa-da, “Kitob at-tavhid” mazmunidan xabardor bo`lishni ta`minlaydi. Ushbu sof islomiy aqidalar bilan tanishish bugungi kun uchun ham ahamiyatlidir.

بسم الله الرحمن الرحيم

كتاب التوحيد من جهة الشيخ الامام الأجل صاحب الكرامة رئيس اهل السنة و الجماعة ابى منصور الماتريدى تغمّده الله برحمته

Bismillahir rohmanir rohiym

“Tavhid kitobi” – buyuk imom, shayx, karomat sohibi, ahli sunnat va jamoatning raisi Abu Mansur al-Moturidiy, Alloh uni o`z rahmatiga chulg`ab olsin, tomonidan bitilgandir.

و هى اثنى عشر فصلا

Ushbu asar o`n ikki fasldan iborat:

(Imom al-Moturidiy rahimahullohning “Kitob at-Tavhid” asari beshta katta bobdan tuzilgan bo`lib, uning mavzulari quyidagi o`n ikki faslda o`z aksini topgan, deyish mumkin.).

الفصل الاوّل: إنّ الله تعالى واحد قديم بصفاته، و ما سوى الله تعالى بصفاته مُحْدَث، أحدثها الله تعالى بمشيته، و قدّر مقادير على علم، و صفاته لا هو و لا غيره

Birinchi fasl. Albatta Alloh taolo yagonadir, o`z sifatlari ila qadimdir. Alloh taolodan o`zga narsalar o`z sifatlari ila paydo bo`lgan. Alloh taolo ularni o`z xohishi ila paydo qilgan, ilmga ko`ra o`lchovlar bilan taqdirini yaratgandir. Allohning sifatlari (aynan) o`zi ham emas, o`zidan judo ham emas!

(Alloh taolo yakka-yu yagonadir. Uning komil sifatlari qadim, ya`ni avvali va boshlanishi yo`q, keyinchalik paydo bo`lgan emas. Bu moturidiylikning asosiy e`tiqodlaridan biridir. Masalan, Allohning razzoqligi maxluqotlarni yaratganidan so`ng ularga rizq bera boshlagan vaqtda paydo bo`lgan emas. Balki, Allohning razzoq va boshqa sifatlari hali o`sha sifatlarni ishga solishdan avval ham bo`lgan.

Boshqa barcha yaralmishlarning sifatlari yaratilgan, paydo bo`lgan. Ularni Allohning o`zi yaratgan. Har bir narsaning o`lchovi – qazo va qadari Alloh taolo tomonidan yaratilgan. Alloh taolo yaratgan narsalarining taqdirini o`zining xohish-istagi bilan paydo qilgan.

Alloh taoloning sifatlari aynan Uning Zotining o`zi emas, O`zidan boshqa narsa ham emas. Bu ham moturidiylikning asosiy e`tiqodlaridan biridir.).

الفصل الثانى: إنّ الله تعالى واحد لا شريك له و لا نِدَّ له و لا شبيه، و لا إبتداء له، و لا إنتهاء له، و لا حدّ له، و لا نهاية له، له الوحدانية على التحقيق، و ما سوى الله تعالى يسمّى واحداً على المجاز لانّه أبعاضٌ و اجزاءٌ

Ikkinchi fasl. Albatta Alloh taolo yakka-yu yagonadir, Uning sherigi yo`q. Uning monandi yo`q, o`xshashi yo`q. Uning ibtidosi – boshlanishi yo`q, Uning intihosi – tugallanishi ham yo`q. Uning haddi – hududi-chegarasi yo`q, Uning nihoyasi yo`q. Darhaqiqat yagonalik Unga xos. Alloh taolodan boshqa narsalar esa majozan bitta – yagona deyilishi mumkin. Chunki, boshqa narsalar ayrim qismlar va bo`laklardan iborat.

(Alloh taolo yakkayu yagonadir. Uning hech qanday sherigi, o`xshashi yo`q. Ana shu “tavhid aqidasi” deyiladi. Haqiqiy yagonalik Unga xosdir. Boshqa biror narsani “dunyoda yagona” deyilgan taqdirda ham u majoziy ma`noda qo`llangan bo`ladi. Chunki, uning o`xshashi bo`lishi, yaratilishi mumkin. O`sha narsa qismlar va bo`laklardan tashkil topgan bo`ladi. Alloh taoloning esa o`xshashi bo`lishi mumkin emas, Alloh taolo qismlar va bo`laklardan tashkil topgan emas.).

الفصل الثالث: إنّ الله تعالى كان لم يَزَلْ، و لم يَكُنْ شئٌ سواه، لا مكان و لا زمان و لا غمام و لا عرش و لا سماء و لا هواء فهو كما كان و يكون كما هو، لا يتغيّر عليه الأحوال و هو خالق الأحوال، و إنّه على العرش استوى و فوق العرش و فوق السماء بلا توهم انه زال عما كان، قال الله تعالى: «إنّ الله مع الذين اتّقوا» (نحل ١٢٨) و قال: «إنّ الله مع المتقينّ» (بقرة ١٩٤) و «لمع المحسنين» (عنكبوت ٦٩) و «نحن اقرب اليه من حبل الوريد» (ق ١٦) و قال: «ما يكون من نجوى ثلثة الا هو رابعهم» (مجادلة ٧) و قال: «لا تحزن إنّ الله معنا» (توبة ٤٠). هذا كلّه بلا توهّم أنّه زال عما كان، لكنّه على ما يصحّ فى العقل لا يوصف بالانفصال عن الخلق و لا بالاتصال و لا بالخروج من الخلق و لا بالدخول فيهم و نحن ذلك فافهم

Uchinchi fasl. Albatta Alloh taolo Undan boshqa narsa bo`lmaganida ham doim bo`lgan. O`sha vaqtda makon ham, zamon ham, bulut ham, Arsh ham, osmon ham, havo ham yo`q edi. U zot bo`lganidekdir, qanday bo`lsa, shunday bo`ladi. Unga holatlar o`zgarmaydi, zotan, Uning o`zi holatlarni yaratuvchidir. U Arshga “istivo” qilgan, U bo`lganidan o`zgarmaydigan zot bo`lib, Arsh va samodan yuqori – buyukdir. Alloh taolo: “Albatta Alloh taqvo qiluvchilar bilan birgadir”, degan (Nahl, 128). Yana: “Albatta Alloh taqvodorlar bilan birgadir”, degan (Baqara, 194). Yana: “Albatta, Alloh ezgu ish qiluvchilar bilan birgadir!”, degan (Ankabut, 69). Yana: “Biz unga bo`yin tomiridan ham yaqinroqdirmiz”, degan (Qof, 16). Yana: “Uch kishining o`zaro shivirlashib gaplashishi bo`lsa, albatta, ularning to`rtinchisi Udir”, degan (Mujodala, 7). Yana: “Tashvish chekma! Albatta Alloh biz bilan birgadir!”, degan (Tavba, 40). Buning barchasi albatta Alloh bo`lganidan o`zgarmaydigan zot ekanini anglatadi. Biroq, aqlda to`g`ri gap shuki, Alloh taoloni yaralmishlardan ajralgan yoki yopishgan, yaralmishlardan chiqqan yoki ular orasiga kirgan deb tavsif qilib bo`lmaydi. Bizning e`tiqodimiz shunday. Buni tushunib ol!

(Alloh taolo avval qanday bo`lsa, hozir ham shundaydir. Bundan keyin ham xuddi shunday bo`lib qolaveradi. Alloh osmonlar, Arsh-Kursiy va boshqa narsalar yo`q paytida ham bo`lgan. Zotan, osmonlarni va Arsh-Kursiy kabilarni Uning o`zi yaratgan. Ahli sunnat va jamoat e`tiqodiga ko`ra, shuning uchun ham Alloh taoloni osmonda deb bo`lmaydi. “Istivo” va bu yerda oyati karimlarda keltirilgan “birgalik”, “yaqin bo`lish” kabi sifatlari mutashobeh – ma`nosi bizga noma`lum sifatlar deb ataladi. Ularning haqiqiy ma`nosini Alloh taoloning o`zi biladi. Bizlarning noqis va qosir aqlimiz tushunishi uchun ushbu sifatlarni “yaratish”, “hukmini o`tkazish”, “rahmat va barakotini tushurish” kabi ma`nolar bilan ta`vil qilamiz.).

الفصل الرابع: إنّ الله تعالى لا يتصوّر فى الأفهام و لا يحيط به الافهام، و لا يسمّى جسماً و لا جوهراً و لا عرضاً، اى ليس بذى نهاية و حدّ حتى يحيط به الفهم، و لا يوصف بصفة الأجسام و لا بالأعراض و كلّ ما يتصوّر فى وهمك فاعلم بانّ الله تعالى خالق لا يُشبه ذاتُه ذاتَ المخلوقين لانّه قديم سبحانه ان يعتريه العيوب او يمسّه الحاجة او اللغوب

To`rtinchi fasl. Albatta Alloh zehnlarda tasavvur qilinmaydi, Uni tushunchalar qamrab ololmaydi. Jism deb atalmaydi, U javhar ham emas, araz ham emas. Ya`ni, fahm qamrab ola biladigan nihoyasi va haddi-chegarasi bor emas. Jism va arazlarning sifatlari hamda xayolingda tasavvur qilinadigan barcha narsalar bilan tavsif qilinmaydi. Bilib olgin! Albatta Alloh taolo yaratuvchidir, Uning zoti yaralmishlarning zotiga o`xshamaydi. Chunki, U qadimdir. U ayblardan pokdir, Uni hojat yoki holsizlanish ushlamaydi.

(Insonning xayoliga kelgan narsalardan Alloh taolo pokdir, xayolga kelgan jami narsalarga Alloh taolo o`xshamaydi. Alloh taolo jism emas. Chunki, jism bir necha qismlardan tarkib topadi. Alloh taoloning esa qismlari va a`zolari yo`q. Alloh taolo araz ham emas. Araz deb biror jism yoki modda bilan birga tura oladigan, sifatlanadigan narsaga aytiladi. Masalan, hid, rang, ta`m kabi. Alloh taolo hech kimga o`xshamaydi. Hech bir narsaning sifati ham Allohning sifatlariga o`xshamaydi. Alloh taolo barcha ayb-nuqson va kamchiliklardan pokdir. Alloh hech narsaga muhtoj bo`lmaydi, hech narsaga hojati tushmaydi. Allohni holsizlanish, darmonsizlik qamrab ololmaydi.).

الفصل الخامس: إنّ الله تعالى يوصف على ما يوصف به فى الأزل من العلم و القدرة و الحكمة و الرحمة و الجود و الارادة و المشية و التكوين و العظمة و الجلال و نحو ذلك على التحقيق من غير تشبيه و لا تعطيل. و التكوين غير المُكوَّن بل التكوين صفة الله تعالى. و المكوَّن مخلوق و التكوين غير مُحدث و المكوّن مُحْدَثٌ

Beshinchi fasl. Albatta Alloh taolo ilm, qudrat, hikmat, rahmat, saxovat, iroda, xohish-istak, takvin – bo`ldirish, azamat – ulug`lik, jalol – buyuklik va shunga o`xshashlar bilan o`xshatishsiz, kamchiliksiz haqiqatdan ham azaliy sifatlanadigan narsalar bilan tavsiflanadi. Takvin, ya`ni bo`ldirish mukavvandan, ya`ni bo`lgan narsadan boshqadir. Balki, takvin Alloh taoloning sifati, mukavvan esa yaratilgandir. Takvin paydo bo`lgan emas, mukavvan esa paydo qilingandir.

(Alloh taoloning jami sifatlari haqiqiy ma`nodadir. Ular Allohning o`ziga xos, hech narsaga o`xshamaydigan sifatlardir. Ularning barchasi azaliydir. Sifatlarning barchasi kamchilik va nuqsonlardan xoli. Ularning barchasi haqiqiy ma`noda va doim faoliyatdadir. Ular oldingi moturidiylarga ko`ra boshqa ma`nolarda tavsiflanmaydi.

Takvin – moturidiylikka ko`ra Alloh taoloning zotiy sifatlaridan sakkizinchisidir. U yaratish, bo`ldirish, yo`qdan bor qilish sifatidir. Demak, yaratilgan, bo`ldirilgan va yo`qdan bor qilingan narsalar paydo bo`lgan narsalardir. Takvin bir sifatdir, mukavvan, ya`ni yaratilgan narsa o`sha sifat ta`sirida paydo bo`lgan narsa bo`lib, sifatdan boshqa bir narsadir.).

الفصل السادس: إنّ الله تعالى يسمّى شيئاً على ارادة الشيئيّة و الاثبات و الثبات اذ «لا شئ» نفيى، كذلك الذات و النفس، و لا يسمّى جسماً لانّه ليس باسم اثبات اذ «لا جسم» ليس بنفيى

Oltinchi fasl. Albatta Alloh taolo narsalikni, isbotni va sabotni nazarda tutganda bir narsa deb ataladi. Chunki, “yo`q narsa” inkor qilingan. Shuningdek, zot va nafs so`zlari bilan ham ataladi. Jism deb nomlanmaydi. Chunki, “jism yo`q” jumlasini isbotlash jihatidan inkor qilinmagan.

(Alloh taoloni narsa deyish mumkin. Chunki, narsaning borligini isbotlash mumkin. Shuningdek, Allohni zot deb atab ham bo`ladi. Chunki, bir narsaning yo`qligini aytish mumkin. Demak, narsa bor bo`lishi mumkin ekan. Allohni jism deyilmaydi. Jism bir necha qism va bo`laklardan tarkib topgan bo`ladi. Shuningdek, jismning yo`qligini isbotlanmaydi.).

الفصل السابع: إنّما يسمّى فى اسماء الله تعالى و فى صفاته على ما جاء فى الكتاب و السنّة و قول المسلمين. و اختلفوا فى انّه صبور ام لا فالكفّ عنه أسلم. و اختلفوا فى اضافة الاستحياء الى الله، فالكفّ عنه أسلم. و لا يأثم قائله لما جاء فيه من الآثار و ظهر بين المسلمين. فقد اجاز قوم فى الدعاء يا ضارّ يا نافع، و لم يجيزوا يا ضارّ على إنفرادٍ. و يقال يا نور على معنى أنّه مُنَوِّر، او على أنّه هادٍ و هو خالق النور و الظلمات، او أنّه برئ عن العيوب

Ettinchi fasl. Alloh taoloning ismlari va sifatlarida Kitob (Qur`on), Sunnat (hadis) va musulmonlarning so`zlarida kelgan nomlar bilan ismlab bo`ladi. Ulamolar Allohni Sabur – sabr sohibi deyish borasida har xil fikr bildirganlar, undan tilni tiyish salomatliroqdir. Allohga hayo qilishni bog`lash borasida ham olimlar ixtilof qilganlar. Undan tilni tiyish salomatliroqdir. Biroq, uni aytuvchi gunohkor bo`lmaydi. Chunki, u haqida xabarlarda kelgan va bu musulmonlar orasida oshkora aytib yuriladi. Bir guruh ulamolarda duoda “Yo Zorru, yo Nofe`!” (“Ey, Zarar yetkazuvchi va ey foyda yetkazuvchi!”, deyishga ijozat berganlar, biroq, faqat “Yo Zorru!” (“Ey, Zarar yetkazuvchi!”) deyishga ijozat bermaganlar. “Nurlantiruvchi” yoki “Hidoyat qiluvchi” ma`nosi bilan “Yo Nur!” deyiladi. Zotan, u nurni va zulmatlarni yaratuvchidir. Yoki U zot barcha ayblardan xolidir.

(Alloh taoloning to`qson to`qqiz go`zal ismlaridan boshqa ham ismlari Qur`onda, hadisi shariflarda zikr qilingan bo`lsa, ular bilan atash joiz. Shuningdek, musulmonlar avvaldan ijmo` qilib atab kelayotgan ismlar bilan ham nomlash mumkin. Sa`duddin at-Taftazoniy rahimahulloh Allohni Tangri yoki Xudo deb atash mumkinligini qayd qilganlar. Biroq, Allohni nuqson yoki kamchilikni ifodalaydigan nomlar bilan atalmaydi. Masalan, Allohni shifo beruvchi “Shofiy” nomi bilan ataladi, lekin “Tabib” deyilmaydi. Chunki, tabib ayrim kasalliklarni davolay olmasligi mumkin. Alloh taolo cho`chqa va itlarni ham yaratgan, biroq, “Cho`chqa va itlarni yaratuvchi zot” deb nomlanmaydi.).

الفصل الثامن: إنّ الله تعالى هو الرحمن الرحيم العالم القادر الملك القدوس السّلام المؤمن المهيمن العزيز الجبّار المتكبّر الخالق البارئ المصوّر. و لا يقال أنّ علمه قدرته و لا يقال علمه غير قدرته، بل يقال علمه لا القدرة و لا غيرها، كما يقال صفة الله تعالى لا هو و لا غيره، و على ذلك امر ساير الصفات

Sakkizinchi fasl. Albatta Alloh taolo – u rahmon (o`ta mehribon), rahim (juda rahmli), olim (bilimdon), qodir (qudratli), malik (podshoh), quddus (muqaddas), salom (tinchlikni sevuvchi), mo«min (omonlik beruvchi), muhaymin (egallab oluvchi), aziz (izzat sohibi), jabbor (bandalar ishini isloh qiluvchi), mutakabbir (kattalik yarashuvchi zot), xoliq (yaratuvchi), boriy (vujudga keltiruvchi), musavvir (mavjudotlarga surat va shakl beruvchi)dir. Uning ilmi Uning qudratidir, deyilmaydi. Ilmini qudratidan boshqa deb ham atalmaydi. Balki, Uning ilmi qudrat ham emas, Undan o`zgasi ham emas, deyiladi. Chunonchi, bu Alloh taoloning sifatlari U emas, Undan o`zga ham emas, deyilganidekdir. Boshqa sifatlarning ishi (holi) ham xuddi shunday.

(Alloh taoloning sifatlari “sifat zotiy emas, na g`ayri zotiy” qabilidan bo`lib, Allohning zotini bildirmaydi, undan boshqa ekanini ham anglatmaydi. Ilm alohida sifat, qudrat ham alohida sifat. Biroq, ular bir-birlaridan judo emaslar. Shuning uchun Uning ilmini qat`iy ravishda “bu Uning qudratidir”, deb bo`lmaydi.).

و قد روى عن النبى عليه السلام أنّه قال: «إنّ لله تعالى تسعة و تسعين إسماً ماءة غير واحد، من أحصاها دخل الجنّة

Darhaqiqat Payg`ambar sollallohu alayhi va sallamdan rivoyat qilinganki, u zoti sharif marhamat qilganlar: “Albatta Alloh taoloning to`qson to`qqizta – bir kam yuz ismi mavjud. Kimki ularni sanasa, jannatga kirur”.

(Imom al-Moturidiy rahimahulloh naql qilgan rivoyat quyidagicha:

«Rasululloh sollallohu alayhi va sallam aytdilar: «Allohning to`qson to`qqizta – bir kam yuzta ismi bor. Albatta, Alloh taolo toq bo`lib, toq (son)ni sevadi. Kimki bu ismlarni oxirigacha sanasa, jannatga kirgay. U Alloh shunday zotki, Undan boshqa biror iloh yo`q. U ar-Rahmon, ar-Rahiym, al-Malik, al-Quddus, as-Salom, al-Mu`min, al-Muhaymin, al-Aziyz, al-Jabbor, al-Mutakabbir, al-Xoliq, al-Bori`, al-Musavvir, al-G`affor, al-Qahhor, al-Vahhob, ar-Razzoq, al-Fattoh, al-Aliym, al-Qobiz, al-Bosit, al-Xofiz, ar-Rofi`, al-Mu`iz, al-Muzill, as-Samiy`, al-Basiyr, al-Hakam, al-Adl, al-Latiyf, al-Xabiyr, al-Haliym, al-Aziym, al-G`afur, ash-Shakur, al-Aliy, al-Kabir, al-Hafiyz, al-Muqiyt, al-Hasiyb, al-Jaliyl, al-Kariym, ar-Raqiyb, al-Mujiyb, al-Vosi`, al-Hakiym, al-Vadud, al-Majiyd, al-Bo`is, ash-Shahiyd, al-Haqqu, al-Vakiyl, al-Qaviyyu, al-Matiynu, al-Valiyyu, al-Hamiyd, al-Muhsiy, al-Mubdi`, al-Mu`iyd, al-Muhyiy, al-Mumiyt, al-Hayyu, al-Qayyum, al-Vojid, al-Mojid, al-Ahad, as-Samad, al-Qodir, al-Muqtadir, al-Muqaddim, al-Muaxxir, al-Avval, al-Oxir, az-Zohir, al-Botin, al-Voliy, al-Mutaoliy, al-Barr, at-Tavvob, al-Muntaqim, al-Afuvvu, ar-Rauf, Moliku-l-mulki, Zul-jaloli val-ikrom, al-Muqsit, al-Jomi`u, al-G`aniyyu, al-Mug`niy, al-Moni`u, az-Zoorru, an-Nofi`u, an-Nur, al-Hodiy, al-Badiy`u, al-Boqiy, al-Voris, ar-Rashiyd, as-Saburdir».

Uni Buxoriy, (3/2736, 9/7392); Muslim, (4/2677); Termiziy, (5/3506-3507); Nasoiy, (4/7659); Ibn Moja, (4/3860-3861); Ibn Hibbon, (3/807-808); Hokim, (1/41-42); Bayhaqiy, (10/19601-19602); Ahmad, (2/7493); Bazzor, (2/7747); Abdurrazzoq, (10/19656) kabi muhaddislar rivoyat qilganlar.).

قال الشيخ الامام هذا على تسمية الخلق. فأمّا الذى سُمِّى الله به فنفس صفته و صفات الله ليست بأغيار و لا أعداد. و على ذلك كلامه الذى هو صفته لا يوصف بالحدّ و النهاية و لا بالحروف و الهجاء و لا بالصوت و ليس لصفاته حدّ و نهاية و لا لذاته حدّ و نهاية و لا ابتداء و لا غاية

Shayx, imom (Abu Mansur al-Moturidiy) deganlar: bu (ismlar) yaralmishlarning nomlanishiga ko`radir. Ammo Alloh o`zini-o`zi nomlagani sifatlarining aynan o`zidir. Allohning sifatlari esa boshqa ham emas, sanalgan ham emas. Uning sifati bo`lmish kalom ham xuddi shuningdekdir. U (ya`ni, kalom sifati) chegara bilan ham, nihoya bilan ham, harflar bilan ham, hijo (alifbo) bilan ham, ovoz bilan ham tavsiflanmaydi. Uning sifatlarining haddi-nihoyasi yo`q. Uning zotining ham haddi-nihoyasi yo`q, ibtidosi ham, oxiri ham yo`q!

(Alloh taoloning kalom sifati Uning azaliy va abadiy sifati bo`lib, yaratilgan emas, paydo bo`lgan ham emas. U bizning kalomimiz kabi harflar, ovozlardan iborat emas. Alloh taoloning boshqa sifatlari ham xuddi shunday azaliy va abadiydir. Ular bizning sifatlarimiz kabi emas. Allohning sifatlari komil va benuqsondir.).

الفصل التاسع: لا بدّ من الإيمان لقوله تعالى: «و لكنّ الله رمى» (انفال ١٧) و لقوله تعالى: «فنفخنا فيه من روحنا» (تحريم ١٢) و نحو ذلك من الآيات، و لكنّه لا يسمّى رامياً و لا نافخاً لانّه لم يجئ به التَّسمّى، و يسمّى صانعا و خالقا و نحو ذلك لانّه جاء به التَّسمّى، و على ذلك امر سائر الاسماء

To`qqizinchi fasl. Alloh taoloning quyidagi oyatlariga imon keltirish lozim: “Balki Alloh otdi” (Anfol, 17) va “Bas, Biz o`z (dargohimizdagi) ruhimizdan unga pufladik” (Tahrim, 12) va shunga o`xshash (boshqa) oyati karimalar. Lekin, Uni “otuvchi” va “puflovchi” deb atalmaydi. Chunki, u xilda nomlash (dalillarda) kelmagan. Sone` va xoliq shunga o`xshash deb ataladi. Chunki, bu xilda nomlash (dalillarda) kelgan. Boshqa ismlar ham shunga o`xshashdir.

(Oyat va hadislarda Alloh taoloning aynan ismi va sifati sifatida aytilmagan, ijmo`i ummat qabul qilmagan narsalarni Alloh taoloning sifati deyish durust emas. Jumladan, “otmoq”, “puflamoq”, “makr qilmoq”, “unutmoq”, “harakatlanmoq”, “kelmoq”, “ketmoq”, “nuzul qilmoq” (tushmoq), “yugurmoq”, “malollanmoq”, “aziyat chekmoq”, “och qolish” kabilarni Alloh taoloning sifati sifatida ko`rsatish aslo mumkin emas. Bu moturidiylik va ash`ariylikning ittifoq qilgan, ya`ni ahli sunnat va jamoatning eng ustuvor ta`limotidir. Uni inkor qilish ahli sunnat va jamoatdan og`ishish hisoblanadi.).

الفصل العاشر: روى عن أبى حنيفة رحمه الله أنّه قال: «من عَبَد ما يقع فى الوهم فهو كافر حتى يعبد ما لا يقع فى الوهم». قال الشيخ: كان الله تعالى قبل ان يخلق الخلق قديما بلا توهّم مكان و لا مسافة و لا داخل فى شئ و لا خارج عنه، و لا متّصل بشئ و لا منفصل عنه، و لا على شئ و لا تحته، و لا عن يمين شئ و لا عن يساره، و لا يتوهم ان له حدا و نهاية، فهو كما كان و يكون كما هو، فهو متعال عن نزول عمّا كان، او أن يغيّر عليه الأحوال، و قال الله تعالى فى قصّة إبراهيم عليه السلام قوله: «لا أحبّ الآفلين» (انعام ٧٦). قال الشيخ الامام رحمه الله فى الآفل الزايل دليل على الدائم الباقى

O`ninchi fasl. Imomi A`zam Abu Hanifa rahimahullohdan rivoyat qilinishicha, u zot bunday degan ekanlar: “Kimki xayoliga kelgan narsaga ibodat qilsa, to xayoliga keltirmagan narsaga ibodat qilmaguncha u kofirdir!”.

Shayx (Abu Mansur al-Moturidiy) aytadilar: Alloh taolo xalqni yaratmasidan ilgari ham qadimdan makonsizdir, masofasizdir. Biror narsaga kirmagan va undan chiqmagan. Biror narsaga muttasil emas, undan ajralgan ham emas. Biror narsaning ustida ham emas, uning ostida ham emas. Biror narsaning o`ng tarafida emas, biror narsaning chap tomonida ham emas. Unga had va nihoya bor deb xayol qilinmaydi. Demak, u bo`lganidekdir, qanday bo`lsa, shunday bo`ladi. U bo`lgan joyidan “nuzul” qilishdan – tushishdan oliydir. Unga holatlar o`zgarmog`idan ham oliydir. Alloh taolo Ibrohim alayhissalom qissasida o`z gapini aytgan: “Botib ketuvchilarni yoqtirmayman!” (An`om, 76).

Shayx, imom (Abu Mansur al-Moturidiy) rahimahulloh zavolga yuz tutgan botuvchi haqida u boqiy va doimiy zotga dalildir, deydilar.

(Alloh taolo xayolga kelgan narsalardan pokdir, ularga o`xshashdan oliydir. Alloh taolo makonga muhtoj emas! U makonlarni yaratgan zotdir. Binobarin, uni osmonda deb tavsiflab bo`lmaydi. Zotan, u osmonlarning yaratuvchisidir. Uni Arshning ustida turadi, deb ham bo`lmaydi. U Arshidan osmonga tushadi, deb zikr qilib bo`lmaydi. Bu xildagi oyat va hadislar “mutashobeh” deb atalib, ular Alloh taoloning zoti va sifatlariga loyiq ma`no bilan ifodalanishi zarur.).

الفصل الحادى عشر: روى عن أبى حنيفة رحمه الله أنّه سئل عن الله تعالى قبل ان يخلق الخلق، فقال: «كان بالقدرة»، فقيل: «بقدرة من؟»، قال: «بقدرته». قال الشيخ: فى هذا دليل على أنّ لله تعالى قدرة لا هو و لا غيره

O`n birinchi fasl. Imomi A`zam Abu Hanifa rahimahullohdan rivoyat qilinishicha, u zotdan: “Alloh taolo xalqni yaratishidan oldin qaerda edi?”, deb so`ralgan. U zot: “Qudrat bilan edi”, deganlar. Shunda “Kimning qudrati bilan?”, deb so`rashgan. U zot: “O`zining qudrati bilan” deb javob berganlar.

Shayx (Abu Mansur al-Moturidiy) aytadilar: bu gapda Alloh taoloning qudrati U emas, Undan o`zga ham emasligiga dalil mavjud.

(Alloh taoloning barcha sifatlari “O`zi emas, O`zidan judo ham emas!” qabilidadir. Uning sifatlari ayni zoti emas, lekin zotidan ajratilgan bir narsalar ham emas. So`fi Allohyor alayhi rahmatu-s-Sattor bobomiz bular haqida: “Sifot zotiy emas, na g`ayri zotiy!” deganlar.).

و فيه أنّ صفات الله تعالى تضاف الى الله، و لا يضاف هو الى صفته. و اصل ذلك أنّ الصفات تضاف الى الله، يقال علم الله و قدرته، و لا يقال عالم بعلمه و قادر بقدرته، و لا يقال عالم بالعلم و قادر بالقدرة، و اذا قيل: بعلم من و بقدرة من؟»، قيل: «بعلمه و قدرته». و على هذا امر سائر الصفات

U haqida bunday deyish mumkin: albatta Alloh taoloning sifatlari Allohga bog`lanadi, Allohning O`zi sifatiga bog`lanmaydi. Asli qoida shuki, albatta sifatlar Allohga bog`lanadi. Ya`ni, “Allohning ilmi”, “Uning qudrati”, deyiladi. “O`z ilmi bilan biluvchi”, “O`z qudrati ila qodir” deyilmaydi, “Ilm bilan olim”, “qudrat bilan qodir” ham deyilmaydi. Qachon “Kimning ilmi bilan va kimning qudrati bilan?” deyilsagina “O`z ilmi bilan va o`z qudrati bilan” deb javob beriladi. Boshqa sifatlarning ishi ham shu kabidir.

(Alloh taoloning sifatlari Uning O`zi emas, O`zidan judo ham emas, degan qoidadan kelib chiqib, barcha sifatlarni Alloh taologa izofa qilinib, gapirish kerak bo`ladi. Masalan, “Allohning ilmi”, “Allohning qudrati”, “Allohning irodasi” kabi.).

الفصل الثانى عشر: إنّ صفات الله تعالى لا توصف، لان فى ذلك شبهة أنّها أغيار و أنّها تصير موصوفات. و تفسير ذلك أنّه لا يقال علم الله قديم و قدرته قديمة و رحمته قديمة و تكوينه قديم و نحو ذلك من الصفات، و لا يقال ايضا لم يَزَلْ قدرته و علمه لم يَزَلْ، بل يقال إنّ الله تعالى قديم بصفاته، فانّ الله تعالى بصفاته لم يَزَلْ، و الصفات تضاف الى الله، ثمّ يوصف الله تعالى أنّه قديم بصفاته

O`n ikkinchi fasl. Albatta Alloh taoloning sifatlari tavsiflanmaydi. Chunki, bunda ularning boshqacha tavsifga aylanib qolish shubhasi mavjud. Buning ma`nosi shuki, Allohning ilmi qadimiy, uning qudrati qadimiy, rahmati qadimiy, takvini qadimiy, deyilmaydi. Boshqa sifatlar ham shunga o`xshashdir. Yana Uning qudrati doim bo`lgan, ilmi ham doimiy bo`lgan, ham deyilmaydi. Balki, Alloh taolo o`z sifatlari ila qadimdir, deyiladi. Zotan, Alloh taolo o`z sifatlari ila doim bo`lgandir. Sifatlar Allohga bog`lanadi (izofa qilinadi). So`ngra Alloh taoloni o`z sifatlari ila qadimiy, deb tavsiflanaveradi.

(Alloh taoloning qadim sifati ijmo` bilan sobit bo`lgan. U Alloh taoloning ummat aytib kelgan sifatidir. Shunday ekan, Uning boshqa sifatlarini qadimiy deb alohida tavsiflash unchalik to`g`ri emas.).

و على ذلك لا يقال إنّ صفة الله تعالى شئ على الإطلاق لانها توهم أنّها أغيار الا ان يقال شئ هو صفة الله على إرادة الإثبات و نفى الغيريّة و لا يقال إنّ الصفة لا شئ لانّه نفى، بل يقال هو صفة الله على التحقيق من غير تشبيه و لا تعطيل و فى جعل الصفات اغياراً منافاة التوحيد

Shunga ko`ra, Alloh taoloning sifatlarini mutlaq qilib “narsa” deb atalmaydi. Chunki, unda ularning boshqa ekan degan xayol paydo bo`ladi. Balki, narsani Allohning sifati deb boshqalikni inkor etish va sifatni isbotlash ma`nosida aytish mumkin. Sifatni narsa emas, ham deyilmaydi. Chunki, u inkordir. Balki, Alloh taoloning sifati deb tashbeh qilmasdan va inkor etmasdan mutlaq qilib aytiladi. Sifatlarni boshqa qilish tavhidni inkor qilmoqdir.

(Alloh taoloning o`zini “narsa” deyish mumkin. Chunki, “narsa” deb bor va mavjudga aytilaveradi. Sifatlarning har birini “narsa” deb aytib chiqish yaxshi emas. Chunki, bunda sifatlarni tashbeh qilish yoki ularni inkor etish vujudga kelib qolishi mumkin.).

ثمّ الاصل فيما يضاف اليه ما يليق به من العلم و القدرة و العظمة و الجلال، و لا يجوز ان يضاف اليه ما لا يليق به من نحو الولد و الزوجة و الجور و الظلم و السفه. و ما فيه شبهة فالكفّ عنه أسلم، نحو انّه لا يقال لم يَزَلْ يخلق و لم يَزَلْ يَرْحَم، و على ذلك أمر سائر الأسماء و الصفات، إنّ ما فيه شبهة فالكفّ عنه أسلم، و كذلك كلّ ما لم يَظْهَرْ فيما بين الأمّة فالكفّ عنه أسلم و ما فيه شبهة ترك التعظيم لله تعالى فالكفّ عنه أسلم

So`ngra, asl qoida shuki, Allohga bog`lanadigan, ya`ni, izofa qilinadigan narsa ilm, qudrat, azamat va jalol kabi Unga loyiq bo`lmog`i lozim. Bola, ayol, javr, zulm, nodonlik kabi noloyiq narsalarni Unga izofa qilish joiz bo`lmaydi. Shubhali narsalarni ham (Unga izofa qilish joiz bo`lmaydi). Undan o`zni tiyish salomatliroqdir. Alloh taoloning ta`zimi tark qilinadigan shubhali joylarda o`zni to`xtatish salomatliroq qolishdir.

(Alloh taoloni ulug`laydigan sifatlarni aytish joiz. Allohga zulm-sitam, yolg`on, bilimsizlik kabilarni nisbat qilish aslo mumkin emas. Alloh taoloning ta`zimini shubhaga qo`yadigan, uni pasaytiradigan narsalarni Allohga nisbatan aytib bo`lmaydi. Bunday hollarda tilni tiyish salomat qolishdir.).

و ردّ تأويل المتشابه الى الله تعالى أسلم و أجود و الله تعالى بذلك كله أعلم

Alloh taologa biror narsani o`xshatuvchining o`zicha gapirgan gaplarini – ta`villarini rad qilish salomatliroq va yaxshiroqdir. Alloh taolo buning hammasini biluvchidir!

(Alloh taoloni yaralmishlarning sifatlariga o`xshatuvchilarning, masalan, Allohning a`zosi bor, deguvchilarning har xil ta`villarini qabul qilmasdan, rad etish salomat qolishdir. Alloh taolo hech narsaga o`xshamaydi.).

قال الشيخ رحمه الله: تفسير كلمة الإخلاص «لا اله الا الله» إنّ اوّلها نفى الالوهيّة عن غير الله تعالى و آخرها اثبات الالوهيّة لله تعالى، فصارت من اوّلها الى آخرها توحيداً. ثمّ التصديق برسالة محمد عليه السلام تصديق بكلّ ما يجب ان يصدق من الكتب و الرُّسُل فى الدين الا أن يأتى بعد ذلك شئ يهدمه او يخلّ به

Shayx (Abu Mansur al-Moturidiy) rahimahulloh dedilar: “La iloha illalloh!” degan ixlos kalimasining ma`nosi shuki, uning avvalgi qismi Alloh taolodan o`zgasidan ilohiylikni inkor qilishdir. Keyingi qismi esa Alloh taolo uchun ilohlikni isbotlashdir. Demak, avvalidan to oxirigacha tavhidga aylandi. So`ngra Muhammad alayhissalomning payg`ambarliklarini tasdiqlash dindagi payg`ambarlarning barchasini, kitoblarda tasdiqlash lozim bo`lgan narsalarning hammasini tasdiqlamoqdir. Ana undan keyin faqatgina uni vayron qiladigan va unga xalal yetkazadigan narsalar keladi, xolos.

و الله الموفق. تمّ الكتاب بعون الله الملك الوهّاب

Alloh tavfiq beruvchidir! Risola malik va vahhob bo`lmish Allohning yordami ila tugadi.

الكاتب: حميد الله البيرونى

Hamidulloh Beruniy

Абу Мансур Муҳаммад ибн Муҳаммад ибн Маҳмуд ал-Ҳанафий ал-Мотуридий ас-Самарқандий (257-333/870-945) раҳматуллоҳи алайҳи Самарқанд яқинидаги Мотурид қишлоғида тахминан 257/870 йилда таваллуд топганлар. Вафот йили эса барча манбаларда бир хил кўрсатилади, яъни, аллома 333/945 йилда вафот этганлар.

Абу Мансур ал-Мотуридий раҳимаҳуллоҳ ўзларининг калом мактабини Имоми Аъзам Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳнинг калом йўналиши асосида ишлаб чиққанлар ҳамда аҳли суннат ва жамоат ақоидининг асосий икки йўналишидан бирининг буюк устози бўлиб қолдилар. Абу Мансур ал-Мотуридий раҳимаҳуллоҳнинг аҳли суннат ва жамоат ақоидининг соф исломий ақидаси илмига қўшган ҳиссасини эътиборга олиб замондошлари ва кейинги замонлар аҳли уни “Имом ал-ҳудо” (Ҳидоятга элтувчи имом), “Қудвату аҳл ас-сунна” (Аҳли сунна пешвоси), “Мусаҳҳиҳу ақойид ал-муслимин” (Мусулмонлар ақидасини ислоҳ этувчи), “Имом ал-мутакаллимин” (Калом илми эгаларининг имоми), “Рабибу аҳл ас-сунна” (Аҳли сунна ва жамоат тарбиясини олган зот) каби илмий унвонлар билан атаганлар.

Имом ал-Мотуридий раҳимаҳуллоҳнинг ўндан ортиқ асарлари соф исломий таълимотга даъват қилганлиги билан жуда аҳамиятлидир, хусусан, улардан иккитаси муҳим. Улардан биринчиси Қуръон тафсирига оид бўлиб, “Таъвилот ал-Қуръон” деб аталади. Яна у “Таъвилоту аҳли ас-сунна” (“Суннат аҳлининг изоҳлари”) номи билан 12 (ўн икки) жилдлик қилиб нашр қилинган. Унинг аҳли суннат ва жамоат ақоидининг асосини ташкил қилувчи асари “Китоб ат-тавҳид” (“Аллоҳнинг ягоналигини исботлаш китоби”) деб номланган. Мазкур “Китоб ат-тавҳид” асари йирик ҳажмли, ўзида аҳли суннат ва жамоат ақоидининг мураккаб масалаларини муфассал равишда қамраб олгани боис, уни қисқартирилиб, “Рисолат ат-Тавҳид” (“Тавҳид рисоласи”) асари яратилган.

“Рисолат ат-Тавҳид”да йирик ҳажмли “Китоб ат-тавҳид”даги масалалар қисқа равишда зикр этилган. Натижада ушбу рисола “Китоб ат-тавҳид”нинг мундарижаси шаклини олган. Рисоланинг арабча матни ва туркча таржимаси Истанбулда нашр қилинган.

“Рисолат ат-Тавҳид”да келтирилган масалалар аҳли суннат ва жамоатнинг мотуридия йўналишини белгилаб беради. Мазкур рисола билан танишишнинг ўзи, тўла бўлмаса-да, “Китоб ат-тавҳид” мазмунидан хабардор бўлишни таъминлайди. Ушбу соф исломий ақидалар билан танишиш бугунги кун учун ҳам аҳамиятлидир.

بسم الله الرحمن الرحيم

كتاب التوحيد من جهة الشيخ الامام الأجل صاحب الكرامة رئيس اهل السنة و الجماعة ابى منصور الماتريدى تغمّده الله برحمته

Бисмиллаҳир роҳманир роҳийм

“Тавҳид китоби” – буюк имом, шайх, каромат соҳиби, аҳли суннат ва жамоатнинг раиси Абу Мансур ал-Мотуридий, Аллоҳ уни ўз раҳматига чулғаб олсин, томонидан битилгандир.

و هى اثنى عشر فصلا

Ушбу асар ўн икки фаслдан иборат:

(Имом ал-Мотуридий раҳимаҳуллоҳнинг “Китоб ат-Тавҳид” асари бешта катта бобдан тузилган бўлиб, унинг мавзулари қуйидаги ўн икки фаслда ўз аксини топган, дейиш мумкин.).

الفصل الاوّل: إنّ الله تعالى واحد قديم بصفاته، و ما سوى الله تعالى بصفاته مُحْدَث، أحدثها الله تعالى بمشيته، و قدّر مقادير على علم، و صفاته لا هو و لا غيره

Биринчи фасл. Албатта Аллоҳ таоло ягонадир, ўз сифатлари ила қадимдир. Аллоҳ таолодан ўзга нарсалар ўз сифатлари ила пайдо бўлган. Аллоҳ таоло уларни ўз хоҳиши ила пайдо қилган, илмга кўра ўлчовлар билан тақдирини яратгандир. Аллоҳнинг сифатлари (айнан) ўзи ҳам эмас, ўзидан жудо ҳам эмас!

(Аллоҳ таоло якка-ю ягонадир. Унинг комил сифатлари қадим, яъни аввали ва бошланиши йўқ, кейинчалик пайдо бўлган эмас. Бу мотуридийликнинг асосий эътиқодларидан биридир. Масалан, Аллоҳнинг раззоқлиги махлуқотларни яратганидан сўнг уларга ризқ бера бошлаган вақтда пайдо бўлган эмас. Балки, Аллоҳнинг раззоқ ва бошқа сифатлари ҳали ўша сифатларни ишга солишдан аввал ҳам бўлган.

Бошқа барча яралмишларнинг сифатлари яратилган, пайдо бўлган. Уларни Аллоҳнинг ўзи яратган. Ҳар бир нарсанинг ўлчови – қазо ва қадари Аллоҳ таоло томонидан яратилган. Аллоҳ таоло яратган нарсаларининг тақдирини ўзининг хоҳиш-истаги билан пайдо қилган.

Аллоҳ таолонинг сифатлари айнан Унинг Зотининг ўзи эмас, Ўзидан бошқа нарса ҳам эмас. Бу ҳам мотуридийликнинг асосий эътиқодларидан биридир.).

الفصل الثانى: إنّ الله تعالى واحد لا شريك له و لا نِدَّ له و لا شبيه، و لا إبتداء له، و لا إنتهاء له، و لا حدّ له، و لا نهاية له، له الوحدانية على التحقيق، و ما سوى الله تعالى يسمّى واحداً على المجاز لانّه أبعاضٌ و اجزاءٌ

Иккинчи фасл. Албатта Аллоҳ таоло якка-ю ягонадир, Унинг шериги йўқ. Унинг монанди йўқ, ўхшаши йўқ. Унинг ибтидоси – бошланиши йўқ, Унинг интиҳоси – тугалланиши ҳам йўқ. Унинг ҳадди – ҳудуди-чегараси йўқ, Унинг ниҳояси йўқ. Дарҳақиқат ягоналик Унга хос. Аллоҳ таолодан бошқа нарсалар эса мажозан битта – ягона дейилиши мумкин. Чунки, бошқа нарсалар айрим қисмлар ва бўлаклардан иборат.

(Аллоҳ таоло яккаю ягонадир. Унинг ҳеч қандай шериги, ўхшаши йўқ. Ана шу “тавҳид ақидаси” дейилади. Ҳақиқий ягоналик Унга хосдир. Бошқа бирор нарсани “дунёда ягона” дейилган тақдирда ҳам у мажозий маънода қўлланган бўлади. Чунки, унинг ўхшаши бўлиши, яратилиши мумкин. Ўша нарса қисмлар ва бўлаклардан ташкил топган бўлади. Аллоҳ таолонинг эса ўхшаши бўлиши мумкин эмас, Аллоҳ таоло қисмлар ва бўлаклардан ташкил топган эмас.).

الفصل الثالث: إنّ الله تعالى كان لم يَزَلْ، و لم يَكُنْ شئٌ سواه، لا مكان و لا زمان و لا غمام و لا عرش و لا سماء و لا هواء فهو كما كان و يكون كما هو، لا يتغيّر عليه الأحوال و هو خالق الأحوال، و إنّه على العرش استوى و فوق العرش و فوق السماء بلا توهم انه زال عما كان، قال الله تعالى: «إنّ الله مع الذين اتّقوا» (نحل ١٢٨) و قال: «إنّ الله مع المتقينّ» (بقرة ١٩٤) و «لمع المحسنين» (عنكبوت ٦٩) و «نحن اقرب اليه من حبل الوريد» (ق ١٦) و قال: «ما يكون من نجوى ثلثة الا هو رابعهم» (مجادلة ٧) و قال: «لا تحزن إنّ الله معنا» (توبة ٤٠). هذا كلّه بلا توهّم أنّه زال عما كان، لكنّه على ما يصحّ فى العقل لا يوصف بالانفصال عن الخلق و لا بالاتصال و لا بالخروج من الخلق و لا بالدخول فيهم و نحن ذلك فافهم

Учинчи фасл. Албатта Аллоҳ таоло Ундан бошқа нарса бўлмаганида ҳам доим бўлган. Ўша вақтда макон ҳам, замон ҳам, булут ҳам, Арш ҳам, осмон ҳам, ҳаво ҳам йўқ эди. У зот бўлганидекдир, қандай бўлса, шундай бўлади. Унга ҳолатлар ўзгармайди, зотан, Унинг ўзи ҳолатларни яратувчидир. У Аршга “истиво” қилган, У бўлганидан ўзгармайдиган зот бўлиб, Арш ва самодан юқори – буюкдир. Аллоҳ таоло: “Албатта Аллоҳ тақво қилувчилар билан биргадир”, деган (Наҳл, 128). Яна: “Албатта Аллоҳ тақводорлар билан биргадир”, деган (Бақара, 194). Яна: “Албатта, Аллоҳ эзгу иш қилувчилар билан биргадир!”, деган (Анкабут, 69). Яна: “Биз унга бўйин томиридан ҳам яқинроқдирмиз”, деган (Қоф, 16). Яна: “Уч кишининг ўзаро шивирлашиб гаплашиши бўлса, албатта, уларнинг тўртинчиси Удир”, деган (Мужодала, 7). Яна: “Ташвиш чекма! Албатта Аллоҳ биз билан биргадир!”, деган (Тавба, 40). Бунинг барчаси албатта Аллоҳ бўлганидан ўзгармайдиган зот эканини англатади. Бироқ, ақлда тўғри гап шуки, Аллоҳ таолони яралмишлардан ажралган ёки ёпишган, яралмишлардан чиққан ёки улар орасига кирган деб тавсиф қилиб бўлмайди. Бизнинг эътиқодимиз шундай. Буни тушуниб ол!

(Аллоҳ таоло аввал қандай бўлса, ҳозир ҳам шундайдир. Бундан кейин ҳам худди шундай бўлиб қолаверади. Аллоҳ осмонлар, Арш-Курсий ва бошқа нарсалар йўқ пайтида ҳам бўлган. Зотан, осмонларни ва Арш-Курсий кабиларни Унинг ўзи яратган. Аҳли суннат ва жамоат эътиқодига кўра, шунинг учун ҳам Аллоҳ таолони осмонда деб бўлмайди. “Истиво” ва бу ерда ояти каримларда келтирилган “биргалик”, “яқин бўлиш” каби сифатлари муташобеҳ – маъноси бизга номаълум сифатлар деб аталади. Уларнинг ҳақиқий маъносини Аллоҳ таолонинг ўзи билади. Бизларнинг ноқис ва қосир ақлимиз тушуниши учун ушбу сифатларни “яратиш”, “ҳукмини ўтказиш”, “раҳмат ва баракотини тушуриш” каби маънолар билан таъвил қиламиз.).

الفصل الرابع: إنّ الله تعالى لا يتصوّر فى الأفهام و لا يحيط به الافهام، و لا يسمّى جسماً و لا جوهراً و لا عرضاً، اى ليس بذى نهاية و حدّ حتى يحيط به الفهم، و لا يوصف بصفة الأجسام و لا بالأعراض و كلّ ما يتصوّر فى وهمك فاعلم بانّ الله تعالى خالق لا يُشبه ذاتُه ذاتَ المخلوقين لانّه قديم سبحانه ان يعتريه العيوب او يمسّه الحاجة او اللغوب

Тўртинчи фасл. Албатта Аллоҳ зеҳнларда тасаввур қилинмайди, Уни тушунчалар қамраб ололмайди. Жисм деб аталмайди, У жавҳар ҳам эмас, араз ҳам эмас. Яъни, фаҳм қамраб ола биладиган ниҳояси ва ҳадди-чегараси бор эмас. Жисм ва аразларнинг сифатлари ҳамда хаёлингда тасаввур қилинадиган барча нарсалар билан тавсиф қилинмайди. Билиб олгин! Албатта Аллоҳ таоло яратувчидир, Унинг зоти яралмишларнинг зотига ўхшамайди. Чунки, У қадимдир. У айблардан покдир, Уни ҳожат ёки ҳолсизланиш ушламайди.

(Инсоннинг хаёлига келган нарсалардан Аллоҳ таоло покдир, хаёлга келган жами нарсаларга Аллоҳ таоло ўхшамайди. Аллоҳ таоло жисм эмас. Чунки, жисм бир неча қисмлардан таркиб топади. Аллоҳ таолонинг эса қисмлари ва аъзолари йўқ. Аллоҳ таоло араз ҳам эмас. Араз деб бирор жисм ёки модда билан бирга тура оладиган, сифатланадиган нарсага айтилади. Масалан, ҳид, ранг, таъм каби. Аллоҳ таоло ҳеч кимга ўхшамайди. Ҳеч бир нарсанинг сифати ҳам Аллоҳнинг сифатларига ўхшамайди. Аллоҳ таоло барча айб-нуқсон ва камчиликлардан покдир. Аллоҳ ҳеч нарсага муҳтож бўлмайди, ҳеч нарсага ҳожати тушмайди. Аллоҳни ҳолсизланиш, дармонсизлик қамраб ололмайди.).

الفصل الخامس: إنّ الله تعالى يوصف على ما يوصف به فى الأزل من العلم و القدرة و الحكمة و الرحمة و الجود و الارادة و المشية و التكوين و العظمة و الجلال و نحو ذلك على التحقيق من غير تشبيه و لا تعطيل. و التكوين غير المُكوَّن بل التكوين صفة الله تعالى. و المكوَّن مخلوق و التكوين غير مُحدث و المكوّن مُحْدَثٌ

Бешинчи фасл. Албатта Аллоҳ таоло илм, қудрат, ҳикмат, раҳмат, саховат, ирода, хоҳиш-истак, таквин – бўлдириш, азамат – улуғлик, жалол – буюклик ва шунга ўхшашлар билан ўхшатишсиз, камчиликсиз ҳақиқатдан ҳам азалий сифатланадиган нарсалар билан тавсифланади. Таквин, яъни бўлдириш мукаввандан, яъни бўлган нарсадан бошқадир. Балки, таквин Аллоҳ таолонинг сифати, мукавван эса яратилгандир. Таквин пайдо бўлган эмас, мукавван эса пайдо қилингандир.

(Аллоҳ таолонинг жами сифатлари ҳақиқий маънодадир. Улар Аллоҳнинг ўзига хос, ҳеч нарсага ўхшамайдиган сифатлардир. Уларнинг барчаси азалийдир. Сифатларнинг барчаси камчилик ва нуқсонлардан холи. Уларнинг барчаси ҳақиқий маънода ва доим фаолиятдадир. Улар олдинги мотуридийларга кўра бошқа маъноларда тавсифланмайди.

Таквин – мотуридийликка кўра Аллоҳ таолонинг зотий сифатларидан саккизинчисидир. У яратиш, бўлдириш, йўқдан бор қилиш сифатидир. Демак, яратилган, бўлдирилган ва йўқдан бор қилинган нарсалар пайдо бўлган нарсалардир. Таквин бир сифатдир, мукавван, яъни яратилган нарса ўша сифат таъсирида пайдо бўлган нарса бўлиб, сифатдан бошқа бир нарсадир.).

الفصل السادس: إنّ الله تعالى يسمّى شيئاً على ارادة الشيئيّة و الاثبات و الثبات اذ «لا شئ» نفيى، كذلك الذات و النفس، و لا يسمّى جسماً لانّه ليس باسم اثبات اذ «لا جسم» ليس بنفيى

Олтинчи фасл. Албатта Аллоҳ таоло нарсаликни, исботни ва саботни назарда тутганда бир нарса деб аталади. Чунки, “йўқ нарса” инкор қилинган. Шунингдек, зот ва нафс сўзлари билан ҳам аталади. Жисм деб номланмайди. Чунки, “жисм йўқ” жумласини исботлаш жиҳатидан инкор қилинмаган.

(Аллоҳ таолони нарса дейиш мумкин. Чунки, нарсанинг борлигини исботлаш мумкин. Шунингдек, Аллоҳни зот деб атаб ҳам бўлади. Чунки, бир нарсанинг йўқлигини айтиш мумкин. Демак, нарса бор бўлиши мумкин экан. Аллоҳни жисм дейилмайди. Жисм бир неча қисм ва бўлаклардан таркиб топган бўлади. Шунингдек, жисмнинг йўқлигини исботланмайди.).

الفصل السابع: إنّما يسمّى فى اسماء الله تعالى و فى صفاته على ما جاء فى الكتاب و السنّة و قول المسلمين. و اختلفوا فى انّه صبور ام لا فالكفّ عنه أسلم. و اختلفوا فى اضافة الاستحياء الى الله، فالكفّ عنه أسلم. و لا يأثم قائله لما جاء فيه من الآثار و ظهر بين المسلمين. فقد اجاز قوم فى الدعاء يا ضارّ يا نافع، و لم يجيزوا يا ضارّ على إنفرادٍ. و يقال يا نور على معنى أنّه مُنَوِّر، او على أنّه هادٍ و هو خالق النور و الظلمات، او أنّه برئ عن العيوب

Еттинчи фасл. Аллоҳ таолонинг исмлари ва сифатларида Китоб (Қуръон), Суннат (ҳадис) ва мусулмонларнинг сўзларида келган номлар билан исмлаб бўлади. Уламолар Аллоҳни Сабур – сабр соҳиби дейиш борасида ҳар хил фикр билдирганлар, ундан тилни тийиш саломатлироқдир. Аллоҳга ҳаё қилишни боғлаш борасида ҳам олимлар ихтилоф қилганлар. Ундан тилни тийиш саломатлироқдир. Бироқ, уни айтувчи гуноҳкор бўлмайди. Чунки, у ҳақида хабарларда келган ва бу мусулмонлар орасида ошкора айтиб юрилади. Бир гуруҳ уламоларда дуода “Ё Зорру, ё Нофеъ!” (“Эй, Зарар етказувчи ва эй фойда етказувчи!”, дейишга ижозат берганлар, бироқ, фақат “Ё Зорру!” (“Эй, Зарар етказувчи!”) дейишга ижозат бермаганлар. “Нурлантирувчи” ёки “Ҳидоят қилувчи” маъноси билан “Ё Нур!” дейилади. Зотан, у нурни ва зулматларни яратувчидир. Ёки У зот барча айблардан холидир.

(Аллоҳ таолонинг тўқсон тўққиз гўзал исмларидан бошқа ҳам исмлари Қуръонда, ҳадиси шарифларда зикр қилинган бўлса, улар билан аташ жоиз. Шунингдек, мусулмонлар аввалдан ижмоъ қилиб атаб келаётган исмлар билан ҳам номлаш мумкин. Саъдуддин ат-Тафтазоний раҳимаҳуллоҳ Аллоҳни Тангри ёки Худо деб аташ мумкинлигини қайд қилганлар. Бироқ, Аллоҳни нуқсон ёки камчиликни ифодалайдиган номлар билан аталмайди. Масалан, Аллоҳни шифо берувчи “Шофий” номи билан аталади, лекин “Табиб” дейилмайди. Чунки, табиб айрим касалликларни даволай олмаслиги мумкин. Аллоҳ таоло чўчқа ва итларни ҳам яратган, бироқ, “Чўчқа ва итларни яратувчи зот” деб номланмайди.).

الفصل الثامن: إنّ الله تعالى هو الرحمن الرحيم العالم القادر الملك القدوس السّلام المؤمن المهيمن العزيز الجبّار المتكبّر الخالق البارئ المصوّر. و لا يقال أنّ علمه قدرته و لا يقال علمه غير قدرته، بل يقال علمه لا القدرة و لا غيرها، كما يقال صفة الله تعالى لا هو و لا غيره، و على ذلك امر ساير الصفات

Саккизинчи фасл. Албатта Аллоҳ таоло – у раҳмон (ўта меҳрибон), раҳим (жуда раҳмли), олим (билимдон), қодир (қудратли), малик (подшоҳ), қуддус (муқаддас), салом (тинчликни севувчи), мўъмин (омонлик берувчи), муҳаймин (эгаллаб олувчи), азиз (иззат соҳиби), жаббор (бандалар ишини ислоҳ қилувчи), мутакаббир (катталик ярашувчи зот), холиқ (яратувчи), борий (вужудга келтирувчи), мусаввир (мавжудотларга сурат ва шакл берувчи)дир. Унинг илми Унинг қудратидир, дейилмайди. Илмини қудратидан бошқа деб ҳам аталмайди. Балки, Унинг илми қудрат ҳам эмас, Ундан ўзгаси ҳам эмас, дейилади. Чунончи, бу Аллоҳ таолонинг сифатлари У эмас, Ундан ўзга ҳам эмас, дейилганидекдир. Бошқа сифатларнинг иши (ҳоли) ҳам худди шундай.

(Аллоҳ таолонинг сифатлари “сифат зотий эмас, на ғайри зотий” қабилидан бўлиб, Аллоҳнинг зотини билдирмайди, ундан бошқа эканини ҳам англатмайди. Илм алоҳида сифат, қудрат ҳам алоҳида сифат. Бироқ, улар бир-бирларидан жудо эмаслар. Шунинг учун Унинг илмини қатъий равишда “бу Унинг қудратидир”, деб бўлмайди.).

و قد روى عن النبى عليه السلام أنّه قال: «إنّ لله تعالى تسعة و تسعين إسماً ماءة غير واحد، من أحصاها دخل الجنّة

Дарҳақиқат Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи ва салламдан ривоят қилинганки, у зоти шариф марҳамат қилганлар: “Албатта Аллоҳ таолонинг тўқсон тўққизта – бир кам юз исми мавжуд. Кимки уларни санаса, жаннатга кирур”.

(Имом ал-Мотуридий раҳимаҳуллоҳ нақл қилган ривоят қуйидагича:

«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам айтдилар: «Аллоҳнинг тўқсон тўққизта – бир кам юзта исми бор. Албатта, Аллоҳ таоло тоқ бўлиб, тоқ (сон)ни севади. Кимки бу исмларни охиригача санаса, жаннатга киргай. У Аллоҳ шундай зотки, Ундан бошқа бирор илоҳ йўқ. У ар-Раҳмон, ар-Раҳийм, ал-Малик, ал-Қуддус, ас-Салом, ал-Муъмин, ал-Муҳаймин, ал-Азийз, ал-Жаббор, ал-Мутакаббир, ал-Холиқ, ал-Бориъ, ал-Мусаввир, ал-Ғаффор, ал-Қаҳҳор, ал-Ваҳҳоб, ар-Раззоқ, ал-Фаттоҳ, ал-Алийм, ал-Қобиз, ал-Босит, ал-Хофиз, ар-Рофиъ, ал-Муъиз, ал-Музилл, ас-Самийъ, ал-Басийр, ал-Ҳакам, ал-Адл, ал-Латийф, ал-Хабийр, ал-Ҳалийм, ал-Азийм, ал-Ғафур, аш-Шакур, ал-Алий, ал-Кабир, ал-Ҳафийз, ал-Муқийт, ал-Ҳасийб, ал-Жалийл, ал-Карийм, ар-Рақийб, ал-Мужийб, ал-Восиъ, ал-Ҳакийм, ал-Вадуд, ал-Мажийд, ал-Боъис, аш-Шаҳийд, ал-Ҳаққу, ал-Вакийл, ал-Қавиййу, ал-Матийну, ал-Валиййу, ал-Ҳамийд, ал-Муҳсий, ал-Мубдиъ, ал-Муъийд, ал-Муҳйий, ал-Мумийт, ал-Ҳаййу, ал-Қаййум, ал-Вожид, ал-Можид, ал-Аҳад, ас-Самад, ал-Қодир, ал-Муқтадир, ал-Муқаддим, ал-Муаххир, ал-Аввал, ал-Охир, аз-Зоҳир, ал-Ботин, ал-Волий, ал-Мутаолий, ал-Барр, ат-Таввоб, ал-Мунтақим, ал-Афувву, ар-Рауф, Молику-л-мулки, Зул-жалоли вал-икром, ал-Муқсит, ал-Жомиъу, ал-Ғаниййу, ал-Муғний, ал-Мониъу, аз-Зоорру, ан-Нофиъу, ан-Нур, ал-Ҳодий, ал-Бадийъу, ал-Боқий, ал-Ворис, ар-Рашийд, ас-Сабурдир».

Уни Бухорий, (3/2736, 9/7392); Муслим, (4/2677); Термизий, (5/3506-3507); Насоий, (4/7659); Ибн Можа, (4/3860-3861); Ибн Ҳиббон, (3/807-808); Ҳоким, (1/41-42); Байҳақий, (10/19601-19602); Аҳмад, (2/7493); Баззор, (2/7747); Абдурраззоқ, (10/19656) каби муҳаддислар ривоят қилганлар.).

قال الشيخ الامام هذا على تسمية الخلق. فأمّا الذى سُمِّى الله به فنفس صفته و صفات الله ليست بأغيار و لا أعداد. و على ذلك كلامه الذى هو صفته لا يوصف بالحدّ و النهاية و لا بالحروف و الهجاء و لا بالصوت و ليس لصفاته حدّ و نهاية و لا لذاته حدّ و نهاية و لا ابتداء و لا غاية

Шайх, имом (Абу Мансур ал-Мотуридий) деганлар: бу (исмлар) яралмишларнинг номланишига кўрадир. Аммо Аллоҳ ўзини-ўзи номлагани сифатларининг айнан ўзидир. Аллоҳнинг сифатлари эса бошқа ҳам эмас, саналган ҳам эмас. Унинг сифати бўлмиш калом ҳам худди шунингдекдир. У (яъни, калом сифати) чегара билан ҳам, ниҳоя билан ҳам, ҳарфлар билан ҳам, ҳижо (алифбо) билан ҳам, овоз билан ҳам тавсифланмайди. Унинг сифатларининг ҳадди-ниҳояси йўқ. Унинг зотининг ҳам ҳадди-ниҳояси йўқ, ибтидоси ҳам, охири ҳам йўқ!

(Аллоҳ таолонинг калом сифати Унинг азалий ва абадий сифати бўлиб, яратилган эмас, пайдо бўлган ҳам эмас. У бизнинг каломимиз каби ҳарфлар, овозлардан иборат эмас. Аллоҳ таолонинг бошқа сифатлари ҳам худди шундай азалий ва абадийдир. Улар бизнинг сифатларимиз каби эмас. Аллоҳнинг сифатлари комил ва бенуқсондир.).

الفصل التاسع: لا بدّ من الإيمان لقوله تعالى: «و لكنّ الله رمى» (انفال ١٧) و لقوله تعالى: «فنفخنا فيه من روحنا» (تحريم ١٢) و نحو ذلك من الآيات، و لكنّه لا يسمّى رامياً و لا نافخاً لانّه لم يجئ به التَّسمّى، و يسمّى صانعا و خالقا و نحو ذلك لانّه جاء به التَّسمّى، و على ذلك امر سائر الاسماء

Тўққизинчи фасл. Аллоҳ таолонинг қуйидаги оятларига имон келтириш лозим: “Балки Аллоҳ отди” (Анфол, 17) ва “Бас, Биз ўз (даргоҳимиздаги) руҳимиздан унга пуфладик” (Таҳрим, 12) ва шунга ўхшаш (бошқа) ояти карималар. Лекин, Уни “отувчи” ва “пуфловчи” деб аталмайди. Чунки, у хилда номлаш (далилларда) келмаган. Сонеъ ва холиқ шунга ўхшаш деб аталади. Чунки, бу хилда номлаш (далилларда) келган. Бошқа исмлар ҳам шунга ўхшашдир.

(Оят ва ҳадисларда Аллоҳ таолонинг айнан исми ва сифати сифатида айтилмаган, ижмоъи уммат қабул қилмаган нарсаларни Аллоҳ таолонинг сифати дейиш дуруст эмас. Жумладан, “отмоқ”, “пуфламоқ”, “макр қилмоқ”, “унутмоқ”, “ҳаракатланмоқ”, “келмоқ”, “кетмоқ”, “нузул қилмоқ” (тушмоқ), “югурмоқ”, “малолланмоқ”, “азият чекмоқ”, “оч қолиш” кабиларни Аллоҳ таолонинг сифати сифатида кўрсатиш асло мумкин эмас. Бу мотуридийлик ва ашъарийликнинг иттифоқ қилган, яъни аҳли суннат ва жамоатнинг энг устувор таълимотидир. Уни инкор қилиш аҳли суннат ва жамоатдан оғишиш ҳисобланади.).

الفصل العاشر: روى عن أبى حنيفة رحمه الله أنّه قال: «من عَبَد ما يقع فى الوهم فهو كافر حتى يعبد ما لا يقع فى الوهم». قال الشيخ: كان الله تعالى قبل ان يخلق الخلق قديما بلا توهّم مكان و لا مسافة و لا داخل فى شئ و لا خارج عنه، و لا متّصل بشئ و لا منفصل عنه، و لا على شئ و لا تحته، و لا عن يمين شئ و لا عن يساره، و لا يتوهم ان له حدا و نهاية، فهو كما كان و يكون كما هو، فهو متعال عن نزول عمّا كان، او أن يغيّر عليه الأحوال، و قال الله تعالى فى قصّة إبراهيم عليه السلام قوله: «لا أحبّ الآفلين» (انعام ٧٦). قال الشيخ الامام رحمه الله فى الآفل الزايل دليل على الدائم الباقى

Ўнинчи фасл. Имоми Аъзам Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳдан ривоят қилинишича, у зот бундай деган эканлар: “Кимки хаёлига келган нарсага ибодат қилса, то хаёлига келтирмаган нарсага ибодат қилмагунча у кофирдир!”.

Шайх (Абу Мансур ал-Мотуридий) айтадилар: Аллоҳ таоло халқни яратмасидан илгари ҳам қадимдан маконсиздир, масофасиздир. Бирор нарсага кирмаган ва ундан чиқмаган. Бирор нарсага муттасил эмас, ундан ажралган ҳам эмас. Бирор нарсанинг устида ҳам эмас, унинг остида ҳам эмас. Бирор нарсанинг ўнг тарафида эмас, бирор нарсанинг чап томонида ҳам эмас. Унга ҳад ва ниҳоя бор деб хаёл қилинмайди. Демак, у бўлганидекдир, қандай бўлса, шундай бўлади. У бўлган жойидан “нузул” қилишдан – тушишдан олийдир. Унга ҳолатлар ўзгармоғидан ҳам олийдир. Аллоҳ таоло Иброҳим алайҳиссалом қиссасида ўз гапини айтган: “Ботиб кетувчиларни ёқтирмайман!” (Анъом, 76).

Шайх, имом (Абу Мансур ал-Мотуридий) раҳимаҳуллоҳ заволга юз тутган ботувчи ҳақида у боқий ва доимий зотга далилдир, дейдилар.

(Аллоҳ таоло хаёлга келган нарсалардан покдир, уларга ўхшашдан олийдир. Аллоҳ таоло маконга муҳтож эмас! У маконларни яратган зотдир. Бинобарин, уни осмонда деб тавсифлаб бўлмайди. Зотан, у осмонларнинг яратувчисидир. Уни Аршнинг устида туради, деб ҳам бўлмайди. У Аршидан осмонга тушади, деб зикр қилиб бўлмайди. Бу хилдаги оят ва ҳадислар “муташобеҳ” деб аталиб, улар Аллоҳ таолонинг зоти ва сифатларига лойиқ маъно билан ифодаланиши зарур.).

الفصل الحادى عشر: روى عن أبى حنيفة رحمه الله أنّه سئل عن الله تعالى قبل ان يخلق الخلق، فقال: «كان بالقدرة»، فقيل: «بقدرة من؟»، قال: «بقدرته». قال الشيخ: فى هذا دليل على أنّ لله تعالى قدرة لا هو و لا غيره

Ўн биринчи фасл. Имоми Аъзам Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳдан ривоят қилинишича, у зотдан: “Аллоҳ таоло халқни яратишидан олдин қаерда эди?”, деб сўралган. У зот: “Қудрат билан эди”, деганлар. Шунда “Кимнинг қудрати билан?”, деб сўрашган. У зот: “Ўзининг қудрати билан” деб жавоб берганлар.

Шайх (Абу Мансур ал-Мотуридий) айтадилар: бу гапда Аллоҳ таолонинг қудрати У эмас, Ундан ўзга ҳам эмаслигига далил мавжуд.

(Аллоҳ таолонинг барча сифатлари “Ўзи эмас, Ўзидан жудо ҳам эмас!” қабилидадир. Унинг сифатлари айни зоти эмас, лекин зотидан ажратилган бир нарсалар ҳам эмас. Сўфи Аллоҳёр алайҳи раҳмату-с-Саттор бобомиз булар ҳақида: “Сифот зотий эмас, на ғайри зотий!” деганлар.).

و فيه أنّ صفات الله تعالى تضاف الى الله، و لا يضاف هو الى صفته. و اصل ذلك أنّ الصفات تضاف الى الله، يقال علم الله و قدرته، و لا يقال عالم بعلمه و قادر بقدرته، و لا يقال عالم بالعلم و قادر بالقدرة، و اذا قيل: بعلم من و بقدرة من؟»، قيل: «بعلمه و قدرته». و على هذا امر سائر الصفات

У ҳақида бундай дейиш мумкин: албатта Аллоҳ таолонинг сифатлари Аллоҳга боғланади, Аллоҳнинг Ўзи сифатига боғланмайди. Асли қоида шуки, албатта сифатлар Аллоҳга боғланади. Яъни, “Аллоҳнинг илми”, “Унинг қудрати”, дейилади. “Ўз илми билан билувчи”, “Ўз қудрати ила қодир” дейилмайди, “Илм билан олим”, “қудрат билан қодир” ҳам дейилмайди. Қачон “Кимнинг илми билан ва кимнинг қудрати билан?” дейилсагина “Ўз илми билан ва ўз қудрати билан” деб жавоб берилади. Бошқа сифатларнинг иши ҳам шу кабидир.

(Аллоҳ таолонинг сифатлари Унинг Ўзи эмас, Ўзидан жудо ҳам эмас, деган қоидадан келиб чиқиб, барча сифатларни Аллоҳ таолога изофа қилиниб, гапириш керак бўлади. Масалан, “Аллоҳнинг илми”, “Аллоҳнинг қудрати”, “Аллоҳнинг иродаси” каби.).

الفصل الثانى عشر: إنّ صفات الله تعالى لا توصف، لان فى ذلك شبهة أنّها أغيار و أنّها تصير موصوفات. و تفسير ذلك أنّه لا يقال علم الله قديم و قدرته قديمة و رحمته قديمة و تكوينه قديم و نحو ذلك من الصفات، و لا يقال ايضا لم يَزَلْ قدرته و علمه لم يَزَلْ، بل يقال إنّ الله تعالى قديم بصفاته، فانّ الله تعالى بصفاته لم يَزَلْ، و الصفات تضاف الى الله، ثمّ يوصف الله تعالى أنّه قديم بصفاته

Ўн иккинчи фасл. Албатта Аллоҳ таолонинг сифатлари тавсифланмайди. Чунки, бунда уларнинг бошқача тавсифга айланиб қолиш шубҳаси мавжуд. Бунинг маъноси шуки, Аллоҳнинг илми қадимий, унинг қудрати қадимий, раҳмати қадимий, таквини қадимий, дейилмайди. Бошқа сифатлар ҳам шунга ўхшашдир. Яна Унинг қудрати доим бўлган, илми ҳам доимий бўлган, ҳам дейилмайди. Балки, Аллоҳ таоло ўз сифатлари ила қадимдир, дейилади. Зотан, Аллоҳ таоло ўз сифатлари ила доим бўлгандир. Сифатлар Аллоҳга боғланади (изофа қилинади). Сўнгра Аллоҳ таолони ўз сифатлари ила қадимий, деб тавсифланаверади.

(Аллоҳ таолонинг қадим сифати ижмоъ билан собит бўлган. У Аллоҳ таолонинг уммат айтиб келган сифатидир. Шундай экан, Унинг бошқа сифатларини қадимий деб алоҳида тавсифлаш унчалик тўғри эмас.).

و على ذلك لا يقال إنّ صفة الله تعالى شئ على الإطلاق لانها توهم أنّها أغيار الا ان يقال شئ هو صفة الله على إرادة الإثبات و نفى الغيريّة و لا يقال إنّ الصفة لا شئ لانّه نفى، بل يقال هو صفة الله على التحقيق من غير تشبيه و لا تعطيل و فى جعل الصفات اغياراً منافاة التوحيد

Шунга кўра, Аллоҳ таолонинг сифатларини мутлақ қилиб “нарса” деб аталмайди. Чунки, унда уларнинг бошқа экан деган хаёл пайдо бўлади. Балки, нарсани Аллоҳнинг сифати деб бошқаликни инкор этиш ва сифатни исботлаш маъносида айтиш мумкин. Сифатни нарса эмас, ҳам дейилмайди. Чунки, у инкордир. Балки, Аллоҳ таолонинг сифати деб ташбеҳ қилмасдан ва инкор этмасдан мутлақ қилиб айтилади. Сифатларни бошқа қилиш тавҳидни инкор қилмоқдир.

(Аллоҳ таолонинг ўзини “нарса” дейиш мумкин. Чунки, “нарса” деб бор ва мавжудга айтилаверади. Сифатларнинг ҳар бирини “нарса” деб айтиб чиқиш яхши эмас. Чунки, бунда сифатларни ташбеҳ қилиш ёки уларни инкор этиш вужудга келиб қолиши мумкин.).

ثمّ الاصل فيما يضاف اليه ما يليق به من العلم و القدرة و العظمة و الجلال، و لا يجوز ان يضاف اليه ما لا يليق به من نحو الولد و الزوجة و الجور و الظلم و السفه. و ما فيه شبهة فالكفّ عنه أسلم، نحو انّه لا يقال لم يَزَلْ يخلق و لم يَزَلْ يَرْحَم، و على ذلك أمر سائر الأسماء و الصفات، إنّ ما فيه شبهة فالكفّ عنه أسلم، و كذلك كلّ ما لم يَظْهَرْ فيما بين الأمّة فالكفّ عنه أسلم و ما فيه شبهة ترك التعظيم لله تعالى فالكفّ عنه أسلم

Сўнгра, асл қоида шуки, Аллоҳга боғланадиган, яъни, изофа қилинадиган нарса илм, қудрат, азамат ва жалол каби Унга лойиқ бўлмоғи лозим. Бола, аёл, жавр, зулм, нодонлик каби нолойиқ нарсаларни Унга изофа қилиш жоиз бўлмайди. Шубҳали нарсаларни ҳам (Унга изофа қилиш жоиз бўлмайди). Ундан ўзни тийиш саломатлироқдир. Аллоҳ таолонинг таъзими тарк қилинадиган шубҳали жойларда ўзни тўхтатиш саломатлироқ қолишдир.

(Аллоҳ таолони улуғлайдиган сифатларни айтиш жоиз. Аллоҳга зулм-ситам, ёлғон, билимсизлик кабиларни нисбат қилиш асло мумкин эмас. Аллоҳ таолонинг таъзимини шубҳага қўядиган, уни пасайтирадиган нарсаларни Аллоҳга нисбатан айтиб бўлмайди. Бундай ҳолларда тилни тийиш саломат қолишдир.).

و ردّ تأويل المتشابه الى الله تعالى أسلم و أجود و الله تعالى بذلك كله أعلم

Аллоҳ таолога бирор нарсани ўхшатувчининг ўзича гапирган гапларини – таъвилларини рад қилиш саломатлироқ ва яхшироқдир. Аллоҳ таоло бунинг ҳаммасини билувчидир!

(Аллоҳ таолони яралмишларнинг сифатларига ўхшатувчиларнинг, масалан, Аллоҳнинг аъзоси бор, дегувчиларнинг ҳар хил таъвилларини қабул қилмасдан, рад этиш саломат қолишдир. Аллоҳ таоло ҳеч нарсага ўхшамайди.).

قال الشيخ رحمه الله: تفسير كلمة الإخلاص «لا اله الا الله» إنّ اوّلها نفى الالوهيّة عن غير الله تعالى و آخرها اثبات الالوهيّة لله تعالى، فصارت من اوّلها الى آخرها توحيداً. ثمّ التصديق برسالة محمد عليه السلام تصديق بكلّ ما يجب ان يصدق من الكتب و الرُّسُل فى الدين الا أن يأتى بعد ذلك شئ يهدمه او يخلّ به

Шайх (Абу Мансур ал-Мотуридий) раҳимаҳуллоҳ дедилар: “Ла илоҳа иллаллоҳ!” деган ихлос калимасининг маъноси шуки, унинг аввалги қисми Аллоҳ таолодан ўзгасидан илоҳийликни инкор қилишдир. Кейинги қисми эса Аллоҳ таоло учун илоҳликни исботлашдир. Демак, аввалидан то охиригача тавҳидга айланди. Сўнгра Муҳаммад алайҳиссаломнинг пайғамбарликларини тасдиқлаш диндаги пайғамбарларнинг барчасини, китобларда тасдиқлаш лозим бўлган нарсаларнинг ҳаммасини тасдиқламоқдир. Ана ундан кейин фақатгина уни вайрон қиладиган ва унга халал етказадиган нарсалар келади, холос.

و الله الموفق. تمّ الكتاب بعون الله الملك الوهّاب

Аллоҳ тавфиқ берувчидир! Рисола малик ва ваҳҳоб бўлмиш Аллоҳнинг ёрдами ила тугади.

الكاتب: حميد الله البيرونى

Ҳамидуллоҳ Беруний

Kitob at-Tavhid – Kitab al-Tawhid

Kitob al-Tavhid (Arabcha: Ktab الltwحyd ‎, yoqilgan Kitob Tavhid ‘), asosiy narsa Sunniy diniy kitob va asosiy manbasi Maturidi fikr maktabi; tomonidan yozilgan Hanafiy olim Abu Mansur al-Maturidiy (vafot 333/944).

Kitob at-Tavhid – bu yodgorlik va e’tiqodlarni juda yaxshi ochib bergan monumental asar Ahli sunna va al-jamoat kabi raqiblarning stendlarini rad etdi Karramitlar, Mo’taziliylar, Qadariya, Majus, Sofistlar, Dualizmlar va nasroniylar.

Ushbu ish batafsil va yaxlit yondashuvni taqdim etadi Islom dinshunosligi, shu bilan birga uning eng qadimgi keng qamrovli manbai. Al-Maturidiy o’zining ta’limotining epistemologik asoslarini taqdim etadi va uni himoya qilish uchun batafsil dalillarni keltiradi Tavhid, shu jumladan uning kosmologik ta’limotlari – yaratilish uchun dalillar va ontologiya koinot. U shuningdek, diqqatini jamlaydi Xudo, Bilan bog’liq masalalarni tahlil qilib, Uning mavjudligi va atributlari antropomorfizm va ratsionalizm boshqalar qatorida. [3]

Mundarija

• 1 Nashrlar
• 2 Mukofotlar
• 3 Haqiqiylik
• 4 Mundarija
• 5 Shuningdek qarang
• 6 Izohlar
• 7 Adabiyotlar
• 8 Tashqi havolalar

Nashrlar

Kitob Bekir Topaloğlu va Muhammed Aruchi tomonidan tahrir qilingan va ikki marta ISAM Publications tomonidan nashr etilgan (2000 va 2003). Uchinchi taassurot paydo bo’ldi Bayrut 2007 yilda. [4]

Mukofotlar

Ushbu sohada “Yil kitobi” uchun 16-Jahon mukofoti bilan taqdirlangan Islomshunoslik tomonidan Madaniyat va Islom hidoyat vazirligi Kitobning muharrirlari Bekir Topalo’g’li va Muhammed Aruchi Madaniyat va Islom hidoyat vazirligi tomonidan shu munosabat bilan Eronga taklif qilingan. 2009 yil 7 fevralda tashkil etilgan anjumanda Musulmon ilohiyoti bo’yicha “Yil kitobi” mukofoti g’oliblarga Prezident tomonidan topshirildi Mahmud Ahmadinajod. [5]

Haqiqiylik

Jozef Shaxt, Kitob at-Tavhidning kashf etilganligi to’g’risida e’lon qilgan maqolasida, ta’riflangan Kembrij qo’lyozma al-Maturidiyning haqiqiy kitobi sifatida. Ayni paytda, Kitob at-Tavhidning bitta saqlanib qolgan qo’lyozmasi 1970 yilda Fathallah Xalif tomonidan nashr etilgan va shu asosda islom ilohiyoti talabalari tomonidan tadqiqotlar boshlangan. Unga bir nechta sharhlar va tadqiqotlar o’tkazildi. [6]

Mundarija

• — arabcha translyatsiya kaliti,
• — kirish,
• — Imomning qisqacha biografiyasi Abu Mansur al-Maturidiy,
• — Imomdan o’qituvchilar zanjiri Abu Hanifa Imom al-Maturidiyga,
• — Kitob at-Tavhid,
• — Tarjima haqida eslatmalar,
• — [1]. Din hokimiyatga ishonish asosida bo’lmasligi kerak (taqlid ) lekin dalillarga asoslangan bo’lishi kerak,
• — [2]. Din haqida bilim uzatish (sam ‘) va aql (‘ aql) orqali olinadi,
• — [3]. Odamlar asosan bilim olishning uchta vositasiga ega;
• ——— a). Sezgilar,
• ——— b). Yuqish,
• ——— c). Aql,
• — [4]. Koinotning yaratilgan tabiati uchun dalil;
• ——— Koinotning ontologik tuzilishi,
• — [5]. Koinotning Yaratuvchisi borligining isboti,
• — [6]. Koinotni Yaratganning Bittasi,
• — [7]. Olam Yaratguvchisi aqlga asoslangan bo’lishi masalasi,
• — [8]. Bizning ta’limotlarimizga qarshi chiqqanlarning rad etilishi Epistemologiya,
• — [9]. Yo’qdan mavjud bo’lgan narsani olib tashlash,
• — [10]. Olamning abadiyligini e’tirof etuvchilarning rad etilishi,
• — [11]. Xudoning ismlari va xususiyatlari: Xudo tan (jism) deb ta’riflanmasligi mumkin,
• — [12]. Xudo “narsa” (shay) deb ta’riflanishi mumkin,
• — [13]. Shayx Abu Mansurdan “Yagona” ning ma’nosi haqida so’radilar.
• — [14]. Xudoning muhim fazilatlari: iroda irodasi (‘ikhtiyor),
• — [15]. Kuch (qudra) va iroda (iroda),
• — [16]. Bilim (‘ilm),
• — [17]. Xudoning harakat xususiyati: yaratish (taqvin),
• — [18]. Xususiyatlar mavjudligining isboti: Yaratilganni Yaratilgan bilan tenglashtirishga qarshi,
• — [19]. Ijod bilim va qudrat singari abadiydir,
• — [20]. Al-Ka’biyning fazilatlar haqidagi ta’limotini taqdim etish va rad etish,
• — [21]. Nutq (kalam),
• — [22]. Ka’biyni rad qilishda Xudoning irodasini to’g’ri anglash (“ikhtiyor”),
• — [23]. Tabiatning avtonom jarayonini yuritadiganlarga qarshi,
• — [24]. Abadiy moddani (tina) tutadiganlarga qarshi,
• — [25]. The qarshi Karramitlar,
• — [26]. Xudoning ismlarini to’g’ri tushunish (asma ‘),
• — [27]. Barcha ismlar Xudoga abadiy amal qiladi (tanqid bilan) Jahm bin Safvon ),
• — [28]. Qur’onda Xudoning antropomorfik tavsiflari;
• ———– Xudoning Arshdagi Istavosi (Al-Istava ‘ala al-Arsh), [Izoh 1]
• — [29]. Taxtning turlicha qarashlari va Xudoning lokalizatsiya qilish imkoniyati,
• — [30]. Al-Maturidiy ta’limotining qisqacha mazmuni,
• — [31]. Ka’abi bilan tortishuv va Xudo bizning ustingizda osmonda degan fikrga qarshi,
• — [32]. Xudoga nisbatan “yaqin”, “kelish” va “o’tirish” atamalarining ma’nosi,
• — [33]. Xudoning jannatdagi ko’rinishi (ru’yat Alloh),
• — [34]. Musulmon muxoliflar bilan bahslashish Mo’taziliylar;
• ———– Ularning asosiy ta’limotlari chet el dinlari g’oyalariga yaqin ekanligining isboti,
• — [35]. Tezisga qarshi; Mavjud bo’lmagan narsa (ma’dum) doimo mavjud bo’lgan,
• — [36]. Tezisga qarshi; Xudo abadiy Yaratuvchi bo’lmagan,
• — [37]. Tezisga qarshi; Xudoning Yaratilish San’ati Yaratilishidan farq qilmaydi,
• ———– Xudoning irodasi – bu amalga oshiriladigan narsadan boshqa narsa emas,
• — [38]. Tezisga qarshi; Baxtsiz hodisalar moddiy olamda o’zlarining qonunlariga muvofiq ishlaydi,
• — [39]. Tezisga qarshi; Odamlar o’zlarining erkinligiga asoslanib, Xudo ilgari bilmagan tarzda harakat qilishlari mumkin,
• — [40]. Xudoning ta’rifi va Unga ismlar qo’shish sabab bo’lmaydi Antropomorfizm,
• — [41]. Nima uchun Xudo koinotni yaratdi?
• — [42]. Xudoning donoligi va dalili to’g’risida An-Najjar bilan bahslashing,
• — [43]. Nima uchun Xudo dunyoni yaratganligi haqidagi savol (An-Najjarga qarshi, Mo’taziliylar va Ismoilis ),
• — [44]. Donolikning ta’rifi,
• — [45]. Xudoning amri va taqiqoti (Najjar bilan kelishilgan holda),
• — [46]. Xudoning va’dasi va tahdidi (An-Najjar bilan kelishilgan holda),
• — [47]. Maksimning to’g’ri tushunchasi to’g’risida “Kim o’zini bilsa, Rabbini biladi”
• — [48]. Yana; Shartlardan foydalanish to’g’risida: Xudo bilan “narsa” (shay ‘), tan (jism) va borliq (huviya),
• — [49]. Yana; Xudo bir joyda (taxtdagi Istavosi tufayli) bormi?
• — [50]. Kategoriyalarni qo’llash to’g’risida; Xudoning sifatlari to’g’risida ta’lim berishda nima (ma), qanday (kayfiya), qachon (ayna) va harakat (fil),
• —[51]. Teodisli; Zararli mavjudotlar va moddalarni yaratishda Xudoning donoligi va dalili,
• — [51]. Olam tabiatidagi mazhablarning kelishmovchiligi,
• — [52]. Rad etish Dualizm,
• — [53]. Rad etish Naturalizm,
• — [54]. Tavhidga yondashuvlar,
• — [55]. Muhammad ibn Shabibning Yaratganning borligi va sifatlari haqidagi qarashlari,
• — [56]. Dinshunoslikda spekulyativ fikrlash zarurligini himoya qilish (nazariya),
• — [57]. Muhammad ibn Shabibning tanalarning yaratilgan tabiati haqidagi argumenti,
• — [58]. Dahriyya ta’limotlarini rad etish (materialistlar),
• — [59]. Toifalari Aristotel,
• — [60]. Sumaniyaning “Dunyo boshlang’ichsiz va pastga cho’kib ketadi” degan tezisining inkor etilishi; Al-Nazzam Imom al-Maturidiyning sharhlari bilan bahs,
• — [61]. Qarshi Sofistlar; Muhammad ibn Shabibning Imom al-Maturidiyning sharhi bilan bahslashishi,
• — [62]. Manikeylarning ta’limoti to’g’risida; Ularning noto’g’ri ekanligini namoyish etish,
• — [63]. Dayoniyalik ta’limot to’g’risida (izdoshlari Bardesanlar, ya’ni Ibn Dayson); Ularning noto’g’ri ekanligini namoyish etish,
• — [64]. Ta’limoti to’g’risida Marcionites; Ularning noto’g’ri ekanligini namoyish etish,
• — [65]. Ta’limoti to’g’risida Sehrgarlar; Ularning noto’g’riligini namoyish etish.
• — minnatdorchilik,
• — Lug’at.

Shuningdek qarang

• Kitoblar portali
• Islom portali

• Tabsirat al-Adilla
• As-Savad al-A’zam
• Al-Aqidah at-Tahaviyya
• Sunniy kitoblar ro’yxati