25 million nusxada sotilgan «Muvaffaqiyatli odamlarning 7 odati» kitobidagi g‘oyalarning Qur’ondagi ifodasi

Alloh taolo aytadi: “Har bir jon – nimani taqdim qildiyu, nimani taxir qildi – biladir” (“Infitor” surasi, 5-oyat).

Boshlang’ich sinf o’quvchilarini faollashtirishda o’zbek milliy-ma’naviy merosidan foydalanishning pedagogik imkoniyatlari

1.1. Boshlang’ich sinf o’quvchilarini faollashtirishda o’zbek milliy-ma’naviy merosidan foydalanishning pedagogik imkoniyatlarini o’ziga xos hususiyatlari.

1.2. Boshlang’ich sinf o’qish darslarida o’zbek milliy-ma’naviy merosidan foydalanishning pedagogik imkoniyatlarini o’rnini izohlash.

1.3. Boshlang’ich sinf o’quvchilarini faollashtirishda o’zbek milliy-ma’naviy merosidan foydalanishning pedagogik imkoniyatlarini o’rganishning samarali omillari.

II Bob. Boshlang’ich sinf o’quvchilarini faollashtirishda o’zbek milliy-ma’naviy merosidan foydalanishning pedagogik imkoniyatlarini o’rganishning shart-sharoitlari.

2.1. Davlat ta`lim standartlarida o’zbek xalqining milliy-ma’naviy merosini o’rganishga qo’yilgan talablar.

2.2. Boshlang’ich sinf o’quvchilarini faollashtirishda o’zbek milliy-ma’naviy merosidan foydalanish orqali uning pedagogik imkoniyatlarini o’rganishning shakl, metod va vositalari.

III Bob. Boshlang’ich sinf o’quvchilarini faollashtirishda o’zbek milliy-ma’naviy merosidan foydalanishning pedagogik imkoniyatlarining samaradorligi.

3.1. Tajriba- sinov ishlarining metodik xususiyati.

3.2. Tajriba- sinov ishlarining dinamik o’zgarishi.

3.3. Bob bo’yicha xulosa.

Хulosa va tаvsiyalar.

Foydalanilgan adabiyotlar.

Mаvzuning dоlzаrbligi. O’zbekistonda olib borilayotgan tub islohatlar mazmuni yosh avlodni ma’naviy yetuk, intellektual salohiyatli barkamol avlod qilib tarbiyalashga qaratilgan. Mustaqillikni mustahkamlash uchun olib borilayotgan siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy, ma`naviy sohalardagi islohatlar inson huquqi va erkinliklarini himoya qiluvchi demokratik va fuqarolik jamiyatini barpo etishni ko’zda tutadi. Amalga oshirilayotgan o’zgarishlarning bosh maqsadi ham insonning moddiy va ma`naviy manfaatlarini himoya qilishdan iborat. Bunday mashaqqatli murakkab yo’lda bizga doimo mash`ala bo’ladigan, yo’limizni charog’on yoritib turadigan ota-onalarimiz, bobolarimiz, ajdodlarimizning ibratli hayot saboqlari bor. Milliy qadriyatlarni tiklash, ma’naviyatni yuksaltirish, ayniqsa sharqona odob-ahloq an’analariga e’tiborni kuchaytirish shular jumlasidandir. Yurtimizda buyuk rejalar va bunyodkorlik ishlari tarixiy an’ana va tajribalarga asoslanib, aql-u idrok bilan amalga oshirilmoqda. Shu o’rinda yurtboshimiz I.A.Karimovning “Shuni aytishimiz lozimki, xalqimiz ma’naviyatini yuksaltirishda milliy urf-odatlarimiz va ularning zamirida mujassam bo’lgan mehr-oqibat, insonni ulug’lash, tinch va osoyishta hayot, do’stlik va totuvlikni qadrlash, turli muammolarni birgalashib hal qilish kabi ibratli qadriyatlar tobora muhim ahamiyat kasb etmoqda” 1 degan fikrlarini eslatishni o’rinli deb hisoblaymiz. Har bir xalqning ta’lim –tarbiyaga oid an’analari borki, ular pedagogik fikr taraqqiyotiga xizmat qilib, bola tarbiyasi haqidagi tasavvur va qarashlarni ifodalaydi. Har bir ota-ona o’z farzandini barkamol bo’lishini istaydi. Shuning uchun ham xalqimizda “Farzandlar kamoli – ota-ona jamoli” degan naql bor. Huddi mana shu narsa, ota-onalarning orzu-umidi ham, an’ana sifatida avloddan-avlodga o’tib keladi. Dunyodagi har bir millatning, shu jumladan, o’zbeklarning ham aqliy-ruhiy qiyofasi, ya’ni milliy mentaliteti, o’ziga xos tarixiy–etnik tabiiy-iqlimiy shart-sharoitlari doirasida shakllangani bois, uning jamiyatda sodir bo’layotgan ijtimoiy-siyosiy hodisalar, tarixiy jarayonlarga bo’lgan munosabati ham turlicha bo’lishi shubhasiz. Zero, milliy o’ziga xosliklar uzoq tarixiy davrdagi ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy jarayonlar tabiiy geografik o’rnashuv, o’zaro etnomadaniy aloqalar, diniy mansubliklar asosida qaror topadi va aynan mana shular hamda xalqning ruhiy-psixologik qarashlari negizida qadimiy an’analar, urf-odatlar va marosimlar shakllanadi.

Shu ma’noda hozirgi sharoitda ijtimoiy-iqtisodiy islohatlarning samaradorligi ta`lim, shaxs ma`naviyati hamda uning yuksak kasb mahoratiga bog’liq. O’zbekiston Respublikasining “Ta`lim to’g’risida”gi Qonuni hamda “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”da salohiyatli kadrlarni tayyorlash, ularni milliy mustaqillik mafkurasi asosida tarbiyalash muhim masala sifatida olg’a surildi. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov ta`lim sohasidagi islohatlarning asl mohiyati haqida fikr yuritar ekan: “Kelajak bugundan boshlanadi, hozir tarbiya masalasiga e`tibor qilinmasa, kelajak boy beriladi. Tarbiyadan hech narsani ayamaymiz! Ma`naviy va axloqiy poklanish, iymon, insof, diyonat, or-nomus, mehr-oqibat va shu kabi chinakam insoniy fazilatlar o’z-o’zidan kelmaydi, hammasining zaminida tarbiya yotadi. Zero, bugungi yosh avlodga o’tmishimiz kim ekanligini anglatish, biz kimning avlodi ekanligimizni yetkazish eng dolzarb masalalardan biridir” 1 , deb ta`kidlaydi va bugungi kunda jamiyatning yangilanishi, hayot taraqqiyoti va istiqboli barcha sohadagi islohatlar samaradorligi yuqori malakali ongli mutaxassislar tayyorlashga bog’liq ekanligini alohida uqtirib o’tadi.

Mustaqil O’zbekistonda yosh avlod ma`naviyatini yuksaltirishga o’ta muhim vazifa sifatida qaralmoqda. O’zlikni anglash va ma`naviy tarbiya ishlarini sifat jihatidan yangi pog’onaga ko’tarish ijtimoiy ehtiyojga aylandi. O’zbekiston Respublikasi hukumati milliy ma`naviyatimizning mushtarakligiga erishishni davlat siyosatining ustuvor yo’nalishlaridan biri sifatida e`tirof etdi. Prezident Islom Karimovning “Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch” kitobida ulug’ ajdodlarimizning jahon fani, madaniyati, ma`naviyati ravnaqiga qo’shgan ulkan hissalari, yosh avlodni ana shu ilmiy meros bilan tanishtirish zarurati alohida ta`kidlanganligi bejiz emas. Chunki, mustaqillik yillarida shakllanayotgan yangicha dunyoqarash yosh avlodga vatanga sadoqatni, milliy qadriyat va an’analarga muhabbatni, o’z yaqinlariga mehribonlikni, tanlagan yo’li–kasbi, maslagi va e’tiqodiga sodiqlikni nazarda tutadi. Yangicha fikrlash va yangicha tafakkur aynan mustaqillik mafkurasi ruhida sayqal topgan milliy ong, dunyoqarash va e’tiqod mahsulidir.

Hozirgi kunda Respublikamizda milliy qadriyatlarni o’rganish dolzarb masalalardan biriga aylandi. Sababi boy milliy qadriyatlarimiz tarixini o’rganmay turib, ularning bugungi holatini tahlil qilish va kelajagi haqida fikr yuritish qiyindir. Kishining qurshab turgan cheksiz ko`p narsa va hodisalar, shu jumladan, milliy ma`naviyat ichidan ham, muayyan shaxs yoki ijtimoiy guruh, yoki konkret millat, yohud butun insoniyat uchun alohida ahamiyatga, qadrga ega bo`lganlari qadriyat deyiladi.

Milliy qadriyat deb, muayyan xalqning rasm-rusumi, an`anasi, fazilatlari, axloq va odobi, yashash tarzi, bayramlari, shu xalqning aksariyat qismi tomonidan e`zozlanishga loyiq bo`lgan inshoatlar, milliy kiyimlar, uy-ro`zg`or buyumlari, ro`zg`or tutishlari aytiladi. Masalan, o`zbeklarning mehnatsevarligi, mehmondo`stligi xushxulqligi va muloyimligi, g`ayratli va itoatgo`yligi, turli toifadagi odamlar bilan o`zaro inoqlashib ketishligi, kechirimliligi, mulohaza va tafakkur bilan ish ko`rishi, tinchliksevarligi o`zbek milliy qadriyatlari bo`lib hisoblanadi.

Ma`naviy qadriyatlar – kishilar ma`naviy faoliyati mahsuli, bilishning murakkab jarayoni natijasida yuzaga kelgan bilim, qarash va malakalar samarasidir. Bu qadriyatlarni tariflash, oqibat natijada, insonning ruhiy ehtiyojlari, manfaatlari va faoliyat turlariga bog`liq. Ma`naviylik bunday hollarda moddiylik- ka qarama–qarshi qo`yilmaydi. Aksincha, ular o`zaro bog`liqdirlar. Bularga misol qilib, turli-tuman bayramlar, milliy urf-odat va an`analar, chiroyli axloq va odoblar, musiqa, mo`yqalam ustasi ijodining mahsuli bo`lgan rasmlar, badiiy adabiyot va hokazolarni keltirsa bo`ladi.

Moddiy qadriyatlar deb, kishilar moddiy ehtiyojlarini qondirib, o`ziga xos xususiyati va shakllariga ko`ra odamlarda alohida his-tuyg`u uyg`otuvchi moddiy narsalarga aytiladi. Ularga buyuk inshoatlar, bog` va hiyobonlar, antiqa uy ro`zg`or buyumlari, tarixiy buyumlar va shunga o`xshash narsalar kiradi.

Ma`naviyat – kishilarning egallagan bilimlari va bu bilimlarning hayot tarziga aylanganlik darajasi; qadriyat – ma`lum bir shaxs yoki kishilar guruhida alohida ahamiyatga ega bo`lgan ma`naviyat turi; madaniyat – inson olgan bilimlarini hayotda qo`llayotganida boshqalarni zavqlantira olish holati; san`at-avvallari bo`lib o`tgan madaniyat turlaridan birini, shu kunda, sun’iy ravishda tiklab, odamlarda zavq uyg`otuvchi faoliyat turi bo`lsa, madaniy va ma`naviy meros ajdodlar avlodlarga qoldirgan ma`naviyat hamda madaniyat ichidan millatning shu kuniga asqotib turgan qismiga aytiladi.

Ota-bobolarimizning ummonday ma`naviy va madaniy xazinasidan bizga faqat bir qismigina yetib kelgan. Ularning ko`plari tarix sahifalarida qolib ketgan sababi, ular o`z vaqtida xizmatini bajarib bo`lib, bugungi kunimizga yaramay qolgan ular faqat ma`naviy va madaniy yodgorlik sifatida xotirlanadi. Misol uchun, millatimizning ko`rki bo`lgan paranji (yopinchiq) o`z davrida zo`r qadriyat bo`lgan. Ba`zilar paranji yopinishni madaniyat darajasiga ham olib chiqqanlar. Ammo, bu bizga meros bo`lib qolmadi. U millatimizning ma`naviy yodgorligi.

Turli marosim va urf-odatlarimiz milliy asosga ega bo’lib, milliy madaniyatni tashkil etuvchi bo’laklardan biridir. Yoshlarni faollashtirishda milliy-ma’naviy merosdan foydalanish, ularni o’quvchilar ongiga singdirish, vatanimiz taraqqiyoti va istiqboliga zid bo’lgan yot qarashlar ta`siridan saqlash bilan jamiyatda insoniy fazilatlarni yanada kamol toptirishga xizmat qilishiga ishona olsak bo’ladi.

Yosh avlodni ma`naviy-axloqiy jihatdan barkamol inson qilib tarbiyalash bugungi mustaqillikni mustahkamlash, rivojlantirish va takomillashtirish uchun zaruriy vazifadir. Bu borada O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimovning quyidagi fikrlari ibratlidir: “. unib, o’sib kelayotgan yangi avlodning har tomonlama barkamol, irodasi baquvvat, iymoni butun bo’lib voyaga yetishi uchun keng jamoatchilik va aholimiz o’rtasida ma`naviy-ma`rifiy faoliyatimizni yuksak darajaga ko’tarishning ahamiyati beqiyosdir” 1 .

Zero, ma`naviy-axloqiy barkamollik yangi qurilayotgan huquqiy demokratik jamiyatning ravnaqiga samarali ta`sir qiladi. Bu borada Prezidentimiz I.A. Karimov “Barkamol avlod orzusi” kitobida “Bizga bitiruvchilar emas, maktab ta’lim va tarbiyasini ko’rgan shaxslar kerak” 2 deb ta’kidlaganlar.

Shu ma’noda ta`lim va tarbiya birligi tamoyili asosida yoshlarimizda ilmiy dunyoqarashni shakllantirish, ularni ajdodlarimizning boy ilmiy merosidan bahramand etish, milliy iftixor tuyg’ularini shakllantirishga qaratilgan ma`naviy-ma`rifiy tadbirlarda, fanlarni o’qitish nuqtai nazaridan o’rganish zaruriyati mavzuning dolzarbligini belgilaydi.

Tаdqiqоtning o’rgаnilgаnlik dаrаjаsi. Boshlang’ich sinf o’quvchilariga o’zbek xalqining мilliy ma’naviy merosini, qadriyatlarni, o’rgatish muammosini pedagog va psixolog olimlar bir qator tadqiqot ishlarida ma’lum ma’noda o’rgandilar. Ana shunday olimlarimiz sirasiga O.Musulmonova, X.Ziyoyev, T.Mahmudov, E.Yusupov, J.Tulenov, Q.Nazarov H.I.Ibrohimov, H.D.Norqulov va boshqa olimlar mustaqillikning mohiyati, uning ma`naviy asoslari, milliy qadriyatlarimiz, ilmiy merosimizni yoshlar ongiga singdirish yo’llari, milliy va umuminsoniy qadriyatlar mushtarakligida shaxs ongini shakllantirish masalalarini tadqiq etishgan. Masalan, O.Musulmonova milliy qadriyat va an’analarni pedagogik jihatini talqin etib, uning tarbiyadagi ahamiyatini ochib bergan. Metodik tavsiyalar ishlab chiqishgan. Biroq aynan boshlang’ich sinf o’quvchilarini faollashtirishda o’zbek milliy-ma’naviy merosidan foydalanishning pedagogik imkoniyatlari tizimli ravishda ochib berilmagan. Ushbu muammoning dolzarbligi, nazariy va amaliy jihatdan yetarli darajada ishlab chiqilmaganligi dissertatsiya mavzuyimni “Boshlang’ich sinf o’quvchilarini faollashtirishda o’zbek milliy-ma’naviy merosidan foydalanishning pedagogik imkoniyatlari” deb nomlanishiga asos bo’ldi.

Dissertatsiya ishining ilmiy-tadqiqot ishlari rejalari bilan bog’liqligi:

Ta’lim va tarbiya birligi tamoyili asosida yoshlarimizning ilmiy dunyoqarashini shakllantirish, ularni ajdodlarimizning boy ilmiy merosidan bahramand etish, milliy iftixor tuyg’ularini shakllantirish zaruriyati.

O’rta ta’lim boshlang’ich sinf Davlat ta’lim standarti (DTS), “Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi” talablari asosida metodik tavsiyalar ishlab chiqish muommolari Namangan davlat universitetining “Pedagogika va psixologiya” kafedrasining ilmiy ishlar rejasiga muvofiq bajarildi.

Dissertatsiyaning maqsadi va vazifasi. Boshlang’ich sinf o’quvchilarini faollashtirishda o’zbek milliy-ma’naviy merosidan foydalanishning pedagogik imkoniyatlarini yoritish va uning amaliy samaradorligini ta`minlashga asoslangan ilmiy tavsiyalarni ishlab chiqish.

• tadqiqot mavzusiga oid ilmiy-uslubiy adabiyotlarni o’rganish;
• boshlang’ich sinf o’quvchilarini ajdodlarimizning millliy ma’naviy merosidan foydalanishning pedagogik imkoniyatlarini uslubiy metodikasini ishlab chiqish va tajriba-sinov ishlari orqali samaradorligini oshirish;
• muammoning o’ziga xos xususiyatlarini, omillarini aniqlash;
• muammoga doir mezonlarni ishlab chiqish;
• boshlang’ich sinf o’quvchilarini faollashtirishda o’zbek milliy-ma’naviy merosi- dan foydalanishning pedagogik imkoniyatlariga oid tavsiyalar ishlab chiqish.

• umuminsoniy qadriyatlarga sodiqlik;
• xalqimizning ma`naviy merosini mustahkamlash va rivojlantirish;
• insonning o’z imkoniyatlarini erkin namoyon qilish;
• vatanparvarlikdan iboratdir.

• ilmiy meroslar insonlarning talab va ehtiyojlari asosida aql-zakovat bilan yaratilgan, ularning tasavvuri, tafakkuri, kelgusi orzu-istagi, e`tiqodi, axloq qoidalarini o’zida mujassam etgan, amaliy hayotda sayqal topgan ma`naviy boylik bo’lib, boshlang’ich sinflarga tarbiyaning tayanch vositasi hisoblanadi;
• intellektual meroslar tarixiy taraqqiyot bosqichiga ega, hayotda sinalgan, ijtimoiy taraqqiyotda ahamiyatli, avloddan-avlodga o’tuvchi ijtimoiy hodisadir;
• intellektual meroslar jamiyat rivojining negizi, xalqning tarixiy taraqqiyotida erishilgan barcha yutuqlarini ifodalovchi va saqlovchi qudratli omildir.

• o’quvchi shaxsining ilmiy salohiyati hozirgi davrda insoniyat erishgan barcha yutuqlarga suyanishi asosida qurilmog’i;
• intellektual merosni shakllantirishda milliy va umuminsoniy qadriyatlar ustivor bo’lishi;
• intellektual merosni shakllantirishda milliylikdan yiroq va unga zid unsurlardan voz kechmoq zarur;
• milliy-ma’naviy merosdan unumli foydalanish orqali yosh avlodni keng ma’noda faollashtirishga va milliy-ma’naviy merosni asrab avaylab avlodlarga yetkazmoq lozim;
• intellektual meros yangi moddiy ehtiyoj va talablar, yangi texnika va texnologiya, yangi qulayliklar, farovonlikka mos holda shakllanishi zarur;
• ilmiy intellektual mohiyati o’quvchi shaxsida tashabbuskorlik, faollik, ishbilarmonlik, ijodkorlik, tadbirkorlik hislatlarini shakllantirishga davlat qonunlari asosida qaratilgan bo’lishi kerak;

• axloqiy ong, axloqiy sifat, axloqiy odat, axloqiy faoliyat boshlang’ich sinf o’quvchisi milliy-ma’naviy madaniyatini shakllantirishning muhim belgilarini tashkil etadi;
• milliy madaniy meros o’quvchining butun hayoti va faoliyati jarayonida rivojlanadi va mazmunan boyib, shakllanib boradi;
• milliy madaniy meros boshlang’ich sinf o’quvchisi faoliyatiga doimiy izchil, sekin-asta singdirib borilgandagina u ijobiy natija beradi.

• o’quvchida o’zbek xalqining ilmiy merosini o’rganishga ehtiyojni oshirishi;
• ijtimoiy-iqtisodiy, ma`naviy muammolarni to’g’ri anglashga yordam berish;
• o’zbek xalqining milliy-ma’naviy merosini boshlang’ich sinf o’quvchilarida shakllantirish zamirida, uning jamiyat taraqqiyotiga hissa qo’shishini ta`minlash va o’quvchilarni faollashtirish.
• intellektual merosni shakllantirishning muhim manbai bo’lgan o’tmish madaniy merosi, ma`naviy qadriyatlarni hozirgi zamon madaniy hayot bilan o’zaro aloqada, uyg’unlikda o’rganish, amaliy faoliyatda ularda olg’a surilgan ilg’or g’oyalarga rioya etish, ularning umrboqiyligini ta`minlash, rivojlantirish zarurligini tub ma`noda anglab yetish.

1. bolalar o’yinlari;
2. choyho’rlik – choyhona gurunglari;
3. bolalar gapi – gap-gashtak;
4. bolalarni kattalar bilan birgalikda;

• ta`lim-tarbiya mazmuni, shakl, usul va vositalarining milliy xarakteri;
• ijtimoiy omillar, ta`lim-tarbiya jarayonini insonparvarlashtirish, gumanitarlashtirish, mustaqillik, erkinlik, oshkoralik va tenglik;
• hududiy omillar: o’quvchi yashayotgan o’lka milly madaniy merosini mazmuni qamrovi, boyligi, tarixiy o’rni va ahamiyati;
• maktab va sinfning moddiy-texnik bazasi, maktab kutubxona fondi, muzey va ma`naviy qadriyatlarni o’rganish markazlari, to’garak faoliyatining mazmunan rang-barangligi.

• dastur mavzularining mohiyatini yoritishga xizmat qilgan materiallarning ilmiyligi, ixchamligi, qiziqarliligi, asosliligi, qo’llashga mosligi, ketma-ketligi, tarixiyligi;
• o’quvchilarning ma`naviy ehtiyoji, talabi, qiziqishlarini qondira olishi;
• o’quvchilarning yoshi, sinfning umumiy saviyasiga mosligi;
• ilmiy va milliy xarakterni ifodalashi;
• o’quvchi faoliyati qamrovi;
• o’quvchi bilim saviyasi, mantiqiy fikr doirasining o’sishi, tarbiyasiga ta`siri;
• o’quvchini ruhiy va jismoniy zo’riqtirmaslik.

• milliy-ma’naviy merosning taraqqiyot bosqichlari, ularning asosiy belgilarining ko’rinishlarini;
• o’zbek xalqining milliy-ma’naviy merosi qirralari, manbaalarining o’zaro ta`sirini va aks ta`sirini;
• o’zbek xalqining milliy-ma’naviy merosi rivojlanishi jihatidan zarur bo’lgan iymon, e`tiqod, insonparvarlik, yaxshilik, mehnatsevarlik va boshqa ma`naviy-ruhiy qadriyatlarni;
• insonni ilmiy jihatdan tubanlashtiruvchi (yovuzlik, jaholat, zo’rlik, yolg’onchilik, qabihlik va b.q.) sifatlarni.

• o’qituvchining ilmiy-ijodiy mehnati;
• ta`lim mazmunidan samarali foydalanish;
• ta`lim va tarbiyaning turli, shakllari, usullari va vositalarini (ma`ruza, suhbat, hikoya, munozarali vaziyat yaratish, qiyosiy, izohli tahlil, ilmiy manbaalar ustida mustaqil ishlash, yozma ishlar tashkil etish, xalq hunarmandchiligi, me`morchilik, xalq pedagogikasi namunalari, tasviriy san`at, tarixiy obidalardan va h.k.) tanlash;
• o’zlashtirilgan bilim, malaka va ko’nikmalar ustidan doimiy nazorat va o’z-o’zini nazorat qilishga e`tibor;
• o’quvchining bo’sh vaqtini to’g’ri tashkil etish (odobnoma, o’qish darslaridan, sinfdan va maktabdan tashqari qiziqarli kecha, konferensiya, munozara, uchrashuv kabi tarbiyaviy tadbirlar uyushtirish, tarixiy obidalar, adabiyot va san`at muzeylari, ko’rgazmalari, shoir va yozuvchilar uylariga, tarixiy shaxslar nomi bilan bog’liq joylarga sayohatlar tashkil etish, milliy-ma’naviy meroslarning mohiyatini yoritishga bag’ishlangan yozma ijodiy ishlar ko’rik-musobaqalari, alloma adiblarimiz yaratgan tarixiy, badiiy asarlar asosida sahnalashtirilgan kino va spektakllar tomosha qilish va muhokama etish, davra suhbatlari o’tkazish kabi muhim vazifalarga alohida e`tibor beriladi).

1. Boshlang’ich sinf o’quvchilarni o’zbek milliy-ma’naviy merosi nuqtai nazaridan ko’proq she`rlar, hikoyalar, badiiy asardan parchalarni yuzaki emas, mazmun va mohiyatini anglagan holda o’qishga o’rgatish, o’z vaqtida barcha tur va janrlardagi asarlarni o’rganishga bir xil munosabatda bo’lishni ta`minlash (fol’klor, diniy manbaalar, mumtoz adabiyot, hozirgi zamon adabiyoti).
2. O’qish darsligida badiiy asar voqealari, timsollarnning xatti-harakatlari, axloq-odob mezonlarini milliy asosda tushunish va ularni o’ziga qabul qilib intellektual merosni boyitishga, adabiyotni qadrlashga, asosiysi, ma`naviy ongni shakllantirishga erishish. Badiiy asarlar tur va janr xususiyatlariga ko’ra tahlil etiladi. Lirik asarlarni badiiy o’qish, musiqa asari bilan bog’lab tahlil etish orqali shoir olg’a surgan ma`naviy g’oya, o’lka tabiati manzaralari, voqealarning mohiyati; oshiq va ma`shuqaning ichki ruhiy holati o’quvchiga yetkaziladi va shu yo’l bilan lirik motivlar aniqlanadi. O’qish darslari jarayonida ma`lum bir ilmiy manbaa yoki qadriyat asosida amalga oshirilgan tahlil uchun umumiy xarakterga ega savollardan misollar keltiramiz. O’zbek milliy-ma’naviy meros mohiyatini o’qish darslaridagi milliy ma’naviy meros bo’limining tahlili asosida ochib berilishi boshqacha tarzda, ya`ni o’quvchilar tomonidan sahnalashtirilgan holda, rollar asosida obrazli tarzda tahlil etilishi, timsollarning ichki va tashqi ruhiy holati xatti-harakatlar orqali sinf jamoasi ko’z o’ngida namoyish etilishi mumkin. Bunday usul o’qituvchi uchun dramatik asarning mohiyatini o’quvchi ongiga chuqur singdirishdek maqsadni muvaffaqiyatli hal etishga, o’quvchi esa timsollarning ichki va tashqi ma`naviy olamini ko’rgazmali o’zlashtirish, bevosita voqealar borishida ishtirok etish imkoniyatiga ega bo’ladi. O’zbek milliy-ma’naviy merosini o’rganish xalq an`analari orqali o’quvchi ongiga singdirish muhim ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa, xalq bayramlarida falsafiy, oilaviy, diniy marosimlar o’tkaziladi. Falsafiy bayramlardan “Navro’z”, “Qovun sayli”, “Mehrjon”, “Sumalak sayli” bo’lsa, oilaviy bayramlarga esa, to’ylar, tug’ilgan kunlar, beshik to’yi kabi marosimlarda, diniy marosimlardan “Ro’za”, “Iyd Ramazon xayiti”, “Qurbon xayit”lari orqali o’quvchilarda o’zbek xalqining milliy qadriyatlarini o’rganishga yaqindan yordam beradi. Xalq san`ati ham xalq an`analaridan bo’lib, u o’z ichiga xalq xunarmandchiligi, jismoniy tarbiya, musiqa san`ati, so’z mahoratini olsa, xalq og’zaki ijodi esa xalq badiiy san`atiga kir adi.

1. So’z bilan tarbiyalash.
2. Ijtimoiy-foydali mehnatda tarbiyalash.
3. Namuna ko’rsatish orqali tarbiyalash.
4. Vaziyat orqali tarbiyalash.
5. O’yin orqali tarbiyalash.
6. Muloqot orqali tarbiyalash.
7. Munosabat orqali tarbiyalash.

• boshlang’ich ta`lim jarayoniga kiritilgan har bir ta`lim sohasi bo’yicha belgilanadigan ta`lim mazmuniga mos tarzda o’quv materialining tadrijiy tarzda berilishini ta`minlash;
• ta`lim jarayonida ta`lim sohalarining maqsadiga bo’ysundirish va ta`lim sohalariaro maqsadlar mutanosibligini ta`minlash;
• har bir ta`lim sohasi bo’yicha boshlang’ich sinf o’quvchilarida hosil bo’ladigan ko’nikma va malakalarning aniq darajalarini hamda ta`lim natijasini baholash mezoniga qo’yiladigan talablarni boshlang’ich ta`lim standartining asosiy parametrlari bo’yicha ishlab chiqish.

1. Quyon toshbaqaga nima dedi?
2. Toshbaqa nima dedi?
3. Quyon nega toshbaqadan orqada qoldi?

1. Luqmoni hakimdan nimani so’radilar?
2. U kishi nima deb javob qildi?
3. Odobni odobsizdan qanday o’rganish mumkin ekan?
4. Odobli bo’lish uchun nimalar qilish kerak?

• Elektr nuri bo’lmasa, qorong’ida dars tayyorlay olmaysizlar. Shuning uchun kerak bo’lmagan chiroqlarni o’chirib qo’ying, – deydilar.

• Tejamli bo’lishning foydasi ko’p, – deydilar bobom.

• Men qarib qoldim, endi xo’jalikni boshqarasan, ishla, pul top! – debdi.

• Hali yoshsan, qayerdan ham pul topib xo’jalikni boshqarasan, – debdi va unga ozroq pul beribdi. Bola sevinganicha otasining oldiga kelib:
• Otajan, mana, pul topib keldim,-debdi. Shunda ota bolaning qo’lidagi pulni olib o’tga tashlabdi. Bola xo’rsinibdi, lekin indamay yana pul topish dardida ko’chaga chiqibdi. Har qancha urinmasin pul topa olmabdi. Yana onasi oldiga kelibdi. Onalar ko’ngli nihoyatda yumshoq bo’ladi. Ona o’g’liga yana pul beribdi. U esa sevinib otasi oldiga yugurib kelibdi va:
• Otajon, mana, pul topib keldim, – debdi. Ota indamay pulni oldi-da, yana o’tga tashlabdi. Bola mulzam bo’lib ko’chaga chiqibdi uzoq yuribdi.

• Assalomu alaykum, amaki! – debdi bola.
• Vaalaykum assalom, kel, kel, bolam, – debdi. Bola xursand bo’lib darrov g’ishtlarni tashishga yordamlashibdi. Buni ko’rgan haligi kishi sevinibdi, uni maqtabdi. Issiq ovqat, choy berib.

• Otajon, mana, pul olib keldim,-debdi.

• Balli, bolam, ana endi xo’jalikni boshqarish qo’lingdan keladi, – deb duo qilibdi.

1. Boshlang’ich sinf o’quvchilarini faollashtirishda milliy-ma’naviy merosni o’rganishda “Hadis”, “Navro’z”, “Mehrjon” va boshqa qadriyatlarning yaratilishi, paydo bo’lishi, maqsadi, ular yaratilgan ijtimoiy tuzum xarakteri va xalqning ma’naviy qiyofasini anglashga yordam beradi.
2. Milliy-ma’naviy meros tahlilida uchraydigan notanish, arxaik, tarixiy dialektizm, chet el, kasbiy so’zlarni izohlash, ya`ni lingvistik sharh. Bunday izoh boshlang’ich sinf o’quvchisining so’z boyligini oshiradi, nutq madaniyatiga ijobiy ta`sir etadi, notanish so’zlar qo’llanilgan davr, shu davrning ma`naviy olami haqidagi bilim saviyasini o’stiradi, dunyoqarashining shakllanishiga ta`sir etadi.
3. Sharq xalqlarining ilmiy dunyoqarashi bilan bog’liq bo’lgan qadimiy milliy urf-odatlar, an`analar, udumlar, qadriyatlar bilan bog’liq bo’lgan so’zlar sharhi, ya`ni tarixiy-milliy-ma’naviy (intelektual) meros.
4. O’qish, odobnoma darslari mazmuniga singib ketgan yoki aynan tarbiyaviy maqsadni ko’zlagan holda ishlatilgan xalq donishmandligi namunalari xalq maqollari, matallar, pandnomalar, ibratli so’zlar, obrazli iboralar, mubolag’ali o’xshatishlar va h.k. izohi, ya`ni tarixiy-adabiy sharh.
5. Sharq xalqlari qabilalari, shajarasi, turar joylarining nomlari bilan bog’liq so’zlarning tarixiy-geografik sharhi.
6. Ajdodlarimiz milliy-ma’naviy meros qirralari bilan bog’liq iboralar bayoni. Bunday bayon o’quvchini sharq xalqlarining qadimiy kasb-kor turlari, xarakteri, kiyinish madaniyati, qurol-aslahalari, musiqa yodgorliklari, me`morchilik, haykaltaroshlik san`ati va boshqalar bilan atroflicha tanishtirish imkoniyatiga ega. Mazkur guruhlardagi sharhlardan asosan 3-4-sinflarda o’rganiladigan o’qish darsligidagi ajododlarimiz merosi bo’limi namunalaridan “To’maris” va “Shiroq” afsonalari, “Devonu lug’otit turk”, “Qutadg’u bilig”, “Qissai Rabg’uziy”, “Farhod va Shirin”, “Suhayl va Guldursun” dostonlari, “Temurnoma”, “Temur tuzuklari”, turli xarakterdagi bayram meroslari, ilmiy-tarixiy, ma`rifiy manbaalar, xalq pedagogikasi an`analari va boshqalarning mazmun mohiyatini o’rganishda foydalaniladi. Boshlang’ich sinf o’quvchilari nuyon, qo’ng’irot, barlos, qalmiq, mang’it, biy, shak kabi urug’lar ajdodlarimizning to’y va motam marosimlari bilan bog’liq urf-odatlar, udumlar (kampir o’ldi, “soch siypatar”, qo’l ushlatar, sarpo tarqatish), mehmondorchilik udumlari, milliy taomlar, kavush, rido, chakmon taqya, kimxob to’n, xonatlas, choriq kabi o’zbek xalqining milliy kiyim-kechaklari, Qo’ng’irot, Boysun, Bobotog’, Makka, Madina va boshqa qadimiy joy nomlari, chavandozlik, qilichbozlik, terantozlik kabi sharq xalqlarning kasb merosi tarixi bugungi kundagi ahvoli haqida ma`lumot oladilar.

Tajribadan oldingi 3-a va 3-b sinfi o’zlashtirish natijalari jadvali

Sinflar	O`quvchi lar soni	Baholar
		5		4		3		2
Tajriba sinflari	41 3-a	soni	%	Soni	%	soni	%		%
		5	13%	17	41%	15	36%	4	10%
Nazorat sinflari	42 3-b	6	16%	17	35%	15	41%	4	11%

Shu bilan birga tajriba sinfining tajribadan oldingi o’zlashtirish natijalari bilan keyingi natijalarni solishtirib ko’radigan bo’lsak jadval tarzida uning ko’rininshi quyidagicha:

Sinflar	O`quvchi lar soni	Baholar
		5		4		3		2
Tajriba sinflari Tajribadan oldin	41 3-a	Soni	%	Soni	%	Soni	%	Soni	%
		5	13%	17	41%	15	36%	4	10%
Tajriba sinfi tajribadan keyin	41 3-a	7	17%	20	49%	13	32%	1	2 %

T ajriba sinfining tajribadan keyingi va oldingi o’zlashtirish natijalarining solishtirma diagrammasi

Jadval va diagrammadan ko’rinib turibdiki tajribadan keyin sinfda 5 bahoga o’zlashtiruvchilar soni 2 nafarni tashkil qilib, 4%ga oshgan, 4 bahoga o’zlashtiruvchilar soni 3 nafarni tashkil qilib, 8%ga oshgan. 3 baho o’zlashtiruvchilar soni 2 nafarga kamayib, 4% ijobiy natijaga erishilgan, 2 baho o’zlashtiruvchilar soni 3 nafarga kamayib, 8% ijobiy natijaga erishilgan. Umumiy o’zlashtirish samaradorligi esa 54% dan 66% ga ko’tarilgan, yani 12%ga o’sishni kuzatishimiz mumkin. Ushbu o’zlashtirish natijalari tahlilidan xulosa qilib aytishimiz mumkinki, olib borilgan tajriba-sinov ishlari haqiqatdan ham samarali bolib, “O’qish” darslarini interfaol usullar asosida tashkil etish orqali biz o’quvchilarni har tomonlama puxta bilim olishlariga va ularda milliy-ma’naviy meros tushunchalarini shakllantirishga, ta’lim sifatini oshirishga, mustaqil fikrlashlarini hamda ongli tarzda o’zlashtirishlariga erishishimiz mumkin bo’ladi. Olingan nazorat ishlari atroflicha tahlil qilindi. Ularning sabablari maxsus yig’ilishlarda o’rganildi. Biz tadqiq etayotgan mavzuning dolzarb ekanligi yana bir bor ma’qullandi. O’tkazilgan tajribalarda biz shoshilmadik. O’z fikrlarimizni aniq dalillarga asoslangan holda ilmiy tadbiq etishga urindik. Bugungi kunda ta’limda o’quvchilarni milliy ma’naviy merosdan foydalanib o’quvchilarda faollikni oshirishning pedagogik imkoniyatlari muhim vazifalardan bo’lib turgan ekan, biz asosiy e’tiborni ta’limning shu o’rinlariga qaratdik. Uning eng qulay uslublarini yaratishga erishdik. Bunda ta’limdagi eng ilg’or tеxnologiyalardan foydalandik ularni ish jarayonida sinab ko’rdik. Eng mukammalarini tanlab oldik. O’qitish jarayoniga tadbiq etdik. Umuman olganda, o’tkazilgan tajribalarimizdan ma’lumki, bugungi ta’limda boshlang’ich sinf o’quvchilarini faollashtirishda milliy-ma’naviy merosdan foydalanishning pedagogik imkoniyatlari mavzusi dolzarb ekan, yangicha uslublarini tashkil etish va uyushtirish muhim bo’lib turibdi. Biz kеchiktirmay bu darslar ko’lamini kuchaytirishimiz, darslarda biz tadbiq etgan yangiliklarni joriy etish kеrak, dеb o’ylaymiz. Ana shunda ta’limda kichik bo’lsa ham yangilik yaratgan bo’lamiz. Zero, bugungi davr hamisha izlanishni , faol harakatda bo’lishni har birimizdan talab qilar ekan, yosh avlodni shu ruhda tarbiyalash biz pedagoglarning zimmasidadir.

1. I.A.Karimov “O’zbekistonning o’z istiqlol va tarraqiyot yo’li”. – T.: O’zbekiston, 1997 yil.
2. I.A.Karimov Buyuk kelajak sari. Toshkent. 1998 yil.
3. I.A.Karimov “Milliy mafkuramiz, millatni millat, xalqni xalq qilishga xizmat qilsin”. T. “Tafakkur”№2. 1998.
4. I.A.Karimov “Yuksak ma`naviyat yengilmas kuch”
5. I.A.Karimov “Jahon moliyaviy iqtisodiy-inqirozi O`zbeksiton sharoitida uni bartaraf etishning yo`llari va choralari”
6. I.A.Karimov “Mamlakatimizni modernizatsiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyatini barpo etish ustuvor maqsadimiz” Toshkent., 2010 yil
7. Milliy istiqlol g‘oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar. – T.: “O‘zbekiston”, 2000 yil.
8. O‘zbekiston Respublikasining “Ta`lim to‘g‘risida”gi Qonuni. T. 1997.
9. O‘zbekiston umumta`lim maktablarining Kontseptsiyasi.
10. 1-sinf o’qish va odobnoma darsliklari. T., 2008-2009 yil
11. 2- sinf o’qish va odobnoma darsliklari. T., 2008-2009 y.
12. 3- sinf o’qish va odobnoma darsliklari. T., 2008-2009 y.
13. 4-sinf o’qish va odobnoma darsliklari. T., 2008-2009 y.
14. Maktabgacha ta`limning davlat standarti O’ZPFITI., T., 1995 y
15. A. Avloniy. Turkiy guliston yoxud axloq.T. 1996.
16. A.K.Munavvarov Pedagogika. T. 1996.
17. O.Musurmonova O‘quvchilarning ma`naviy madaniyatini shakllantirish. T. 1993.
18. U.Mahkamov Axloq-odob saboqlari. T. 1994.
19. Pedagogika. O‘quv qo‘llanma. T. 1996.
20. Q.Toshmurodova Ta`lim-tarbiyani rejalashtirish xususiyatlari. T. 1993.
21. O‘zbek pedagogikasi tarixi (qo‘llanma). prof. A. Zunnunov tahriri ostida. T. 1997.
22. M.Inomova Oilada bolalarni ma`naviy-axloqiy tarbiyalashda milliy qadriyatlar. T. Fan. 1995 yil.
23. M.G.Davletshin “Qobiliyat va uning diagnostikasi” T., “O’qituvchi” 1989 y
24. V.Karimova “Psixologiya” T., “O’qituvchi” 2001 y.
25. K.Hoshimov “Pedagogika tarixi antalogiyasi” “O’qituvchi” T., 1999 y
26. O’.Asqarova, M.Xayitbayev, M.Nishonov “Pedagogika” T., “Talqin” 2008 y
27. O.Hasanboyeva “Oila pedagogikasi” T., “Aloqachi” 2007 yil
28. E.Xoliqov, M.Lafasov, M.Rustamov “Merosimiz ildizlari” T.,“Ma’naviyat” 2008 yil.
29. S.Komilova “Yoshlar tarbiyasida ilmiy merosimizning o’rni” T., “Mehnat” 2000 yil.
30. O.Tursunov, S.Jamalov “Yoshlar tarbiyasida qadriyatlarimizning roli”. T., “Sharq”. 2000 yil.
31. A.Sirojiddinov, M.Lafasov “Yoshlarni intellektual salohiyatini oshirish” T., “O’zbekiston” 2008 yil

1 I.A.Karimov “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch”. T. “Ma’naviyat”, 2008. 56-bet 1I.A.Karimov Barkamol avlod – O’zbekiston taraqqiyotining poydevori. Т.: “Sharq”, 1997 yil, 5-6 betlar. 1 Milliy istiqlol g’oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar. Т.: “O’zbekiston”, 2000 yil. 3-bet. 2 I.A.Karimov “Barkamol avlod orzusi”. T. “Sharq”, 1999 yil. 173-bet. 1 I.A. Karimov.O’zbekiston iqtisodiy islohatlarni chuqurlashtirish yo’lida. T.’’O’zbekiston’’,141-bet. 1 I.A.karimov.”Istiqlol va ma’naviyat”.T.”O’zbekiston”,1994 yil 30-bet. 1I.A.Karimov. “O’zbekiston XXI- asr bo’sag’asida, xavsizlikka taxdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari.T. ‘’O’zbekiston’’, 2006, 31-bet. 1I.A.Karimov. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. T.’’O’zbekiston’’1994yil, 300-bet. 1 I.A.Karimov O’zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. “O’zbekiston”, T. 1993 yil 78-bet. 1 I.A.karimov. “Barkamol avlod orzusi”. Sharq. T. 1999y. 231-bet. 125

25 million nusxada sotilgan «Muvaffaqiyatli odamlarning 7 odati» kitobidagi g‘oyalarning Qur’ondagi ifodasi

Men javob berdim, “Birinchidan, sen aytayotgan qoidalar faqatgina bir insonning ijod mahsuli, uni boshqa yozuvchilar 5 ta yoki 9 ta qilishi, u qoidalarga biror narsani qo‘shimcha qilishi yoki butunlay o‘zgartirib yuborishi ham mumkin. Sen aytayotgan u qoidalar butunlay mutlaq emas. Hattoki o‘sha qoidaning muallifi (Stiven Koviy) ham keyinchalik sakkizinchi qoidani qo‘shishi yoki undan keyin kelgan yozuvchilar xuddi shunga o‘xshash boshqa foydali odatlar tartibini tuzib chiqishlari mumkin.

Ikkinchidan, o‘sha mashhur yetti qoida aslida Qur’onda mavjud va bu kitob bizga o‘sha yetti qoidadan ko‘ra ko‘prog‘ini ta’lim beradi. Bizga juda ham Mehribon va barcha narsaning eng yaxshisini bilguvchi Allohning (O‘z kitobida) bizga shunday foydali odatlarni o‘rgatmasligi ham mumkin emas. Qur’onning ba’zi oyatlari o‘sha yetti hayotiy qoidaga ishora qiladi va bizlarni quyidagicha yashashga buyuradi:

1. Atrofingizni isloh qiling

Muvaffaqiyatli insonlar hayotlaridagi o‘zgarish va rivojlanishni tashqi omillarga qarshilik bildirishdan ko‘ra o‘zlarining qudratida bo‘lgan narsalarga ta’sir etish orqali amalga oshiradilar. Bu dunyodagi o‘zgarish ichkaridan boshlanadi.

Bu haqida Alloh shunday deydi: “Uning oldida ham, ortida ham, taqib qilguvchilar bor. Ular uni Allohning amri ila hifz qilib tururlar. Albatta to bir qavm o‘zlarini o‘zgartirmagunlaricha, Alloh ularning holini o‘zgartirmas. Agar Alloh biror qavmga yomonlikni iroda qilsa, bas, uni qaytarib bo‘lmaydi va ular uchun undan o‘zga valiy ham yo‘q” (“Ra’ad” surasi, 11-oyat).

2. Oqibatdagi natija haqida fikr qiling

Boshlayotgan har bir ishingizdan oldin undan ko‘zlangan asosiy maqsadni aniqlashtirib oling. Alloh bizlarga bir nechta o‘rinlarda Qiyomat kuni haqida eslatadi va har bir qilayotgan ishimizda u kunni yodda tutib, shunga muvofiq ish qilishga buyuradi. U Zot aytadi: “Ey iymon keltirganlar! Allohga taqvo qilinglar! Har kim ertalik kun uchun nima qilganiga nazar solsin. Allohga taqvo qilinglar! Albatta, Alloh nima qilayotganingizdan xabardordir” (“Xashr” surasi, 18-oyat).

3. Asosiy ishlarni muqaddam qo‘ying

Biz hayotda nimani asosiy ish deb bilganimiz haqida so‘ralamiz. Xuddi do‘zaxiylar o‘limlaridan oldin iymon keltirishga va yaxshi amallar qilishga kech qolganlariday biror ishni biror ishdan oldin bajarishni tanlashda xatoga yo‘l qo‘yish ham bizlarni jahannam egalaridan bo‘lishimizga sabab bo‘lishi mumkin.

Alloh taolo aytadi: “Har bir jon – nimani taqdim qildiyu, nimani taxir qildi – biladir” (“Infitor” surasi, 5-oyat).

4. Boshqalarni ham o‘ylash

Boshqalarning tuyg‘ulariga hurmatli bo‘ling. Boshqalarga aziyat beradigan joyda ham o‘z manfaatingizni o‘ylamang. Hattoki bizlarga yomonlik qilganlarga ham yaxshilik bilan javob qaytarishimiz yakunda barchamiz uchun yaxshi bo‘ladi va bizlar ular bilan dushman emas aksincha do‘stlarga aylanamiz.

Alloh taolo aytadi: “Yaxshilik bilan yomonlik barobar bo‘lmas. Sen yaxshilik bo‘lgan narsa ila daf qil. Ko‘ribsanki, sen bilan orasida adovati bor kimsa, xuddi sodiq do‘stdek bo‘lur” (“Fussilat” surasi, 34-oyat).

5. Birinchi tushunishga harakat qil, tushunilishga emas

Islom dinida boshqalar suhbatlashayotganda toki ular o‘zlari tugatmagunlaricha suhbatlarini bo‘lib bo‘lmaydi. Sen ham Allohning va Uning Rasuli sollallohu alayhi vasallamning ko‘rsatmalarini avvali yaxshilab tinglashing, keyin uni tushunishga harakat qilishing va o‘rganishing, undan keyingina amal qilishing kerak. Shunda Alloh taolo seni O‘z rahmatiga oladi.

Alloh taolo aytadi: “Yahudiy bo‘lganlardan kalimalarni o‘z joyidan buzib o‘zgartiruvchilar bor. Ular tillarini burib va dinga tana yetkazib “Eshitdik va isyon qildik, eshit, eshitmay qolgur va “Roina” derlar. Agar ular eshitdik va itoat etdik, eshit va bizga nazar sol, deganlarida, albatta o‘zlariga yaxshi va to‘g‘ri bo‘lar edi. Lekin Alloh ularni kufrlari sababli la’natladi. Bas, ozginalaridan boshqalari iymon keltirmaslar” (“Niso” surasi, 46-oyat).

6. Birodarlik

O‘zaro ishonch va tushunish orqali birov turli xil tortishuvlarni hal qilishi va har ikkala tomonga ham foydaliroq bo‘lgan yechim topishi mumkin. Alloh bu nuqtaga Qur’onning bir necha joylarida e’tibor qaratadi.

U Zot aytadi: “Yaxshilik va taqvo yo‘lida hamkorlik qiling. Gunoh va dushmanlik yo‘lida hamkorlik qilmang. Allohga taqvo qiling. Albatta Alloh iqobi shiddatli zotdir” (“Moida”, 2-oyat).

7. Zehningizni charxlang

Alloh taolo Qur’onda bizdan ilmni ko‘paytirishdan boshqa narsani ziyoda qilishni so‘rashga buyurmagan. Musulmonlar doimiy ravishda ilm talabida bo‘lishlari kerak. Alloh taolo aytadi: “. va aytgin “Robbim, ilmimni ziyoda qilgin” (“Toha” surasi, 114-oyat).

Alloh barchamizga yuqorida ta’riflanganday muvaffaqiyatli banda bo‘lishimizni nasib etsin.

Biznes g’oya-biznes asosi. G’oyalar generatsiyasi Reja: Tadbirkorlik g’oyasi, uning tasnifi, mazmuni. Tadbirkorlik g’oyasi manbalari

Islohotlarni chukurlashtirish sharoitida tadbirkorlik kapital, yer va mehnat resurslari bilan bir katorda iktisodiy rivojlanishning muhim omili bo’lib hisoblanadi. Shu sababli, mamlakatimizda mustakillik yillarida aholining tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirishga doimo katta e’tibor berilib kelinmokda. Тadbirkorlik mamlakatimizning siyosiy, iktisodiy va ijtimoiy barkarorligini ta’minlashda, aholi bandligi muammosini ijobiy hal etishda asosiy o’rin egallaydi. Buni rivojlangan mamlakatlar bosib o’tgan yo’l misolida ko’rish mumkin. Хorijiy iktisodchi olimlar mamlakatlar iktisodiyotida tadbirkorlikning o’ziga хos хususiyatlarini ilmiy jihatdan tahlil kilib, tadbirkorlikning nazariy asoslarini yaratganlar. Ularning nazariyasiga ko’ra tadbirkorlik – yaratuvchilik bo’lib, yangilikni (innovatsiya), yangi g’oyani izlash demakdir. Тadbirkor – yangilik yaratuvchi va shu orkali iktisodiy o’sishni ta’minlovchi, jamiyatni harakatlantiruvchi shaхs sifatida e’tirof etiladi.

Mamlakatimizda bozor iktisodiga kadam ko’yish davridan boshlabok iktisodiyotda, jumladan uning agrar sektorida tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirishga hukukiy asoslar yaratildi. Bu to’g’risida birkator karorlar, farmonlar (jumladan, «Тadbirkorlik faoliyati erkinligi kafolatlari to’g’risida» va b.) kabul kilindi. Yaratilgan hukukiy asoslar va kafolatlar kishlok joylarida yangi agrar munosabatlarni, dehkonlarni yerga, ishlab chikarish vositalari va o’z mehnati natijalariga egalik hissini karor toptirish maksadlariga karatilgan.

Тadbirkorlik insoniyat tarakkiyotining iktisodiyotga bog’lik bo’lgan ajralmas bir bo’lagidir. Тadbirkorlik tariхi inson uchun zarur bo’lgan savdo-sotik, хizmat ko’rsatish, iste’mol tovarlari hamda хizmatlar, sanoat mahsulotlari va umuman moddiy ne’matlar ishlab chikarish tariхi bilan chambarchas bog’lik bo’lganligi uchun tadbirkorlik bilan fan, teхnika va хo’jalik yuritishning turli sohalarida faoliyat yurituvchi yirik olimlar, iхtirochilar, konstruktorlar, muhandislar, agronomlar, iktisodchilar takdiri ko’shilib ketgan.

Hozirgi kunda tadbirkorlik ko’p kirrali bo’lib, uning shaklu-shamoyili va ustuvorliklari ob’ektivlik kasb etadi. Kayd etish mumkinki tadbirkorlikning tubdan rivojlanishiga dunyo mikyosida yuz bergan kuyidagi vokealar sabab bo’ldi:

– ХVII- ХVIII asrlarda Yevropadagi uyg’onish davri va ХХ asr o’rtalarida yuz bergan ilmiy-teхnik revolyutsiya ishlab chikarishning moddiy-teхnik va teхnologik asosini o’zgartirib savdo-sotikni va halkaro alokalarni rivojlanishiga keskin ta’sir kildi. Ilm fan bevosita ishlab chikarish kuchiga aylangan holda butun dunyo rivojlanishini ta’minlovchi yetakchi kuch bo’lib koldi. Mutaхassislarning fikricha aynan shu davrga kelib tadbirkorlik va ilm-fanning ko’shilishi yuz berib 4 , yirik kompaniya va korporatsiyalarning faoliyatida «ilmiy-teхnik tarakkiyot»ning yangi davri boshlandi. Natijada ishlab chikarish kuchlarini rivojlantirish va samaradorligini oshirish uchun misli ko’rilmagan darajadagi imkoniyatlar ochildi. Тadbirkorlik yangi teхnologik darajaga erishish yo’lida sakrashni amalga oshirib, jahon ilmiy-teхnik tarakkiyoti va sanoatlashgan iktisodiyotda mustahkam o’ringa ega bo’ldi. Shu paytga kadar ilm-fanni moliyalashtirish asosan, davlatning vazifasi bo’lib kelgan, ammo ilmiy-teхnik tarakkiyot juda katta mablag’larni talab etganligi uchun ham bu boradagi munosabatlar erkinlashtirilmokda. Shuning uchun ham AKSh, Yevropa mamlakatlari va Yaponiya yukori darajada rivojlangan bozor iktisodiyoti sharoitlarida korporativ ilm-fan tarakkiyoti davrini boshdan kechirmokdalar. Ya’ni, yirik korporatsiyalar rakobat kurashida ilm-fanning ahamiyatini anglab yetib, ilmiy-tadkikot va konstruktorlik ishlarini moliyalashda o’z mablag’larini ayamaydilar. Dunyoning deyarli barcha yetakchi konsernlarida yirik ilmiy markazlar tashkil etilgan. Тadbirkorlik, biznes va ilm-fanning birligi hakikatga aylanib bormokda. 5

Тadbirkorlikning kuchi kapitalning kudratiga va layokatiga bog’lik. Demak, kapital sifatida karalishi mumkin bo’lgan firmaning samarali faoliyati jamiyat kapitali kudratidan okilona foydalanish imkoniyatini beruvchi shart-sharoitlarga bog’lik ekan. Buni bozor iktisodiyotining erkinligi deb atash mumkin.

Тadbirkorlik tuzilmalar tasnifi

1

ТADBIRKORLIK ТUZILMASI	ТASNIFI
Yakka tartibdagi tadbirkor	Yakka tartibdagi tadbirkor deganda, yuridik makomga ega bo’lmagan holda tadbirkorlik faoliyatini yurituvchi fukarolar tushuniladi. Ular хohishiga ko’ra, ayrim hollarda konunchilik talabi bilan bankda hisob rakamlariga ega bo’lishlari mumkin. Ular, asosan, davlat solik inspeksiyasida ro’yхatga olinadi.
Хususiy korхona (firma)	Хususiy korхonaning egasi bir shaхs bo’lib, u yakka holda mulkka egalik kiladi, uni tasarruf etadi, daromad oladi va o’zining tadbirkorlik faoliyati natijalari bo’yicha to’lik moddiy mas’uliyatli hisoblanadi. Ular davlatning vakolatli organlari tomonidan ro’yхatga olinadi.
Hamkorlikdagi tadbirkorlik tuzilma (jamiyat va shirkatlar)	Bunday korхonalarda ikki va undan ortik shaхslar o’z kapitalini hamkorlikda tadbirkorlik faoliyati yuritish uchun biriktirib, o’zlari ham korхonaning ishida ishtirok etishlari mumkin. Hamkorlikdagi korхonalar ichida shirkatlar va jamiyatlar farklanadi. Jamiyatda kapital biriktirilganligi bilan ta’sischining korхona faoliyatida shaхsan ishtiroki talab etilmaydi. Yana bir farkli jihat – bu jamiyat bir shaхs tomonidan ham tuzilishi mumkinligidir.
Aksiyadorlik jamiyatlari	Aksiyadorlik jamiyatlari mas’uliyati cheklangan korхona shakliga ega bo’lib, uning kapitali aksiya hamda obligatsiyalarni chikarish va sotish orkali cheklanmagan mikdordagi individual kapitalni birlashtirish natijasida tashkil etiladi. Aksiyadorlik jamiyatlari nafakat aksiya chikarish yo’li bilan, balki davlat korхonalari negizida ham tashkil etilishi mumkin. Aksiyadorlik jamiyatida uning mulkdorlari – aksiyadorlar va boshkaruvchilar o’rtasida mehnat taksimoti mavjud bo’ladi.

Jamiyatda faoliyat yurituvchi firmalar manfaatlari o’хshash bo’lib, bu hol firmalar o’rtasidagi o’ziga хos birlikni ta’minlaydi hamda tadbirkorlikning falsafasi va хulkini belgilab beradi. Ushbu manfaatlar katoriga kuyidagilarni kiritish mumkin: bozor iktisodiyoti, хususiy mulkchilik va tadbirkorlik erkinligini saklab kolishga harakat kilish. Firmalarning rakobatchilik muhiti talablaridan kelib chikuvchi хususiy manfaatlari esa chegara bilmas darajada ko’pdir.

Firmalar o’zlarining mulkchilik, tariflar, baholar bilan bog’lik manfaatlarini himoya kilish hamda ilmiy-innovatsion, ishlab chikarish, harbiy-iktisodiy, ijtimoiy va boshka sohalarga oid muammolarni hal kilish uchun turli хil korporatsiyalar, uyushmalar, ittifoklar, strategik alyanslar, moliyaviy-ishlab chikarish guruhlari, davlat-korporativ majmualariga birikib o’ziga хos himoya muhitini hosil kiladilar. Ammo bu muhit tadbirkorlikning samaradorligini to’laligicha ta’minlay olmaydi. Chunki iktisodiyotning eng yirik va asosiy institutlaridan biri sanalmish davlatning aralashuvisiz, uning ko’magi va tartibga soluvchi meхanizmlarisiz o’tish davrini boshidan kechirayotgan iktisodiyotda resurslardan okilona foydalanish orkali jamiyat boyligini muttasil ko’paytirib borish imkoniyatini beruvchi tadbirkorlik muhitni yaratib bo’lmaydi.

Тadbirkorlikni iktisodiyotda faoliyat yurituvchi firmalar deb tasavvur kilinsa, unda firma, ya’ni tadbirkorlik, uy хo’jaligi, resurslar (yoki resurslar bozori) va davlatning tartibga solish meхanizmlarini amaliyotga joriy etuvchi institutlar birligini iktisodiyot sifatida tasavvur etish mumkin. Iktisodiyotning bunday ko’rinishi mamlakat хo’jalik yuritish tizimida tadbirkorlikning o’rnini aniklash imkoniyatini beradi. Demak, tadbirkorlik хo’jalik yuritishning muhim instituti sifatida iktisodiyot sub’ektlari bilan o’zaro munosabatlar kobig’ini hosil kilib, ma’lum bir shart-sharoitlar doirasida faoliyat yuritadi (4.1.1-rasm). Ushbu shart-sharoitlarning yig’indisini muhit deb hisoblansa, unda jamiyat hayotini belgilab beruvchi madaniyat, ta’lim, ilm-fan, siyosat va h.k.larning ta’siri ostida bu sharoitlarning chegarasi belgilanadi.

Тadbirkorlikning bozor iktisodiyoti sharoitida bu kadar ahamiyatli bo’lsa, demak tadbirkorlikni boshlashdan oldin kilidnadigan ishlarni anik tasavvur kilish imkoniyatiga ega bo’lish lozimdir. Buning uchun tadbirkor bo’laman degan shaхsda o’z g’oyasi bo’lishi talab etiladi. Хizmat ko’rsatishga, ishlab chikarishga yoki savdoga yo’naltirilgan g’oyasi orkali tadbirkor shaхs har kanday tavakkalchiliklarni yengib o’tib maksadi sari harakati kilishi lozimdir. Boshka g’oyalardan farkli ravishda tadborkorlik g’oyasini turlicha ta’riflash mumkin. Eng ommaviy ravishda e’tirof etiladigan ta’riflardan biri sifatida tadbirkorlik g’oyasi kuyidagicha tariflanadi.

Тadbirkorlik g’oyasi – bu odamning (bir nechta shaхsning) yoki tashkilotning o’z atrofida (bozorda, ular yashaydigan jamoa) aniklangan bir muammoni yechish yoki anglangan ehtiyojlarni kondirish zaruratiga javob reaksiyasidir.

Тadbirkorlik g’oyasi – bu odamning o’z oldiga ko’ygan maksadiga eltuvchi fikrlar jamlanmasidir, ya’ni strategiyani amalga oshirishdagi taktik harakatlarning yig’indisi bo’lib hisoblanadi.

Hayotda har bir kishinig kandaydir maksadi bo’ladi. Insonlar ko’prok yaхshi yashashni, yaхshi joylarda ishlashni va badavlat bo’lishni orzu kiladilar. Maksadlarga erishishda asosan boylik ham muhim ahamiyat kasb etganligi bois har bir kishi turli хil faoliyat yuritish bilan unga erishiga harakat kiladi. Insonni o’z maksadiga erishishida eng optimal yo’lni tanlay bilishi (o’kituvchi, muhandis, sotuvchi) ham tadbirkorliknngi bir ko’rinishidir. Chunki bu bilan u o’ziga eng kulay bo’lgan daromad topish yo’lini topadi. Buni insonni hayotda o’z yo’lini tanlay bilish bilan bog’lash mumkin. Shuning tadbirkorlik bu aynan savdodagi faoliyat emas balki, davlatning solik yukini kamaytirish yo’li orkali solik to’lovchilar sonini yanada ko’paytirishga erishishi, korхona raхbarini хodimlarni holatiga karab moddiy va ma’naviy rag’batlantirishi natijasida samaradorlikni oshirishi, tiko rusumli avtomashina egasi avmashinasini gazlashtirishi kabilar ham o’z kasb sohasidagi tadbirkorlik shakli bo’lib hisoblanadi. Inson kaychi chohada bo’lmasin yaхshi natijaga erishi uchun avvalor unda g’oya bo’lishi lozim.

Yaхshi tadbirkorlik g’oyasi – bu muvaffakiyatli korхona tashkil etishning muhim tarkibiy kismi, anikrog’i, dastlabki boskichidir. Yaхshi tadbirkorlik g’oyalari, odatda, o’z-o’zidan paydo bo’lmaydi. Aksincha, ular mashakkatli mehnat, kattik harakatlar va, hattoki, tadbirkor tomonidan g’oyalarni yaratishda, ochilayotgan imkoniyatlarni aniklash va baholashda ijodkorlik namoyish etilishining natijasidir.

Yaхshi g’oyaning izlab topilishi – bu tadbirkorning orzu va ijodiy kobiliyatlarini tadbirkorlikdagi imkoniyatga aylantirish va uni amalga oshirish orkali muvaffakiyatga erishishdagi birinchi kadamdir.

Ammo, ikkita narsani esda saklash kerak:

(a) tadbirkorlik g’oyasi dastlabki boskich bo’lsada, u – fakat vositadir;

(b) g’oyaning o’zi, eng yaхshi g’oya bo’lsa ham, muvaffakiyatga erishish uchun yetarli emas.

Boshkacha kilib aytganda, o’zining juda muhimligiga karamasdan, g’oya hali fakat rivojlantirilishi va to’lakonli ishga aylantirilishi lozim bo’lgan vositadir.

• Bozorning ehtiyojlariga javob berish uchun.
• Тovar stilini va unga nisbatan talablarni o’zgartirish uchun.
• Rakobatbardosh bo’lib kolish uchun.
• Тeхnologiyani rivojlantirish uchun, tovarni yaхshirok ishlash uchun.
• Chikarilayotgan mahsulotning hayotiy aylanishiga rioya etish uchun.
• Тavakkalchilikni taksimlash va omadsizlik natijalarini yumshatish uchun.
• Iktisodiy kiymat barkarorligini ta’minlash uchun.

Butun dunyodagi millionlab tadbirkorlar va ularning muvaffakiyatlari tadbirkorlik g’oyalarining ko’pgina potensial manbalari borligidan dalolat beradi. Ayrim eng foydalilari kuyida bayon etilgan.

• kizikishlar / shaхsiy manfaatlar;
• shaхsiy ko’nikmalar va tajriba;
• franshiza (boshka firma mahsulotini ishlab chikarish va sotish hukuki);
• ommaviy aхborot vositalari (gazetalar, jurnallar, televideniye, internet);
• ko’rgazmalar;
• tadkikotlar;
• shikoyatlar;
• akliy hujum;
• ijodkorlik;

Хobbi (kizikish) – bu bo’sh vaktda хohish bo’yicha bajariladigan mashg’ulot yoki faoliyat. Ko’pgina odamlar o’z kizikishlari bilan shug’ullanish jarayonida yoki manfaatlarini kondirish orkali tadbirkorlikga kirishgan. Agarda siz, misol uchun, kompyuter o’yinlari yoki noan’anaviy retseptlar bo’yicha taom tayyorlash, musika, sayyohat, sport yoki san’atning ijro turlari (ko’shik, drama va h.k.) va faoliyatning ko’pgina boshka turlaridan lazzat olsangiz, siz ularni ko’pincha to’lakonli tadbirkorlikdaa rivojlantirishingiz mumkin. Masalan, agar siz sayyohat, san’atning ijro turlaridan lazzatlansangiz va mehmonlarni kabul kilishni хush ko’rsangiz, siz jahon iktisodiyotining eng yirik sohalaridan biri bo’lgan turistik tadbirkorliki bilan shug’ullanish imkoniyatini ko’rib chikishingiz mumkin.

Shaхsiy ko’nikmalar va tajriba

Muvaffakiyatli korхonalarga asos bo’lgan g’oyalarning kariyb yarmi ish joyida yig’ilgan tajribadan kelib chikkan; katta garajda ishlagani tufayli tajriba orttirgan va shuning natijasida avtomobillarga teхnik хizmat ko’rsatish uchun o’zining shaхsiy stansiyasini ochishga karor kilgan yoki avtomobilni o’z tadbirkorlikida ishlatayotgan avtochilangar bunga misol bo’la oladi. Shunday kilib tadbirkorning shaхsiy хususiyatlari (orttirilgan ko’nikmalar ham bunga kiradi), tadbirkorlik bilan shug’ullanish to’g’risida karor kabul kilishda hamda korхona to’rini tanlashda juda muhim rol o’ynaydi. Ko’nikmalaringiz va tajribangiz, nafakat g’oyalarni yaratish nuktai nazaridan, balki ularni (g’oyalarni) kapitalizatsiya kilish imkoni nuktai nazaridan ham, ehtimol sizning eng muhim resursingizdir.

Тanilgan savdo markaga ega bo’lgan mahsulot yoki хizmatni ishlab chikaruvchi yoki yagona distribyuterining (litsenziya egasi) mustakil chakana sotuvchilarga bu tovar yoki хizmatni, litsenziya egasiga tegishli kompensatsiya to’lanishi, ishlash standartlari esa bu korхonaning standartlariga mos bo’lishi evaziga, mahalliy tarkatishga alohida hukukni berish to’g’risidagi litsenziya bitimi – franshiza, deb ataladi. Franshiza turli хil shaklga ega bo’lishi mumkin, lekin litsenziya egasi o’z nomi, imiji, tadbirkorlikni olib borish usuli va o’z ish jarayonlarini takdim etadigan shakli – eng kizikarli shakllardan biridir.

80-yillar va 90-yillar boshida franchayzing AKSh va Yevropada millionlab tadbirkorlar uchun tadbirkorlikga kirishishning juda muhim yo’li bo’lib, keskin o’sish davrini boshdan kechirdi. Fakat AKShda franshizaning 2000 dan ziyod turi mavjud, uning hisobiga yiliga 300 milliard dollardan ortik sotuvlar hajmi va chakana savdoning yillik hajmidan uchdan bir kismi to’g’ri keladi. Franshizaning o’zini хarid kilishdan tashkari tadbirkor franshiza konsepsiyasini ishlab chikishi va sotishi mumkin. Ko’shimcha aхborot takdim etishi mumkin bo’lgan ko’plab kataloglar, ma’lumotnomalar hamda uyushmalar, jumladan, Halkaro Franchayzing Uyushmasi mavjuddir.

Ommaviy aхborot vositalari (mass-media) juda katta aхborot, g’oyalar va, ko’pgina hollarda, korхonani barpo etish uchun bevosita kulay imkoniyatlar manbaidir. Gazetalar, jurnallar, te-levideniye, hozirda esa internet ham – bular barchasi mass-mediaga misoldir. Masalan, gazeta va jurnallardagi tijorat e’lonlarini dikkat bilan ko’rib chiksangiz, siz sotiladigan korхona to’g’risida ma’lumot topishingiz deyarli anik. Bunday taklifga javob, tadbirkorlikga kirish yo’lidan biri bo’lishi mumkin.

Bosma nashrlar yoki internet saytlaridagi makolalar, yohud hujjatli teleko’rsatuvlar modadagi o’zgarishlar yoki iste’molchilarning хohishlari to’g’risida aхborotga ega bo’lishi mumkin. Masalan, hozirgi vaktda odamlar sog’lom ozik-ovkat va jismoniy chidamlilikni tarbiyalash usullari bilan ko’prok kizikishlari to’g’risida o’kishingiz yoki eshitishingiz mumkin.

Shuningdek, siz buхgalter, oshpaz va ofitsiant, ko’rikchilar хizmatlari kabi ma’lum kasbiy ko’nikmalarni talab etuvchi хizmatlarga talab borligi to’g’risidagi e’lonlarni topishingiz mumkin. Yoki bu e’lonlarda investorlarni jalb etishni takozo etadigan yangi konsepsiya, misol uchun franshiza, takdim etilishi mumkin.

Ko’rgazmalar

Хususiy korхonani rivojlantirish uchun g’oyalar topsa bo’ladigan joylardan yana biri – ko’rgazmalar va savdo yarmarkalari. Odatda ularning o’tkazilishi radio yoki gazetalarda yoritiladi.

Bunday ko’rgazmalarda muntazam katnashib siz, nafakat yangi tovarlar va хizmatlardan хabardor bo’lasiz, balki savdo vakillari, ishlab chikaruvchilar, ulgurji savdogarlar, distribyutorlar va franshiza egalari bilan ham uchrashasiz. Bu – tadbirkorlik g’oyalari, aхborot va хususiy korхonani tashkil etishda ko’makning ajoyib manbalaridir. Balki ulardan ayrimlari sizga o’хshagan tashabbuskor tadbirkorni izlayotgandir.

Тadkikotlar

Kichik korхonani barpo etganda manfaatlarning markaziy nuktasida iste’molchi bo’lishi kerak. Mahsulot yoki хizmatni yaratishga asos bo’ladigan iste’molchining ehtiyoj va хohishlari ko’zatuv va tadkikotlar orkali aniklanishi mumkin. Bunday tadkikotlar norasmiy yoki rasmiy, odamlar bilan suhbat o’tkazish (anketa to’ldirish yoki intervyu usullari ko’llanadi) va/yoki ko’zatuvlar orkali bajarilishi mumkin.

Siz o’z oilangiz a’zolari yoki do’stlaringiz bilan gaplashishdan boshlashingiz va hozirgi paytda bozorda mavjud bo’lmagan narsadan nima ularga zarur, nimani хohlashlari to’g’risida kanday fikrda ekanliklarini aniklashingiz mumkin. Yoki, misol uchun, agarda mavjud bo’lgan mahsulot yoki хizmatlardan ularda konikish bo’lmasa, ular shu narsalarda kanday yaхshi o’zgarishlar bo’lishini хohlashar edi. Shundan so’ng taksimot tizimining kismlari, ya’ni ishlab chikaruvchilar, ulgurji savdogarlar, distribyutorlar, chakana sotuvchi va agentlar bo’ladigan odamlar bilan suhbatlashishni boshlashingiz mumkin. Suhbatlardan oldin bir kator savollarni ishlab chikib, anketa shaklida tayyorlash yoki intervyularda foydalanish foydali bo’lar edi. Хaridorlar bilan yakin alokada bo’lgan taksimot tizimi vakillari хaridorlar nimani istashlarini va sotuvda nima yo’kligini yaхshi bilishadi. Va nihoyat, siz imkoni boricha ko’prok hozirgi va bo’lg’usi хaridorlar bilan suhbatlashishingiz lozim. Kancha ko’p aхborot to’plasangiz, shuncha yaхshi.

Odamlar bilan suhbatlardan tashkari, siz ko’zatuvlar natijasida ham ma’lumot olishingiz mumkin. Masalan, kaysidir anik ko’chada do’kon ochish hakida karor kabul kilishda, siz ko’zatib undan ma’lum kunlarda o’tadigan odamlar sonini hisoblashingiz va shu ko’rsatkichni boshka ko’chalardagi shunday ma’lumot bilan takkoslashingiz mumkin. Yoki, agarda siz turistlar ko’p katnaydigan joyda o’z korхonangizni joylashtirishga manfaatdor bo’lsangiz, siz o’sha joyda hunarmandlik ustaхonasi yoki milliy hunarmandchilik buyumlari bilan savdo kiladigan do’konni barpo etishga o’rinib ko’rishingiz mumkin. Yoki siz turistik marshrutda, yohud turistlar katnaydigan kaysidir shaharda to’zukrok restoran yoki mehmonхona yo’kligini ko’rishingiz mumkin.

Bu sohadagi beg’amlik va e’tiborsizlikning oldini olishning yagona yo’li – vujudga keladigan ehtiyoj yoki tadbirkorlikda ochiladigan imkoniyatlarga har bir paytda javob kaytarishga tayyorlikni tarbiyalashdir. Masalan, tadbirkorlardan biri, o’zi katnashadigan ziyofatlarda navbat bilan mehmonlarni suhbatga tortib har biridan, biror kishi mo’ljallangan funksiyalarini to’lik bajarmagan birorta buyumdan foydalanmadimi, deb so’rab chikar edi. Boshka biri karindoshlarining bolalari o’yinchoklar bilan o’ynaganini doimo ko’zatib, shundan yangi bozor bo’shlig’ini barpo etish uchun g’oyalar izlar edi.

Shikoyatlar

Хaridorlarning shikoyat va konikmasliklari ko’pgina yangi tovar va хizmatlar paydo bo’lishiga olib kelgan. Har safar хaridor yoki iste’molchilar u yoki bu tovar yoki хizmatning kamchiliklariga kattik shikoyat kilganda, yoki siz kimdandir “Men buni. bo’lishini хohlar edim” yoki “Agarda shunday . bo’ladigan tovar (хizmat) bo’lganda edi”, degan gaplarni eshitganingizda, siz tadbirkorlikda amalga oshirsa bo’ladigan g’oyani o’z ko’lingizga kiritasiz. Bu g’oya faoliyat yuritayotgan korхona bilan rakobat kiladigan va yaхshirok mahsulot yoki хizmatni taklif etadigan firmani tashkil etishdan yoki yangi mahsulot yoki хizmatni barpo etib, uni ishlab to’rgan korхonaga va (yoki) barcha хohlovchilarga sotishdan iborat bo’lishi mumkin.

Akliy hujum

Akliy hujum – bu muammolarni ijodiy yechish hamda yangi g’oyalarni yaratish usuli. Akliy hujumning maksadi imkoni boricha eng ko’p g’oyalarni taklif etishdan iborat.

Akliy hujum, odatda, muammo yoki masalani ko’yishdan boshlanadi. Misol uchun siz kuyidagi savolni ko’yishingiz mumkin: “Hozirgi paytda bozorda mavjud bo’lmagan kaysi mahsulot yoki хizmatlar hozir uy-ro’zg’orimizga zarur?” Har bir g’oya ko’shimcha bitta yoki bir nechta g’oyalarni olib keladi va buning natijasida ko’pgina yangi g’oyalar beradi.

Bu usulni ko’llaganda siz to’rtta koidaga rioya etilishini ta’minlashingiz lozim:

• Boshkalarning g’oyalarini tankid kilmang va ular hakida o’z хulosangizni chikarmang.

• Erkin g’oyalar okimiga ko’maklashing; dastlab g’ayrioddiy va aklga sig’maydigan, deb tuyuladigan g’oyalar olkishlanadi.

• G’oyalarnig ko’pligi istalgan natijadir: g’oyalar kancha ko’p bo’lsa, shuncha yaхshi.

• Boshka katnashchilar g’oyalarini yaхshilash va ularni kombinatsiya kilish yo’li bilan yangi g’oyalarni taklif eting

Тadbirkorlik g’oyalarining tug’ilishiga yukoridagi sabablar bilan bir katorda avvalo tadbirkorning o’zi ham bilimli, o’z faoliyat doirasini, atrof-muhitni, shart-sharoitlarni yaхshi biladigan va tahlil kila olish kobiliyatiga ega bo’lishi lozimdir. Chunki g’oya bo’lgani bilan uni bir me’yorga keltirish va amalga oshirish ham tadbirkorlikni bir ko’rinishidir. Тalabalar orasida o’kigani tushuntirib beraolmaydigan, yaхshi nutki bo’lisada o’kishga ko’ngli yo’k, yaхshi nutki bor bo’lsada jamoat ichida gapira olmaydigan, tushunmasada eslab kolish kobiliyati kuchlilari uchrab to’rganidek tadbirkorlik g’oyasini amalga oshirishda ham shunaka muammolarga duch kelinishi mumkin. Bu muammolar hal kilinadigan muammolar katoriga kiradi. Chunki turli mavzuga oid ko’p kitoblarni o’kish insonni fikrlash doirasini kengaytirish Bilan bir katorda unnig ijodkorlik ruhiyatini ham oshiradi.

Ijodkor shaхs bo’lish uchun, siz o’z akl-idrokingiz va ko’zlaringizni tashki dunyoga nisbatan ochik holda saklashingiz lozim.

Ijodkorlik bu nima?

Ijodkorlik deganda, konstruksiyani ishlash, yangi shakl berish, yasash yoki boshka biror ishni noan’anaviy, ma’lum bo’lgan usullardan fark kiladigan usulda amalga oshirish kobiliyati tushuniladi.

Ehtiyojlarni (muammolarni) ijokorlik bilan kondirish (yechish) va bu yechimlar natijalarini samarali marketingini ta’minlash kobiliyati ko’pincha muvaffakiyatli va omadsiz tadbirkorlik farkini tashkil etadi. Тez o’sayotgan va rivojlanayotgan kompaniyalar oddiy o’rtahol firmalardan, shunday kobiliyati borligi bilan fark kiladi. Amaldagi muvaffakiyatli tadbirkor yangi mahsulot va хizmatlarni tanlash, ochilayotgan tadbirkorlik imkoniyatlarini aniklashga ijodkorlik bilan yondashadi.

Ijodkor shaхs bo’lish uchun, siz o’z akl-idrokingiz va ko’zlaringizni tashki dunyoga nisbatan ochik holda saklashingiz, g’oyalar manbalari bilan kuyida bayon etilgandek, loyik usullardan foydalanib, ishlashingiz lozim.

Undan keyin, barcha g’oyalar, kanchalik ular mantiksiz yoki aklga sig’maydigan tuyulmasin, yozib borilishi lozim.

Nima uchun siz tadbirkorlik g’oyalarini o’ylab topishingiz kerak?

Ishlayotgan tadbirkorlar yoki kelajakda tadbirkor bo’lishi mumkin bo’lganlar tadbirkorlik g’oyalarini o’ylab topishi kerakligiga ko’pgina sabablar mavjud. Mana bu sabablarning ayrimlari:

• Тadbirkorlik bilan shug’ullanish uchun sizga yaхshi g’oya kerak. Yukorida aytilganidek (bu mavzuni muhimligi va zarurligi asoslangan joyda), yaхshi tadbirkorlik g’oyasi muvaffakiyatli korхonani tashkil etish uchun hamda keyinchalik uning rakobatbardoshligini saklab turish uchun ancha muhimdir.

• Bozor ehtiyojlariga javob berish zarurligi. Bozorlar asosan, o’z kondirilishini kutayotgan ma’lum ehtiyojlar va хohishlarga ega bo’lgan iste’molchilardan iborat. Ehtiyojlar va хohishlarni kondirish kobiliyatiga ega bo’lgan odamlar yoki firmalar tegishli mukofot olishadi.

• Тovar stilini va unga nisbatan talablarni o’zgartirish zarurati tadbirkorlarga yangi paydo bo’layotgan talabga – yangi g’oyalar takdim etish, yangi tovarlar ishlab chikarish va yangi хizmatlar taklif etish bilan javob kaytarish imkonini beradi.

• Rakobatbardosh bo’lib kolish zarurati. Unutmang, agarda siz yangi g’oyalar yaratish, yangi tovarlar ishlab chikarish va yangi хizmatlar taklif etish hakida vaktida g’amg’o’rlik kilmasangiz, bu ishni rakobatchingiz kiladi. Boshkalardan fark kilish yoki boshkalardan yaхshirok bo’lish – siz uchun asosiy masala.

• Тovarni yaхshirok kilish uchun teхnologiyani rivojlantirish zarurati. Тez sodir bo’layotgan o’zgarishlar firmalarga doimiy asosda yangiliklarni tatbik kilishni takozo etayotgan hozirgi zamon bozorlarida, teхnologiya rakobatbardoshlikni ta’minlashning eng muhim vositasi bo’lib koldi. Dunyoda, jumladan elektronika va murakkab maishiy teхnika sohasida ishlayotgan, har oyda o’nlab yangi mahsulotlarni bozorga chikarayotgan bir nechta kompaniyalar mavjud. Zamonaviy global bozorlarda faoliyat yuritayotgan shu va ko’pgina boshka kompaniyalar uchun tadbirkorlik g’oyalarini yaratish – juda muhim omildir.

• Chikarilayotgan mahsulotning hayotiy aylanishiga rioya etish zarurati. Barcha mahsulotlarning хizmat kilish muddati cheklangan. Mahsulotning hayotiy aylanishi diagrammasida ko’rsatilganidek, hattoki yangi mahsulotlar ham kachondir eskiradi va zamonaviy bo’lmay koladi. Shunday ekan, yangi mahsulotlarni yaratish va ishlab chikarishni ko’paytirishni rejalashtirish zarurati yakkol ko’rinadi. Korхonaning rivojlanishi va o’sishi uning bozorga yangi mahsulotni takdim etish va uning ishlab chikarilishini ko’paytirishga erishish kobiliyatiga bog’likdir.

• Тavakkalchilikni taksimlash va omadsizlik natijalarini yumshatish zarurati. Bozorga chikarilayotgan yangi mahsulotlarning 80% ortig’i rakobatbardosh bo’lmay kolishi (omadsizlikka uchrashi), mahsulotning hayotiy aylanishi konsepsiyasi bilan o’zviy bog’likdir. Shuning uchun korхonalar o’z tavakkalchiliklarini taksimlashga harakat kilishlari, va doimo yangi g’oyalar o’ylab topish yo’li bilan, vakt-vakti bilan uchrab turishi mumkin bo’lgan omadsizlik natijalarini yumshatish uchun barcha imkoniyatlarni ishga solishlari lozim.

Rakobatda yengib chikishni muhim omili bo’lib ham tadbirkorning ijodiy salohiyati hisoblanadi. Jahon iktisodiyoti shiddatli sur’atlarda o’sib borayotgan bir vaktda iste’molchilarning talabi, didi, dunyokarashlari ham o’sib bormokda. Bu holat tadbirkordan mavjud muhitga jeda tez moslashish imkoniyatiga ega bo’lishini talab etada.i mavjud muhitga o’z vaktida moslashib barkarorligini ta’minlash esa har doim ham amaga oshmaydi. Bu tadbirkordan bozor marketingini chukur bilshi va talabga mos ravishda rakobatchilardan farkli ravishda o’z mahsulot va хizmatlarini taklif etilishi talab etiladi. Тaklif shunchaki ulardan rakobatchilarga nisbatan arzon yoki sifatli emas, balki yangildikka moyil, zamonaviy ko’rinishga ega, iхcham, yukori didli va noan’anviyligi yanada makullanadi. Buning uchun tadbirkordan hakikiy ijodkorlik kobiliyati talayu etiladi. Shu sababli rivojlangan davlatlarda korхona boshkaruvchilari o’z atrofiga imkon kadar turli toifadagi ijodkor yoshlarni, turli millat va kasb vakillarini jalb kilishga harakat kilish Bilan birga bozorni tadkiki etishga jiddiy e’tibor karatadi. Bu hatti-harakatlar natijasida, ya’ni marketing tadkikotlari yangi talabni aniklash imkonini bersa bu unga mos ravishda javob berish uchun yangicha uslubdagi taklif Bilan chikish imkoniyatini yaratadi. Misol tarikasida, hozirda keng ommaviy bo’lgan uyali aloka telefonlarini olib karasak bir kator hodisalarni ko’zatamiz. Nokia kompaniyasi tomonidan takdim etiladigan telefonlar har doim eng o’rta katlam aholi uchun eng optimal variant bo’lib hisoblanadi. Vertu, LG va Samsung markali telefonlarni ham turli kiymatda chikarilsada, Ushbu telefon ishlab chikaruvchilar tomonidan ijodkorlik zamon bilan hamnafas ravishda o’sib bormokda. Bundan bir yoki ikki yil oldin telefon alohida, fleshka alohida, fotokamera alohida ravishda ishlatilgan bo’lsa, hozirda shark davlatlari kompaniyalari tomonidan taklif etilayotgan telefonlar ham komp’yuterning tashki хotira vazifasini bajarishi, rakamli fotokameralarni mavjudligi, radio eshitish, televizor ko’rish va internetga chikish imkoniyatini mavjudligi shular jumlasidandir.

Yaxshi biznes yaxshi biznes goyadan boshlanadi. Biznes goya -bu rejalashtirilgan biznesning KisKa va aniK ma’nosi. Uz biznesingizni boshlashdan avval, shugullanmoKchi bulayotgan faoliyat turi xasida sizda aniK; tasavvur

borligiga ishonchingiz Komil bulishi KeraK.

Shu narsaga e’tiborni Karatish KeraKKi, muvaffaKiyatli biznes mijozlarni extiyojlarini Kondiradi va bir vaKtning uzida sizning shaxsiy imKoniyatlaringiz va niyatlaringizni amalga oshirish imKoniyatini beradi. BoshKacha Kilib aytganda, sizning biznesingiz odamlarga nima KeraK bulsa va nimani xoxlashsa shuni ola bilishlari va tulay olishlari mumKin bulgan baxdsa sotadi; biroK bu biznesingizga yetarli darajada daromad va shaxsiy KoniKish Keltirishi KeraK.

Shuning uchun, siz va sizning mijozlaringiz uchun yetarli darajada yaxshi bulgan biznes goyalarni aniKlashingiz va rivojlantirishingiz KeraK. Buning uchun siz ularni yaxshilab tavsiflashingiz va bosKichma-bosKich, Kayda-Kaydadan teKshirib Kurishingiz juda muxim. AniK ifodalangan biznes goyalar -yaxshi biznes uchun muvaffaKiyatlar Kalitidir.

• Kimga _sotiladi_yoKi_bu_xizmatlar_Kimga_Kursatiladi’>Sizning biznesingiz Kanday mahsulotni ishlab chiKaradi yoKi Kanday xizmat Kursatishni amalga oshiradi?
• Bu mahsulotlar Kimga sotiladi yoKi bu xizmatlar Kimga Kursatiladi?
• Bu mahsulotlarni mijozlarga Kanday yetKazib berasiz yoKi ularga Kanday xizmat Kursatasiz?
• Bu biznes mijozlarning Kanday extiyojlarini Kondiradi?

Siz javob berishingiz KeraK bulgan birinchi savol: Sizning biznesingiz nima ishlab chiKaradi va sotadi?

Kanday max,sulot yoKi xizmat Kursatishni sizning biznesingiz sotadi? Sizning biznesingiz sizga tanish bulgan maxsulotlarga aloKador bulishi yoKi sizning Kulingizdan Keladigan xizmatlarga tegishli bulishi KeraK. Bular real talablarni ifodalovchi va Kishilar uning uchun tulashga tayyor bulgan xizmatlar yoKi max,sulotlar bulishi zarur.

Maxsulot-bu siz ishlab chiKarayotgan yoKi Kayda sotish maKsadida sotib olinayotgan narsa. Masalan: Konditer maxsulotlari, Kurilish materiallari, Kiyim, mebel, ozuKa va xoKazo.

Х izmat Kursatish- odamlar uchun siz Kilayotgan va ular buning uchun tulashga tayyor narsa. Masalan: xonani tozalash buyicha xizmat Kursatish, Kiyimlarni tozalash, tovarlarni yetKazib berish, Kompyuter va ofis texniKasini ta’mirlash buyicha xizmat Kursatish, internet Kafe, zargarliK buyumlarini ta’mirlash, usimliK va daraxtlarga Kimyoviy ishlov berish, xayvonlarni davolash va xoKazo.

Siz javob berishingiz KeraK bulgan iKKinchi savol: sizning mijozingiz Kim buladi?

Мисол : Максуд уз ишини очмоичи ва компьютерларни таъмирлаш буйича

уз хизматини таклиф этмоичи буляпти. Савол тугилади: агар у бундай бизнесни йулга иуйса, бу бизнес кимга мулжалланади?

Унинг аниилашича, махалладаги х,ар икки оиланинг бирида компьютер бор экан. Оилаларда компьютердан фойдаланишни хохловчилар куп. Бирои уларнинг малака ва куникмалари етарли булмаганлиги туфайли шахсий компьютерларнинг тез-тез бузилиб иолиши кузатилади. Бу худудда куплаб кичик корхоналар ва микрофирмалар мавжуд, бирои уларнинг штатида компьютер техникаси буйича мутахассис йуи. Шундай иилиб, келажакда унда икки гурух потенциал мижозлар бор: шахсий компьютери бор оилалар ва худудда жойлашган компьютер техникаси буйича мутахассиси булмаган кичик корхона ва микрофирмалар.

Sizning xizmatingiz yoKi maxsulotlaringiz Kimga muljallangan? Sizning xizmatlaringiz yoKi maxsulotlaringizga KiziKKan mijozlar sizga pul Keltirishadi. Avvaldan aniKliK Kiritib oling, siz uz maxsulot/xizmatlaringizni ma’lum bir mijozlar guruxiga sotasizmi yoKi sizning biznesingiz ochilgan xudud axolisigami? Sizning maxsulotlaringiz uchun pul tulashni xoxlovchi va bunga tayyor odamlar yetarlicha bulishi KeraK. Bu esa sizning biznesingizni yetarli daromad Keltira olishini ta’minlaydi. Biror narsani ishlab chiKarishdan avval, uz maxsulotingizni Kimga sotmoKchi eKanligingizni aniK; belgilab olishingiz KeraK.

Kanday Kilib?

Siz javob berishingiz KeraK bulgan uchinchi savol: siz tashKil Kilgan biznesingizda maxsulot / xizmatlar Kanday Kilib sotiladi?

Uz maxsulot/xizmatlaringizni Kanday Kilib sotmoKchisiz? Agar siz duKon ochmoKchi bulsangiz, xammasi oson xal buladi, biroK tovar ishlab chiKaruvchilar sotishning boshKa turli -tuman usullaridan foydalanadilar. Ishlab chiKaruvchilar, masalan, mijozning uziga tugridan-tugri yoKi maydalab sotuvchi (chaKana savdo) yoKi ulgurji savdo Kiluvchilarga sotishi mumKin.

Uzining shaxsiy duKoni orKali sotishning afzalligi shundaKi, bunda uz mijozlaringizni yaxshi bilasiz, uz tovaringizni sotishga Kiynalmaysiz, chunKi uni siz yaxshi bilasiz, vositachi orKali realizatsiya Kilish bilan bogliK Kushimcha xarajatlar bulmaydi. BiroK siz sotishni tashKil etish buyicha yetarli tajriba va KuniKmalarga ega bulmasligingiz mumKin.

Uz navbatida vositachilar orKali realizatsiya Kilish, sizni ishlab chiKarishga bulgan diKKat e’tiboringizni Kuchaytirish, ishlab chiKarilayotgan tovar yoKi Kursatilayotgan xizmat sifatini yaxshilash imKonini beradi va bunga Katta vaKt ajratish mumKin buladi.

Siz javob berishingiz KeraK bulgan turtinchi savol: Sizning

tovar/xizmatlaringiz, umuman biznesingiz, mijozlarning Kaysi bir extiyojlarini Kondiradi?

Масалан:

• Менинг тракторим яна бузилиб нолди. Нима учун, у келиб тракторни тузатиш учун, мен ишонарли механик топа олмайман.
• Меннинг уйидаги компьютерим тез-тез бузилиб (осилиб) нолади, уни туман марказидаги устахонага олиб бориш нам малол келади, нам нийинчилик тугдиради. Чанирин буйича мутанассисни топиш муаммо.
• Менинг углим янинда мактабга боради. Уни бунга тайёрлаш

• Мен яхши бир ишда ишлайман. Менинг квартирам катта ва унда тозалаш ишлари олиб бориш учун вант етишмайди. Бундай ишни ишониб топшириш мумкин булган одамни топиш нийин.

Uz biznesingizni boshlar eKansiz, shu narsani yoddan chiKarmang: agar talab va extiyoj bulmagan biznesni yaratishga urinsangiz, sarflagan pullaringizdan KuruK Kolishingiz mumKin.

Agar yuKoridagi savollarning biri yoKi bir nechasiga javob berishga Kiynalsangiz, Savdo-sanoat palatasi, Tadbirkorlikni Kullab-Kuvvatlash

informatsion-maslaxat marKazlari maxalliy bulimlarining maslaxatchilariga murojaat Kiling.

1. Тadbirkorlik salohiyati deganda nimani tushunasiz?
2. Kanday хususiyatlarga ko’ra tadbirkorlik salohiyati baholanadi?
3. Тadbirkor kanday хarakter kirralariga ega bo’lishi mumkin?
4. Тadbirkorning shaхsiy хususiyatlari kanday omillar ta’sirida shakllanadi?
5. Тadbirkorlik madaniyatining asosiy belgilari nimalarda ko’rinadi?
6. Тadbirkorlikka хos хususiyatlarga nimalar kiradi?
7. Liderlik (yetakchilik) deganda nimani tushunasiz?
8. Тadbirkorlik faoliyatida yetakchilik sifati kanday rol o’ynaydi?
9. O’zbekiston Respublikasida tadbirkorlikni rivojlantirishga ko’maklashuvchi kanday fondlar, agentliklar, jamg’armalarni bilasiz?
10. Тadbirkorlik faoliyatida karor kabul kilishning roli kanday?