Uzb tarixi kitob

Madrasa binosi XVI asrga mansub. Keyinchalik u bir necha marta qayta qurilgan. Bir paytlar bu yerda darvishlarning g‘aribxonasi joylashgan. 1857-yilda esa birinchi kutubxona tashkil qilingan bo‘lib, keyinchalik u islom olamining boy kitoblar to‘plamidan biriga aylangan.

Toshkent – tarixiy yodgorliklar

Shayxontohur ansamblining hududi Abdulla Qodiriy va Alisher Navoiy ko‘chalarining oralig‘ida joylashgan. Ansambl uchta maqbaradan tashkil topgan: Shayx Xovandi Tohur maqbarasi, Qaldirg‘ochbiy maqbarasi va Yunusxon maqbarasi.

Shayxontohur XIII asr oxirida Bog‘uston tog‘ qishlog‘ida (hozir bu yerda Chorvoq suv ombori joylashgan) xo‘jalar oilasida tug‘ilgan. Uning otasi shayx Umar Ikkinchi xalif Umarning avlodi bo‘lgan. Xalq shayx Umar mo‘jizalar yaratishiga va tabiat hodisalarini boshqara olishiga ishongan. Ushbu oliy ne’mat uning o‘g‘liga o‘tgan deyishgan. Yosh Shayxontohur so‘fiylik ta’limotini o‘rgangan. Biograflarning so‘zlariga ko‘ra, toshkentlik so‘fiyni ayniqsa bir haqiqat hayratga solgan: “Fanlardagi oliy ma’naviy sifatlar va bilimlarjohillarning qo‘polligiga nisbatan dono odamning sabr-toqati va beozorligiga to‘g‘ri mutanosib”.

Shayx Toshkentda yashab va’zxonlik qilgan va 1355-1360 yillar oralig‘ida vafot etgan. Rivoyatlarga ko‘ra uning qabri ustidagi maqbara Amir Temurning tashabbusi bilan barpo etilgan. Bu ikki xonali uncha baland bo‘lmagan qurilma bo‘lib, tepasi turli balandlikdagi ikkita gumbaz bilan yopilgan.

Bino hozirgi ko‘rinishiga ko‘p sonli tiklash ishlari va XIX asr boshidagi qayta qurishlar natijasiga ega bo‘lgan. Uning ichida katta gumbaz ostida uchta dahma, kichik gumbaz ostida esa ikkita dahma bor. Maqbarada 48 ta sarv daraxtidan (Aleksandr Makedonskiy tomonidan ekilgan) bittasi – Iskandarning sarvi saqlanib qolgan. Toshga aylangan ushbu ignabarglidaraxt maqbaraning ichida bevosita Shayxning ulug‘vor dahmasi yonida joylashgan.

Aytish joizki, ko‘plab buyuk toshkentliklar, shu jumladan Temuriylar davrining mashhur va’zxoni Ubaydulla Xo‘ja Ahror (1404-1490 yy.) va XVIII asrning ikkinchi yarmida Toshkentning mustaqil hokimi bo‘lgan Yunusxo‘ja ham Shayxontohurlar avlodiga mansub.

Shayxontohur maqbarasining yonida bizning kunlargacha yana bir maqbara saqlanib qolgan. Bu Qaldirg‘oyabiy mozori. Ushbu XV asr me’morchilik san’ati yodgorligi o‘zining piramida shaklidagi gumbazi bilan majmuadagi boshqa qurilmalardan ajralib turadi va qozoq dashtlarining mozorlarini eslatadi. haqiqatdan ham, ushbu maqbara gumbazlari ostida mashhur davlat arbobi To‘labiyning (qozoq) xoki ko‘milgan. To‘labiy toshkentliklar bilan birga O‘rta Osiyo yerlaridan jangar-qalmiq bosqinchisini quvishga muvaffaq bo‘lgan. To‘labiy keyinchalik Toshkent davlatining mustaqil hokimiga aylangan shayxontohur hokimi Yunusxo‘jani o‘zining Toshkentdagi ishonchli vakili etib tayinlagan.

XV asrga mansub majmuadagi yana bir saqlanib qolgan maqbara – bu buyuk Boburning bobosi Yunusxon maqbarasidir. Ushbu bino ko‘p marta restravratsiya qilingan. Bu xonaqoning noyob turi hisoblanadi, u T-simon shaklda bo‘lib, fasad yuqorisi bo‘ylab baland ravoqqa ega.

Suzuk-ota majmuasi

Ushbu arxitektura majmuasi barcha hunarmandlarning oliyjanob ustozi Suzuk-otaga bag‘ishlangan.

Tug‘ilganida Mustafoqul ismi berilgan Suzuk-ota-yilda Turkistonda Qorachuk qishlog‘ida dunyoga kelgan. U Ahmad Yassaviyning yagona qizining kichik o‘g‘li bo‘lgan.Bobosi kichkina nevarasini tizzalarida o‘ynatar ekan: “Mening azizim, suzugim, xush kelibsiz!” – der ekan. Shu bois atrofdagilar uni Suzuk bola deb chaqirishgan.

Bu inson butun shaharda va hatto undan tashqarida ham o‘zining iste’dodi, xalqni birlashtira olishi, himmatli ishlari bilan shuhrat qozonadi va bu bilan mahalliy aholi orasida katta hurmat qozonadi.

U voyaga yetganidan keyin kimsasiz, tepalik va tashlandiq joyda yashay boshlaydi va uni obodonlashtirishga tushadi. Suzuk ota o‘zining kichik vatanidan Qur’on va’zxonlarini, hunarmand ustalarni, yaqinlari va do‘stlarini taklif qiladi, uylar quradi, hammaga boshpana beradi, keng xalq orasida fan va hunarlarni joriy etadi. Shuningdek u yoshlarni dehqonchilikka, hunarlarga va boshqa kasblarga o‘rgatadi. Suzuk ota yuzlab ustalar va hunarmandlarning ustozi hisoblangan. Hamma hurmat qiladigan ustoz 1217-yilda vafot etadi. Uning mahallasi esa “ustalar mahallasi” nomi bilan mashhur bo‘ladi.

Amir Temur hukmronligi davrida 1392-yilda barpo etilgan majmua masjid va maqbaradan iborat. 2019-yili ushbu inshoot rekonstruksiya qilindi. Maqbara va masjid qayta tiklandi, maydoni qarib 8 ga bo‘lgan hudud obodonlashtirildi. Majmua binolaridan birida muzey, kutubxona va fuqarolar yig‘ini joylashgan. Majmuaning ikki tomoni bo‘ylab hunarmandlar uchun 30 ta ikki qavatli kottej barpo etilgan. Kottejlarning birinchi qavatida ustaxonalar va do‘konlar ochiladi.

Hazrati Imom majmuasi

Hazrati Imomansambli (xalq orasida Xast-Imom nomi bilan taniqli) diniy yodgorliklardan biri hisoblanadi. U 1966-yilgi kuchli zilzilani boshidan kechirgan eski shahar ichkarisidagi maydonda joylashgan. Majmua Toshkentning birinchi imomi – olim va din arbobi Qaffol ash-Shoshiy dafn etilgan joy yaqinida qurilgan.

Majmua Tilla-Shayx masjidi, Abu Bakr Qaffol Shoshiy maqbarasi, Baroqxon madrasasi va Imom al-Buxoriy nomidagi Islom institutidan tashkil topgan.

Bu yerda tashrif buyuruvchilar uchun kutubxona ochilgan, unda ko‘p sonli sharq qo‘lyozma adabiyoti namunalari to‘plangan. Shuningdek, bu yerda alohida uchinchi xalifa Usmon Qur’oni ham saqlanadi. U VII asrda yozilgan bo‘lib, ko‘plab mamlakatlar bo‘ylab ancha “sayohat” qilgan. Ushbu qadimiy muqaddas kitob yetarlicha katta o‘lchamga ega, u 353 pergament varag‘ini o‘z ichiga oladi. O‘zbekistonga kitob Amir Temur davrida kelib qolgan.

Xast-Imom majmuasi ayniqsa tunda, hududni fonuslar yoritib turgan va sharq ertagi illyuziyasi yuzaga keladigan paytda go‘zal.

Baroqxon madrasasi

XVI asrda islom maktabi sifatida qurilgan Baroqxon madrasasi Navro‘z Ahmadxon (Mirzo Ulug‘bekning nevarasi) tashabbusi bilan barpo etilgan. Xalq orasida uni Baroqxon, ya’ni “omadli” deb atashgan.

Madrasa hududida bir nechta maqbara joylashgan.

Ulardan biri Shayboniyxonlar dinastiyasiga mansub Toshkentning birinchi hukmdori Suyunchxo‘jaxonga tegishli. Ikkinchi maqbara esa keyinchalik qabri Samarqandga ko‘chirilgan Baroqxon qabri ustidan barpo etilgan.

Muyi Muborak madrasasi

Muyi Muborak madrasasi Hazrat-Imom tarixiy-diniy majmuasining qadimiy inshootlaridan biri hisoblanadi.

Madrasa binosi XVI asrga mansub. Keyinchalik u bir necha marta qayta qurilgan. Bir paytlar bu yerda darvishlarning g‘aribxonasi joylashgan. 1857-yilda esa birinchi kutubxona tashkil qilingan bo‘lib, keyinchalik u islom olamining boy kitoblar to‘plamidan biriga aylangan.

2008-yilda madrasa binosi yonida yangi kutubxona binosi qurildi va kitob fondining bir qismi maxsus ajratilgan xonaga o‘tdi. Bu 20 mingta kitob. Ularning orasida 3 mingga yaqin qo‘lyozma, 10 mingta litografiya, noyob xattotlik namunalari va Qur’onning 30 dan ortiq tilga tarjimalari bor.

Mashhur xalifa Usmon Qur’oni asosiy boylik hisoblanadi, u dunyodagi eng qadimiy va dunyo ahamiyatiga ega yodgorlik hisoblanadi. Qadimgi qo‘lyozma 644-648 yillarga mansub. Qur’onning og‘irligi 35 kilogrammga yaqin bo‘lib, 353 ta sahifadan iborat.O‘z tarixining uzoq asrlari davomida u ko‘plab sinovlarga uchragan: yuzlab yillar davomida Madina, Damashq va Bag‘dod xalifalarining xazinasida saqlangan, mintaqaning u yoki bu nuqtasida yana paydo bo‘lish uchun olimlar va din arboblarining nazaridan bir necha marta yo‘qolgan va hatto Sankt-Peterburg va Ufada bo‘lgan. 1997-yilda Usmon Qur’oni tarixiy deb e’lon qilindi.

Rivoyatlarga ko‘ra, madrasada musulmonlarning muqaddas yodgorligi hisoblangan payg‘ambar Muhammadning boshidan olingan soch ham saqlanadi. Aynan shu bois madrasaga “Muyi Muborak” nomi berilgan, tarjimada u “payg‘ambarning sochi”ni anglatadi.

Ko‘kaldosh madrasasi

“Chorsu” maydoni hududida islom yodgorliklarining eng yirishi Ko‘kaldosh madrasasi joylashgan. Ushbu madrasa allaqachon poytaxtning eski qismining ramziga aylangan. X asrda bu yerda uchta shahar darvozasining bittasi bo‘lgan.

Madrasa XVI asrda Shayboniyxonlar davrida barpo etilgan. Qurilishga “ko‘kaldosh” (turkchadan tarjimada “tug‘ishgan uka”, madrasaning g‘aroyib nomi ham shundan) laqabli bosh vazir boshchilik qilgan. U Toshkent hukmdorlari Baroqhon va Darvishxonning yaqinlaridan bo‘lgan.

Madrasa faoliyati bilan ko‘plab afsonalarni bog‘lashadi. Shu yerlik oqsoqollaravvallari madrasa hududida ochiq qatllar o‘tkazilgan. Xiyonatkor xotinlarning ta’zirini berish va mahalliy aholini uyaltirish uchun eng baland minoradan tashlashgan. Boshqa afsonaga ko‘ra, bir paytlar bu yerda katta xandon pista o‘sgan, u muqaddas hisoblangan, chunki madrasa gumbazlaridan birida o‘sib chiqqan.

Madrasaning ichki devorlaridan birida quyidagi yozuv bor: “O‘lim muqarrar, ammo inson tomonidan qilingan ishlar abadiy qoladi”.

Bugun Ko‘kaldosh madrasasi – poytaxtning eng yirik arxitektura yodgorliklaridan biri. Pishiq g‘ishtdan qad ko‘targan baland bino musulmon diniy muassasalari tamoyili bo‘yicha qurilgan: namoz xonalari va mashg‘ulotlar uchun xonalar bilan o‘ralgan katta ichki hovli. Old tomoni balandligi qariyb 20 m bo‘lgan kirish portali (peshtoq) iblan taqdim etilgan. Bu yerda an’anaviy burchak minoralariga ega ikki yarusli o‘ymakor naqshli balkonchalar joylashgan. Bino derazalarida quyoshdan himoya qiluvchi panjaralardan foydalanilgan, ularda Olloh va Muhammad payg‘ambarning nomlari o‘yib bitilgan.

O‘zining butun tarixi davomida madrasa binosi ko‘plab voqealarning guvohi bo‘lgan. U bir necha marta vayron bo‘lgan. Shuningdek, bir paytlar bu yerda karvon-saroy ham joylashgan. XIX asrda by bino Qo‘qon xonlarining qarorgohi bo‘lib xizmat qilgan. Shu yerdan to‘plar yordamida Toshkent qo‘zg‘olonchilarini otishgan.

Toshkentlik ustalarning kuchi bilan Ko‘kaldosh madrasasi to‘liq restavratsiya qilindi va unga diniy muassasa maqomi qaytarildi. Bu yerda bugun ham musulmonlarni namozga chorlovchi so‘filarning azonini eshitish mumkin, turli diniy marosimlar o‘tkaziladi, hujralarda esa toliblar uchun mashg‘ulotlar olib boriladi.

Qadimiy Oqtepa shahrining vayronalari

Shahar markazida, Yunusobod tumanida qadimgi arxeologik yodgorlik – qadimiy Oqtepa shahrining vayronalari joylashgan.

Bunday uncha katta bo‘lmagan tepalik g‘aroyib va maftunkor bo‘lib tuyuladi. Bu shunchaki tepalik emas, balki arablargacha bo‘lgan davrga mansub katta saroyning mustahkamlangan qo‘rg‘oni. U taxminan Choch tudunining yozgi qarorgohi bo‘lgan. Bu saroyda Choch davlatining hukmdorlariga bo‘ysungan turkiy vakillarning bir nechta avlodi yashagan. Qazilma ma’lumotlarga ko‘ra, saroy eramizning V asrida qadimiy platformadan foydalangan holda tepalikdaxom g‘isht (paxsa)dan barpo etilgan.

Arxeologik yodgorlikning umumiy maydoni qariyb 100 ni tashkil qiladi. Shaharning janubiy qismida balandligi 22-28 m bo‘lgan tik qoyali baland tepalik ko‘rinishidagi qal’a vayronalari joylashgan bo‘lib, unga mustahkamlanmagan qishloq tutashib ketgan.

O‘lchami 86×180 m bo‘lgan saroy shimoldan janubga yo‘nalish olgan va qishloqdan sezilarli chuqurlikdagi jarlik bilan ajratilgan, ushbu jarlik qal’a xandag‘i vazifasini bajargan. U keng zinapoyali ikki qavatli binodan tashkil topgan. Birinchi qavat 80×80 m o‘lchamga, ikkinchi qavat esa 50×80 m o‘lchamga ega bo‘lgan. Ikkala qavat ichki tomonidan kengligi 2 m, balandligi 2,3 m bo‘lgan uzun koridor-galereya halqasi bilan bog‘langan. Yuqori koridor burchaklari bo‘ylab xonalarga ega dumaloq gumbaz minoralari joylashgan. Binoning ichki qismi gumbazsimon tomga ega uzun va tor xonalardan tashkil topgan, ular bir-biri bilan koridorlar tizimi bilan bog‘langan.

VII asrning birinchi choragida qo‘rg‘on qayta qurilgan. Tor xonalar tuproq bilan mustahkamlangan va bu bilan binoni mustahkam asosga aylantirgan, uning ustida esa yangi qurilmalar barpo etilgan. To‘rtta burchakdagi minoralar mustahkamlangan, qo‘rg‘onning janubi-g‘arbiy qismida esa maydoni 22×22 m bo‘lgan qasr barpo etilgan. U minoraga ega ko‘p yarusli piramida shakliga va to‘rtta mudofaa yaruslariga ega bo‘lgan. Qurilmaning saqlangan qismiga qaraladigan bo‘lsa, u ham ikki qavatli bo‘lgan. Uning pastki qavati ravoqli xonalar bilan bandbo‘lgan, yuqori qavatda esa uning egasi yashagan.

Saroyning shimoliy qismida ibodatxona majmuasini tashkil qilgan 10 ta xona topilgan. Shu tarzda gumbazli maqbara atrofida asta-sekin diniy inshootlar shakllangan. Unga ikki xonali dargoh tutashgan, ushbu xonalardan birida olov mehrobi bo‘lgan, ikkinchisi esa marosimlar zali bo‘lib xizmat qilgan. Alohida xonalarda xotira qurbonliklari amalga oshirilgan va u yerda kohin yashagan.

Qal’aning sharqiy qismida xo‘jalik ishlariga mo‘ljallangan 9 ta cho‘zinchoq ikki qavatli bino joylashgan. Birinchi qavat asosan omborxona bo‘lib xizmat qilgan. Bu yerda oziq-ovqat mahsulotlarining zaxiralari saqlangan. Ikkinchi qavatda xizmatkorlar va posbonlar bo‘limi yashagan. bundan tashqari xo‘jalik hovlisidagi alohida xona musallas tayyorlashga ajratilgan.

Avvallari vayronalar atrofida hech qanday to‘siq va lavhalar bo‘lmagan. U yerga mutlaqo hamma kirishi mumkin bo‘lgan. Oxirgi bir necha yil ichida vayronalar to‘sib qo‘yildi, kirish joyining oldiga esa axborot beruvchi lavha o‘rnatildi.

Qadimiy Ming O‘rik muzey-shahri

Markaziy ko‘chalardan birida Ming O‘rik nomini olgan noyob tepalik joylashgan.

Ushbu tepalik turk hoqonligining oaytaxti Chochni muhofaza qilgan qadimiy qal’a vayronalari hisoblanadi. Arxeologik tadqiqotlarga ko‘ra, shahar eramizning I asri boshida Markaziy Osiyoni arablar istilo qilishidan oldin mavjud bo‘lgan. Olimlarning taxminlariga ko‘ra, majmua turk hukmdorlarining qadimiy qarorgohi bo‘lib xizmat qilgan. Xonalar va qurilmalarning tuzilishi bu yerda olov uchun ochiq mehroblarga ega qadimgi majusiy ibodatxonalar joylashgan.

Qadimiy hoqonlikning poytaxti eramizning IV asrigacha mavjud bo‘lgan. Xitoy manbalariga ko‘ra, hozirgi Toshkent hududi Kangyuy davlatining tarkibiga kirgan. Kangyuy davlati parokanda bo‘lganidan keyin IV asr boshida bu yerlar mustaqil davlatga aylangan.

Nodir Ming O‘rik, Kanka, Shoshtepa qadimiy shaharlari – mazkur hududning shaharga aylanish tarixi qanday kechganiga yorqin dalildir. Bugun qadimiy Ming O‘rik shahri va uning hududida joylashgan muzey davlat muhofazasida bo‘lib, Toshkent tarixini o‘rganish ob’ektlari hisoblanadi.

Uzb tarixi kitob

G’arb olimlaridan bo’lmish Allen J. Frank va Peter B. Golden «o’zbek» atamasi Turkiston kengliklarida Oltin O’rda xoni O’zbekxondan anchagina oldin paydo bo’lgan deb ta’kidlashsa, boshqa bir guruh (P.P.Ivanov. A.Yu.Yakubovskiy, X.Hukhem) bu atamani O’zbekxon (yashagan yillari: 1283-1341, taxtda o’tirgan yillari: 1213-1241) nomi tufayli paydo bo’lgan deb da’vo qilishadi.

Ba’zi olimlar esa, masalan, M.Ermatov «o’zbek» so’zining paydo bo’lishini turkiy qabilalardan bo’lmish uz(o’z)lar bilan bog’laydi.

Ammo, ma’lumki Oltin O’rda xoni O’zbekdan avval ham bu atama mavjud bo’lgan. Masalan, XII asrda yashagan muarrix Usama ibn Munqiz “Kitab al-I’tibar” asarida Mosul amirining ismi O’zbek edi deb qayd etadi. Mashhur muarrix Rashdiddin Fazlulloh al-Hamadoniy ham o’zining “Jome at-Tavorih” asarida ilgezidiylar sulolasiga tegishli Tabriz hokimining ismi O’zbek Muzaffar deb ma’lumot beradi. Jaloliddin Xorazmshoh qo’shinboshliqlaridan birining ismi ham Jahon Pahlavon O’zbek bo’lgani ma’lum.

Bu ma’lumotlarni keltirishimdan maqsad shunda-ki, bugungi kunda «o’zbek» etnonimi xususida yozilgan ilmiy maqola-yu manba’larda aksariyat bu atamani bepoyon Dashti Qipchokda ko’chmanchilik qilgan turk-mo’g’ul urug’larining ayrim qismi o’zlarini erkin, hech kimga bo’ysunmagan deb bilganlari sababli «o’zbek», ya’ni «o’ziga bek» deb atagan deb da’vo qilinsa, yana bir guruh olimlar Oltin O’rda xoni O’zbekxon (1312-1340) nomidan kelib chiqqan deb yozishlari asossiz ekanligini va bu ism juda qadimdan mavjud ekanini, demak, «o’zbek» ildizini ham olisdan izlash lozimligini uqtirib o’tishdan iborat.

Men «o’zbek» atamasining kelib chiqishi muammosiga yoshlik chog’larimdan qiziqqanman. Hozir bu haqda batafsil to’xtalib o’tirmoqchi emasman. Mavridi kelganda bu masala aks etgan tarixiy-badiiy asarlarimdagi fikrlarimni jamlab sizga etkazishga urinib ko’rarman.

Bu masalani hal qilish, «o’zbek» atamasining paydo bo’lishiga aniqlik kiritish oson emasligini yana bir ta’kidlayman. Tarixchi olim Bo’riboy Ahmedov «Tarixdan saboqlar» kitobida (Toshkent, «O’qituvchi», 1994, 196-bet) juda to’g’ri qayd etganidek, bu «masala shu qadar mushkul, jiddiy va nozikki, uni ilmiy jihatdan tahlil etish bir kishi qiladigan ish emas. Buning uchun arab, fors, xitoy va boshqa tillarda yozilgan manbalarni bemalol o’qiy oladigan tarixchi, etuk arxeolog va antropolog, yaxshi tilshunos olim, qadimiy xalqlar haqida ularning turish-turmushi, dini, e’tiqodi va boshqa belgilariga qarab ilmiy xulosa chiqara oladigan etnograf, klassik jug’rofiya ilmini, ayniqsa, toponimikani yaxshi bilgan jug’rof, xalq og’zaki ijodini mukammal bilgan folklorchi olimlarning birgalikda, boshqa yumushlarni yig’ishtirib qo’yib, ilmiy tadqiqot ishlari bilan muntazam shug’ullanishi talab qilinadi».

Hozircha esa “o’zbek” atamasining kelib chiqishi bilan bog’liq bir farazning to’rt kishi tomonidan aytilishi haqidagi ma’lumotni sizning e’tiboringizga havola qilmoqchiman, xolos.

Bu farazni dastlab 1988 yilda yozilgan, avvalan “Sharq yulduzi” jurnalida bosilgan, keyinchalik 1991 yilda nashr etilgan “Samarqand xayoli” kitobimning turkiylarning kelib chiqishi bilan bog’liq mulohazalar davomida yozib o’tgan ekanman (Xurshid Davron. Samarqand xayoli. Toshkent, 232-236 betlar). O’sha mulohazalarimdan parchalarni ayrim tahrirlar bilan keltiraman:

“Aksariyat qismi o’z ajdodlari tarixidan bexabar zamondoshlarimiz ushbu tarixiy esse-qissani o’qish davomida “turkiylar”, “turklar”, “o’zbeklar” atamalari ustida chalg’ishlarini istamay, o’sha tarixiy davrdagi sharoitni hisoblab, bu atamalarga izoh berishni ma’qul ko’rdim.

…Shuni qayd qilish lozimki, o’tgan asrlarda ko’hna Sharq tarixini o’rganish bilan asosan ovrupolik olimlar ko’proq shug’ullanishdi. Bu eng avvalo qaddini tiklab olgan Ovrupo o’zining och nazarini Osiyo qit’asi mulklariga tikishi bilan, faqat shundan keyingina ilm-fan fidoyilarining o’rganishga tashnaligi bilan izohlanadi. Shu sababdan, Sharq tarixini asosan ovrupoliklar tadqiq qilgani uchun bu qadimiy hududda yashab o’tgan xalqlar, elatlarning nomi ma’nosi, kelib chiqishi asosan Ovrupo (eroniy) tillari nuqtai-nazaridan chiqib o’rganilgan. O’sha davrda turkiy tillarni o’rganish sust bo’lgani sababli, bu tillarga deyarli murojaat qilinmagan. Buning oqibatida bir tomonlama fikrlar paydo bo’ldi. Shu sababdan ham juda ko’p ovrupolik tilchilar O’rta Osiyoda yashagan qadimiy xalqlar, elatlar sharqiy eron tillari guruhiga mansub Sug’d va Xorazm tillarida gaplashganlar deganlari gumonlidir. Saklar va massagetlar Orolbo’yi, Ettisuv, Tangritog’ (Tyan-Shan) va Oltoy etaklarida yashagan turkiy tilli xunlar, senbiylar, uyg’urlar bilan yonma-yon yashaganini hisobga olib, N.Aristov, G.Grumm-Grjimaylo, A.Kononov, S.Malov Pelko, A.Gaben kabi tadqiqotchilar bu ko’chmanchi xalqlarning eron tilli guruhga kirishiga shubha bilan qaraydilar. Yunon muarrixi Herodotning “Tarix” asarini tarjima qilgan I.Pyanov: “Massagetlar deganda faqat turkiylarni nazarda tutish kerak”, — deb yozadi.

…Endi vohalarda yashovchi xalqlarga nazarimizni qarataylik. Nazarimiz ularning hammasini qamrab ololmasligi tufayli, faqat asrlar osha Amir Temur saltanatining markaziga asos bo’lgan voha – qadimiy Sug’d mulkida yashagan xalqqa e’tibor beraylik. Sug’d mulkini arablar tomonidan bosib olish voqealarini bayon qilgan muarrix at-Tabariy, Sug’d hokimlari va lashkarboshilari turklar edi, deb ma’lumot beradi. Qadimiy Sug’d madaniyat o’choqlaridan biri – Panjakentda topilgan sug’diy tangachalarga zarb qilingan so’zlarni o’rgangan tadqiqotchi O.I.Smirnova, sug’dliklar turk tilida so’zlashganlar, degan xulosaga keladi. Olimaning bu xulosaga kelishiga Sug’d tangachalarida zarblangan “jabg’u” so’zi bo’lib, bu so’z fonetik va morfologik tuzilishiga ko’ra turkiychadir. “Devonul lug’atit-turk”da izohlanishicha, “yabg’u”, “yafg’u” so’zi “xondan ikki daraja past bo’lgan mansab yoki mansabdor” ma’nosini bildiradi.

Bu qadimiy etnik guruhlar orasida boxtarliklar (baqtriyaliklar) bilan sug’diylar juda yuksak madaniyat egalari bo’lgani ko’hna Yunon, Rum, Eron, Xitoy, Hind va arab manba’laridan ma’lum.

Ikki daryo oralig’ida yashagan turkiy xalqlarning shakllanishiga xizmat qilgan jarayonga bu hududga meloddan avvalgi III-II asrlarda ko’chib kelgan kushonlar yoki qadimiy Xitoy manba’lariga ko’ra “yuechjilar”, meloddan avvalgi II asrdan to melodiy IV asr davomida bu o’lkani harbiy yo’l bilan egallagan xunlar, melodiy V-VI asrlarda eftalitlar (hoytaliylar) tomonidan asos solindi. Ularning hammasi turkiy guruhga mansub bo’lib, ular tarixda kushonlar va eftalitlar (hoytaliylar) davlati deb nom qoldirgani davlatlarni tashkil etganlar.

…Biz hikoya qilayotgan davrga kelib, bir zamonlar turlicha nomlar bilan atalgan urug’lar zamirida turk deb atalgan (bugun Turkiya turklari debgina tushunmaslik uchun turkiylar deb qabul qilingan) yagona xalq, yagona ulus allaqachonlar shakllanib ulgurgan edi. Bu xalq shakllanishi qachon tugagan edi, degan so’roqqa esa olimlar turlicha javob berishadi. Ba’zilar bu jarayon mo’g’ul bosqini arafasida, ya’ni XII asr oxiriga kelib, ikki daryo oralig’ida bunyod bo’lgan yirik davlatlar tuzilishi bilan yakunlandi desa, ba’zilar bu shakllanish IX-X asrlarda – Qoraxitoy davlati tuzilganda, boshqalar XI-XII asrda – Qoraxitoylar bilan Xorazmshohlar hukmronligi oralig’ida, ayrimlar esa XV-XVI asrda tugagan deb ko’rsatadilar. Yana ba’zilar bu jarayon XI-XIV asrlar orasida ro’y bergan deb ta’kidlaydilar. Ammo biz bu jarayon XII asr oxirida, mo’g’ul bosqini arafasida, Xorazmshohlar davlati davrida ro’y berdi deb hisoblaymiz. Bosqindan so’ng bu hududda o’rnashgan mo’g’ullar ham ko’p vaqt o’tmay, mana shu shakllanib ulgurgan turkiylar tarkibiga singib ketdilar. Zero, mo’g’ul qo’shinining asosini ham turkiy urug’lar tashkil etgani uchun bu jarayoyon juda oson kechadi. Shu o’rinda mo’g’ul bosqinidan so’ng Amir Temurning parokanda o’lkani yagona hokimiyatga bo’ysundirishi bilan bog’liq faoliyati mahalliy xalq birligini kuchaytirishga birlamchi asos bo’lganini unutmasligimiz kerak. Bu paytga kelib davlat hujjatlarini yagona turkiy tilda yozish rasmiy tus oldi. Bobur mirzo yashagan davrga kelib, “turkiylar” deganda Amudaryoning janubiy qirg’og’i tevaragida, ikki daryo oralig’ida, Dashti Qipchoqning janubida yashovchi mahalliy aholining asosiy qismi anglanardi. Bobur mirzo va boshqa temuriylar shu xalqqa mansub edilar.

O’sha davrdagi o’zbeklar esa mo’g’ullar bosqinidan so’ng Dashti Qipchoq va Oltin O’rdada yashagan turkiy urug’laridan iborat birlashma edi. Ularning nomini ko’pchilik tadqiqotchilar Oltin O’rda xoni O’zbek (1312-1342) nomi bilan bog’lashadi. Bu albatta, g’irt asossiz bir gapdir.

Xo’sh, ”o’zbek” so’zining etimologiyasi, «o’zbek» atamasi qachon va qanday paydo bo’lgan. Bu haqda turlicha qarashlar mavjud. Mening o’ylashimcha, bu atama qadimiy ajdodimiz O’g’izxon nomi bilan bo’g’liq bo’lib, «O’g’izbek» so’zining «o’zbek» bo’lib ketgan shakli bo’lsa ajabmas. Nima bo’lgandayam, «o’zbek» atamasi juda qadimiy davrlarga borib taqaladi.

Miloddan oldingi XII asrga taaluqli Ash-Shira (Assiriya) bitiklari (O’rta) Osiyoning bepoyon dashtlaridan bostirib kirgan skiflar (iskitlar) bosqini haqida xabar berar ekan, bu jangovar ko’chmanchi qabilalar nomini ishgauz, ularning boshlig’ining ismini Ispak deb ma’lum qiladi. Turkiy xalqlar tarixi bilan juda yaxshi tanish bo’lgan odam “ishgauz” degan nom aslida “o’g’iz” nomi bilan bog’liqligini, bu nom «icho’g’iz» ekanini tezda payqaydi.

Ma’lumki, yigirma to’rt urug’dan iborat bu turkiy qabila (uyushma) ikki yirik guruhdan iborat bo’lib, biri «icho’g’iz» («ichki o’g’iz», ikkinchisi «tasho’g’iz» (tashqi o’g’iz) deb nomlangan.

«Icho’g’iz» nomining As-Shira bitiklaridagi “ishgauz” so’ziga naqadar o’xshashiga e’tibor bergan bo’lsangiz kerak. O’sha qadimiy bitiklaridagi Ispak so’ziga kelsak, ash-shiraliklar bosqinchilarning o’zlariga begona, noma’lum ismlarini buzib yozishlari tabiiy. Aslida esa skiflar boshlig’ining ismi O’g’izbek yoki shu ismning qisqargan shakli – “O’zbek” («O’zbak») bo’lganiga shubha yo’q (qolaversa, yon-atrofdagi boshqa xalqlar ham o’zbeklarni «ozbak” deb atashini e’tiborga olsak, bu fikrimiz qat’iylashadi). Tarixda bunday buzilishlar juda ko’p uchraydi. Ajdodlarimiz – saklar, massagetlar va ularga mansub qahramonlar nomi yunon muarrixlari asarlari orqali buzilib etib kelgan. Bu ismlarning aslida qandayligini bilmaymiz. Qolaversa, muarrix notanish tilda ishlatgan ismlarning ba’zan naqadar buzilishini juda yaqin o’tmishimizdan misol bilan isbotlamoqchiman. Xorazmlik buyuk muarrix Bayoniy ruslarning Xiva shahrini bosib olish bilan bog’liq voqealar bayonida Chor Rossiyasi qo’shini boshliqlarining nomlarini, jumladan Kulachov, Verufkin nomlarini tilga oladi. Bu nomlar ruscha bo’lib, aslida Golovachyov, Veryovkin bo’lgan. Xuddi shu buzilish oqibatida “O’zbek” (O’zbak”) Ash-Shira bitiklarida “Ispak” bo’lib ketganiga aminman.

Bu farazni ikkinchi bo’lib, ustoz Asqad Muxtor dastlab “Tafakkur” jurnalida qisman “Tundaliklar” sarlavhasi bilan bosilgan, keyinchalik 2005 yilda nashr etilgan “Uyqu qochganda” kitobidagi qaydlarning birida quyidagicha bayon etadi:

«O’zbek xalqining nomini O’zbekxon nomi bilan bog’lashadi. «O’zbekxon» o’zi qaerdan kelib chiqqan?

Menimcha, bu so’zning (demak, xalq nomining ham) tarixi juda uzoq. 721 yilda turkiy qabilalarning qurultoyi bo’lgan. Shunda Bilga hoqon o’z nutqini bunday so’zlar bilan boshlaydi:» Ey, turk o’g’iz beklari!» «O’g’iz» u vaqtda «qabila» ma’nosida ishlatilgan. Demak, «O’g’iz begi» — qabila boshlig’i degan so’z. O’g’iz beklari zamonida elning ancha imtiyozli bir qatlami bo’lgan. O’zbeklar turkiylarning ana shu qatlamiga mansub tabaqadan kelib chiqqan, degan farazim bor.»

Uchinchi bo’lib, bu farazni taniqli tarixchi olim, arxitektura fanlari doktori, Sharq mamlakatlari Xalqaro arxitektura Akademiyasining haqiqiy a’zosi Po’lat Zohidov dastlab «O’zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasining 2002 yil 9-sonida bosilgan «Kun tug’ardin kun botarg’a so’zi etgan zot» maqolasida uchini chiqargan bo’lsa, keyinchalik «Tafakkur» jurnalining 2008 yil 1-sonida bosilgan «Rabg’uziy saodati» maqolasida aniq bayon etadi:

«O’zbek etnogenezi kabi «o’zbek» etnonimi zamirida ham «o’g’uz» so’zi yotgan bo’lishi haqiqatga ko’proq mos keladi. Bu farazni shu bilan ham dalillash mumkinki, Vizantiya solnomalarida kunchiqar tomondan quyundek bosib borgan turkiy o’g’uzlar nomi qisqartirilib «g’uz», «uz» tarzida kayd etilgan. Ya’ni, «uz» — «o’g’uz» so’zining shunchaki ixchamlashgan shakli, xolos. Bu kalom yana bir sof turkiy So’z — «bek» bilan qo’shilib, yangi — «o’zbek» atamasini hosil qilgan ((maqolani to’liq holda mana bu sahifada o’qing)».

To’rtinchi bo’lib bu faraz xususida taniqli adib Tohir Malik o’z veb-sahifasida quyidagicha mulohaza bildiradi:

“O’zbek» atamasi haqida turli fikrlar mavjud. Tarixchi olimlarimiz ta’biricha: «o’zbek” – o’ziga o’zi bek” degani. Yana boshqa ta’birda o’zbek tarixini O’zbekxondan boshlashadi. Bu ikki fikrda ham mantiqiy asos yo’q. Avvalo, er yuzida yashayotgan kattami-kichikmi har bir xalq o’ziga o’zi bek, boshqaga tobe bo’lishni istamaydi. Ikkinchidan, agar tarix O’zbekxondan boshlansa, bu xonga “O’zbek” deb kim ism bergan? Bu ism osmondan olinmagandir. Demak, bu nom, bu atama avval ham bo’lgan.

Men tarixchi emasman, olimlikka ham da’voim yo’q. Biroq, bu xususda qat’iy fikrimga egaman. “Qirg’iz” – qir o’g’uzi, «Gagauz» – ko’k o’g’uz demakdir. Turkiy xalqlarning bobosi O’g’uzxon bo’lganlar. Bu haqda qadim tarix kitoblarida etarli ma’lumotlar bor. Ayni O’g’uzxon davrlarida qavmlarga (oilalarga) nom berilgan: uyg’ur, qorliq, qibchoq, qang’li…(bu tarixga qiziqqanlar Mirzo Ulug’bekning “To’rt ulus tarixi” asaridan bahramand bo’lsalar durust). Bizningcha «o’zbek” – O’g’uz begi demakdir. Ya’ni O’g’uzxon saroyiga yaqin oila shunday atalgan. Bu hol Evropada ham bo’lgan. Masalan, Rossiyada «dvoryanin” degan tabaqa bo’lgan, ya’ni “prilijennio’y k tsarstvennomu dvoru” – podsho saroyiga yaqin bo’lgan kishi. Yana Evropada lord, gersog, baron… kabi tabaqalar borki, barchasi hukmdorga qanchalik yaqinlikni ajratib turadi. O’g’uz beklari ham saroyga shunday yaqin bo’lganlar.

Tarixchi olimlarimiz o’zlarining Yakubovskiy, Bartolt, Bertels kabi ustozlarining aytganlarini mahkam ushlab olmasdan asl manba’larni o’rganib, tahlil qilib fikr yurutsalar durust bo’lardi. Bizning tariximizni o’rganib, kitob yozganlari uchun u zotlardan minnatdormiz. Biroq bu borada bir haqiqat mavjud: bir millat tarixini o’rganib baho berayotgan boshqa millat vakilining bayon etilgan fikrida albatta o’z millati manfaati yotadi. Ana shu manfaat xolislik yo’lini to’sadi.»

Shuningdek, «o’zbek» so’zi etimologiyasining o’g’uz so’zi bilan bog’liqligi xususida tarixchi olimlar N.Norqulov va O’.Jo’raevlar sakkizinchi sinflarning «O’zbekiston tarixi» darsligida aytib o’tgan nuqtai nazari ham mavjud.

Yuqoridagi keltirilgan «o’zbek» atamasining kelib chiqishi bilan bog’liq bir farazning bir necha shaxs tomonidan bir xil asosga tayanib bildirilishi bejiz bo’lmasa kerak. Menimcha, bunda aniq bir tarixiy haqiqat namoyon bo’lmoqda.

Keyingi yozuvlarimizda bu xususdagi fikrlarimizni davom ettirish niyati bilan hozircha nuqta qo’yaman.