TURK TILININGIMLO QOIDALARI

mashqlarni bajarasiz. Berilgan matnlarni o’qiysiz. Iloji bo’lsa matnlarni ovoz chiqarib

Muslim Vosidiy turk tilini mustaqil o’rganamiz

Bu kitob asosan quyidagi toifa insonlar uchun mo’ljallangan.

– Turk tilini mutlaqo boshidan o’rganmoqchi bo’lganlar uchun.

– Turk tilini oz biladigan va bu tilni yanada mukammal o’rganmoqchi bo’lganlar uchun.

– Turkiyaga borish oldidan bu tilni tezkor o’rganish istagida bo’lganlar uchun.

– Kitobdan turk tilini o’rgatuvchi o’qituvchilar ham qo’llanma sifatida foydalanishlari

– Turk tilidagi kitoblarni o’qiy olish, turkcha filmlarni anglash istagida bo’lganlar uchun

Kitobdan qanday foydalanish mumkin ?

Bu kitob orqali siz Turk tilini mustaqil o’rganishingiz ham mumkin. Agar ustoz

yordami bilan o’rgansangiz yanada oson o’rganasiz. Ammo ustoz topa olmasangiz bu

kitobni diqqat bilan o’rganishingiz lozim. O’zingizga har kun bir soat ajrating va shu

soat ichida bir kunlik darsni o’qib o’rganing. Shuni unutmang-ki, bir kunning darsini

to’liq o’qimay turib keyingi darsga o’tmang. Kitobda ba’zi so’zlarni rus tilidagi

tarjimasi ham qo’shib yozildi. Chunki ko’p kishilar bu so’zlarga odatlanib asl

o’zbekchasini ishlatmay qo’yganligini hisobga oldik. Masalan: “o’rindiq” so’zi bilan

birga “kreslo” so’zini birga yozdik.

Kitobda har kunlik yodlash uchun so’zlar mavjud. Siz bu so’zlarni yodlagach

mashqlarni bajarasiz. Berilgan matnlarni o’qiysiz. Iloji bo’lsa matnlarni ovoz chiqarib

o’qing. Kitobdan foydalanish davomida turk tilidagi filmlari yoki multfilmlarni

tomosha qilsangiz o’rganish yanada qiziqarli bo’lib talaffuzni ham o’rganasiz. Turkcha

film yoki multfilmlarni internet saytlaridan topishingiz mumkin.

Kitob muallifiga savol taklifingiz bo’lsa…

Agar, muallifga taklif yoki savollaringiz bo’lsa ushbu email orqali bog’lanishingiz

Bundan tashqari facebook sahifasida: facebook.com/muslimbek

Agar boshqa turdagi kitoblar bilan tanishmoqchi bo’lsangiz:

Studiyasi. Web dizayn va dasturlash.

TURK TILININGIMLO QOIDALARI

1 ЪОУЛЪЬ Ш ‘ ^5» 0 ZBEKIST0N RESPIJBLIKASI OLIY VA 0 RTA MAXSUS TA LIM VAZIRLIGI TOSHKENT DAVLAT SHARQSHUNOSLIK IN.

Description

0 ‘ZBEK IST0N RESPIJBLIKASI OLIY VA 0 ‘RTA MAXSUS T A ’LIM VAZIRLIGI TOSHKENT DAVLAT SHARQSHUNOSLIK INST1TUT1

JUMALI SHABANOV, XAYRIJLLA HAMIDOV

TURK TILININGIMLO QOIDALARI (turk filologiyasi bo‘limi talabalari uchun)

TURKCE YAZIM KURALLARI

0 ‘ZBEK IST0N RESPIJBLIKASI OLIY VA 0 ‘RTA MAXSUS T A ’LIM VAZIRLIGI TOSHKENT DAVLAT SHARQSHUNOSLIK INST1TUT1

JUMALI SHABANOV, XAYRIJLLA HAMIDOV

TURK TILININGIMLO QOIDALARI (turk filologiyasi bo‘limi talabalari uchun)

TURKCE YAZIM KURALLARI

Oliy o ‘quv yurtlarining turk filologiyasi boMimlarida tahsil olayotgan 1-2-kurs talabalari uchun mo‘ljallaiigan ushbu qoMlanmadan akadeinik Iitseylarda turk tilini o ‘rganayotgan o ‘quvchilar, shuningdek, turk tilini mustaqil rayishda o ‘rganayotgan har kim foydalanishi mumkin. QoMlaiimada to‘plangan materiallar turk tili imlosining takomili haqidagi masalalarni yangi ma’lumotlar bilan asoslash, mavjud nazariy fikrlami boyitish va tilni yanada chuqurroq o ‘rganishga ko‘mak beradi. Kitob turk tili fonetikasi, imlo qoidalari bilan bog‘liq dars mashg’ulotlari uchun muhim qo‘llanma hisoblanadi. 0 ‘zbekiston Respublikasida oliy ta’lim sohasida olib borilayotgan islohatlar, yangi pedagogik texnologiyalami chet tili (turk tili)ni o ‘qitish jarayoniga tatbiq qilish doirasida Toshkent davlat sharqshunoslik institutida amalga oshirilayotgan sa’y-harakatlarga hissa sifatida ishlab chiqilgan mazkur qo‘llanma elektron darslik shaklida ham qo‘llanishi mumkin.

M as’ul mubarrir: filologiya fanlari doktori Zilola Xudoyberganova Taqrizchilar: filologiya fanlari nomzodi, dotsent Gulchehra Rixsiyeva filologiya fanlari nomzodi, dotsent Abdumurod Tilavov

Toshkent davlat sharqshunoslik institutining 0 ‘quv-uslubiy kengashi tomonidan nashrga tavsiya etilgan (№ 4, 17. 06. 2010).

© Toshkent davlat sharqshunoslik instituti, 2010 2

SO‘Z BO SH I Sharqda matn savodxonligi, fikmi qog‘ozga to‘g ‘ri tushirish hamda xatosiz yozish masalasi hamisha e’tiborda b o ‘lib kelgan. Shu bois, qadim kezlardan boshlab matnni to”g‘ri yozishga bag‘ishlangan imlo lug‘atlari yaratilgan. Buning dalilini bizga qadar saqlangan filologik asarlardan topish mumkin. XX asrdan boshlab matnni to‘g‘ri yozishga qaratilgan imlo m e’yorlari Yevropa andozasi asosiga o‘tdi. 0 ‘tgan asming 30-yillariga kelib o‘zbek, turk va boshqa turkiy xalqlar tillarining imlo qonun-qoidalari G ‘arb orfografiya ilmi bo‘yicha yaratildi. Hozirga kelib ushbu imlo qoidalariga o‘zgartishlar kiritilib, takomillashib bormoqda. 0 ‘tgan asming 90-yillaridan boshlab mamlakatimizda turk tilini o‘qitish bilan bog‘liq ta’lim yo’nalishlarining rivojlanishi, yurtimizda turk tilining imlo qoidalariga bag‘ishlangan qo’llanmalarini yaratilishiga ham asos bo‘ldi. Ana shunday urinishlardan birinchisi sifatida 1995 yilda chop etilgan Jumali Shabanovning “Turk tili imlo qoidalari” nomli risolasini eslash mumkin. Biroq. so‘nggi yillarda Turkiyada yozuv qoidalari bir qadar o‘zgartirilib, yangi imlo me’yorlari qabul etildi. Ana shu o‘zgarishlar hisobga olingan turk tilining yangi imlo me’yoriga bag‘ishlangan kitobga zarurat sezilmoqda edi. Shuni hisobga olgan Toshkent davlat sharqshunoslik instituti Turkiy tillar kafedrasining yetakchi o‘qituvchilari J. Shabanov va X. Hamidov qo‘lingizdagi “Turk tili­ ning imlo qoidalari” o‘quv qo‘llanmasini yaratdilar. Mazkur o‘quv qo‘llanma rnamlakatimiz oliy o‘quv yurtlarida turk tili yo‘nalishida o‘qiyotgan talabalaming xat-savodini o‘stirishga ko‘mak beradi. Shuningdek, shu sohada faoliyat olib borayotgan mutaxassislar uchun turk tilining imlo qoidalari bo’yicha yetakchi qoMlanma vazifasini o‘taydi, degan umiddaman. ToshDSHI Turkiy. tillar kafedrasi mudiri, dotsent

KIRISH Hozirgi turk tili imlo qoidalarining shakllanishi. Imlo qoidalari har tilda o ‘ziga xos. Yozuvdagi ba’zi qat’iy qoidalar hamma til uchun umumiydir. Shu bilan birga, imlo qoidalari qotib qolgan narsa emas, aksincha, tirik, rivojlanib boruvchi hodisadir. Til taraqqiy etib borgan sayin, u bilan bog‘liq qoidalar ham o‘zgarib, rivojlanib boradi. Mazkur qo‘llanmani yaratishdan asosiy maqsad turk tili­ ning imlo qoidalari bilan bog‘liq barcha m a’lumotlami imkon doirasida izohlash, turkcha imloning o‘ziga xos jihatlarini ta ’kidlash hamda so‘nggi yillarda yozuvda ro ‘y bergan o ‘zgarishlami umumiy yozuv qoidalari bilan yagona qamrovda o‘rganishdan iborat. QoMlanmada hozirgi turk tili imlo qoidalarining shakllanish va takomil jarayoni, yozuv qoidalarining eng oxirgi holati, turk tilidagi tovush, harf va alfavitning xususiyatlari siralanib, turk tilidagi tovush uyg‘unligi hodisasi, ba’zi so‘z va qo‘shimchalar imlosi, qo4shma va takror so‘zlar, yordamchi so‘z va qo’shimchalaming yozilishidagi qat’iy qoidalar, tinish va yozuv belgilarining qo‘yilish o ‘rinlari sanab o ‘tildi. Respublika davri. Turkiya Respublikasi tashkil topgandan keyingi davrda turk tilining leksik qatlamida misli ko‘rilmagan o ‘zgarishlar boMdi. Usmonli turk tili rivojlangan davrda “eskirgan so‘z” deb qo‘llanilmay qo‘yilgan yuzlab so‘zlar o‘z lisoniy maqomini qayta tikladi. Oddiy xalq tilidagina saqlanib qolgan, saroy adabiyotidan chiqarib tashlangan so‘zlar adabiy til maydonida faollashdi. Tilga fan-texnika, tibbiyot, iqtisodiyot., liuquq, sport va boshqa sohalarga oid yangi so‘zlar kirib keldi. Turli sohalarga doir lug‘atlar tayyorlandi. Til taraqqiyoti bilan bog‘liq barcha o‘zgarishlar imlo lug‘atlarida o ‘z aksini topdi. Kundalik hayotda, Turkiyaning turli viloyatlarida qo‘llanilib kelgan shevaga oid so”z va unsurlar, ba’zi badiiy asarlarda qahramonlar tilida ishlatilgan so‘zlar ham imlo lug‘atlaridan o‘z joyini egalladi. 4

Imlo iug‘atlari har safar qayta nashr etilganda, yangi-yangi so‘z va m e’yorlar hisobga olindi. •4

T urk tilida yozuv prinsiplari. Imlo – orfografiya (yunon. orthographia, orthos – to ‘g ‘ri va grapho —yozamcm so‘zlaridan olingan) 1) yozma nutqda qo‘llamluvchi, tarixan shakllaiigan bir xil tarzda yozuv tizimi; 2) bir xil tarzda yozuvni ta’minlovchi qoidalar tizimini ishlab chiquvchi va o‘rganuvchi tilshimoslik bo‘limidir.’ Ya’ni, tilniiig ma’lum qoidalarga muvofiq yozuvga o‘tkazilishiga imlo (yazim, imla) deb ataladi2. Hozirgi turk tilida arab tilidan o’zlashgan imla (ar. imla 1. yazim; 2. to’ldirish 1) bir kishiga bir narsani aytib yozdirmoq; 2) toidirmoq3) va sof turkcha “yazmak” ie’li asosida yasalgan yazim (yazitn – grammatika atamasi; Bir tilniiig muayyan qoidalarga birioan yozuvga o‘tka/.ilishi, imla atamasining turkcha sinonimi4) atamalari qo‘llanadi. Imloga oid barcha qoidalar, so‘zlar, atoqli otlar va qisqartmalaming imlo qoidalariga ko‘ra yozilish shakllaxi alfavit tartibida joy oladi. Imio bir xil tarzda yozuv tizimi sifatida tovushli-harfli yozuvda bir necha tuiga bo‘linadi. Bunda har bir tur muayyan prinsipga asoslangan qoidalar yig‘indisini tashkil etadi. Imlo prinsiplarining mohiyati shundaki, u ycrda bir narsaning ikki yoki undan ortiq yozuv ko‘rinishi turganda, imlo qoidasi ulardan birini, ya’ni eng to ‘g’nsini tanlashni talab qiladi. Ana sbu imlo prinsiplari asosida imlo qoidalari yoki umumlashtiruvehi qonunlar ishlab chiqiladi. Tovushlarning harflar bilan belgilanishi hozirgi zamon tovush-harf tizimlari imlosining asosiy bo‘limi hisoblanadi”.

1 Лингвистический энциклопедический словарь. -М.: Научное изда­ тельство, «Большая Российская энциклопедия», 2002, —С 350. 2 Yazim Kilavuzu, Turk Dil Kurumu Yaymlari, 25.Baski, Ankara, 2008, Sunu§, S. 1. 3 Ttirkse Sozluk, l urk Dil Kurumu, 9.Baski, Ankara, 1998. 4 Turk^e Sozluk, Tiirk Dil Kurumu, 9.Baski, Ankara, 1998. 5 Лингвистический энциклопедический словарь, — М.: Научное изда­ тельство, «Большая Российская энциклопедия», 2002, -С. 350. 5

M a’lum bir milliy til imlosida so‘zning tovush tarkibini belgilashda qaysi prinsip asosiy hisoblanishi o ‘sha tilning imlo prinsiplariga bog‘liq. Hozirgi paytda barcha til laming orfografiyasi (imlo)da morfologik, fonetik, an’anaviy hamda morfologo-imloviy prinsiplar amal qiladi. Turk tilining imlo qoidalarida esa quyidagi uch 3 asosiy prinsip belgilanadi. Unga ko’ra: 1. Tildagi har bir tovush yozuvda alohida harf bilan belgilanadi. Jonli tilga asoslangan bunday yozuvga tovush imlosi yoki fonetik imlo deyiladi. 2. Turkcha so‘zlarda ham, boshqa tillardan turk tiliga o‘zlashgan so‘zlarda ham ulaming o’zak va negiziga alohida e’tibor beriladi. So’z o‘zagi asos olingan bunday imlo о ‘zak imlosi (koken yazimi) yoki etimologik imlo deyiladi. 3. Turkcha yozuvda til an’analariga alohida e’tibor be­ riladi. Tildagi bun da)’ yozuvga a n ’anaviy yozuv (geleneksel yazim) deyiladi. Turkcha imlo lug‘atlari. Imlo lug‘ati tuzish va nashr qilish vakolati Turkiya Respublikasi Konstitutsiyasining 134-moddasiga muvofiq chiqarilgan 2876-raqamli qonunning 37-moddasi, Bbandiga muvofiq Turkiyadagi M.K. Otaturk tashabbusi bilan tashkil etilib, bugungi kunda ham eng e’tiborli tashkilot maqomini saqlab qolgan Turkiya Til Jamiyati (Turk Dil Kurumu)ga berilgan. Turkiya Til Jamiyati (Turk Dil Kurumu) tashkil etilgan kundan boshlab, imlo qoidalarining belgilanishi va imlo lug‘atlarining nashr etilishida o‘z zimmasidagi vazifalami amalga oshirib keladi. Ushbu jamiyat tashkil etilishidan oldin Turkiya Til Anjumani (Dil Enctimeni) tomonidan nashr etilgan Imla Lugati dan tashqari, imlo lug‘atlari so‘nggi 73 yil ichida Imla Kilavuzu, Yeni imla Kilavuzu kabi nomlar ostida 25 marta nashr etildi. (Imlo lug‘atining 24-nashri 2005-yil, so‘nggi 25 nashri esa 2008-yilda nashr etilgan). 6

Turkiyada imlo qoidalarini belgilovchi, turli turkumga tnansub so‘zlar, alohida ajratilgan ayrim atoqli otlar, qisqartmalaming yozilishini ko‘rsatuvchi bir imlo lug‘atini bosib chiqarish zarurati lotin alfavitiga asoslangan yangi turk harflarining belgilanishi bilan bog‘liq olib borilgan ishlar asnosida yuzaga kelgan. Shuni hisobga olib, yangi harflami aniqlash ishlarini olib boruvchi Alifbo Anjumani (AJfabe Enciimeni) 1928-yil «Alfavit haqidagi bildiruv» (Alfabe Raporu) ni nashr etadi. Yangi turk harflari qabul qilinishi bilan imloda birallikni saqlash maqsadida ushbu bildiruvga asosan 1928-yil “ 77/ Anjumani” tomonidan bir Imlo lug‘ati nashr etiladi6. Otaturk Madaniyat, Til va Tarix Yuksak Qurumi Boshqaruv Kengashi, Turkiya Respublikasi Oliy ta’lim vazirligi qoshidagi Ta’lim va Tarbiya Kengashi, universitetlaming ilg‘or olimlari tashabbusi va ishtirokida 2003-yil «imla Kilavuzu £ah§ma Grubu» («Imlo lug‘ati ishchi guruhi») tashkil etiladi. Imlo bilan bogliq qoidalar belgilanayotganda imlosi bahstortishuvli, turli shaklga ega bo‘lgan so‘zlardan qaysi biri asos qilib olinishi kerakligi, badiiy asarlar, gazeta-jurnailar birma-bir ko‘rib chiqilib, ilgarigi imlo qoidalarida tortishuvlarga sabab bo‘lgan imlo qoidalari yana bir bor ko‘zdan kechirildi va keng yoyilib an’anaviylashgan shakllarning qabul qilinishi qarorlashtirildi. Nashr qilingan Imlo qoidalari va lug‘atda muammoli masalalarga alohida e’tibor berildi, imlo bilan bog‘liq ba’zi qoidalarga aniqliklar kiritildi. Shu tarzda imlo bilan bog‘liq barcha mavzulami qamrab olgan tafsilotli imlo kitobi yuzaga keldi. Eng yangi imlo lug‘atlari. Imlo lug‘atlari Turkiyada 2005yilgacha Imla Kilavuzu (Imlo qoidalari) deb nomlanib kelgan. 2005- yilda imlo lug‘atlari tuzish bo‘yicha ish olib borgan taniqli turk olimlaridan tashkil topgan ishchi guruhi «imla» so‘zi o‘rniga «yazim» so‘zini kiritish haqida taklif beradi. Turkiyaning eng 6 Yazim Kilavuzu, Turk Dil Kurumu Yaymlari, 25.Baski, Ankara, 2008,

obro‘li lashkiloti hisoblangan AKDTYK Boshqaruv Kengashi barcha taklif va mulohazalarni ko‘rib chiqib, 2005-yilning 10 avgustida o‘zining 502/32 – raqamli qarori bilan «imlo» atarnasini «yazim » atamasi bilan almashtirish haqida qaror qabul qiladi. Ushbu qarorga muvofiq 2005-yildan boshlab 1mla Kilavuzu kitobt Yazjm Kilavuzu deb atala boshlaydi7. Tilda birxillik. Tilda birxillikni saqlash uchun, avvalo, imloda birxillik saqJanishi kerak edi. Ushbu fikr e’tiborga oliiiib, turk tilining yagona va namrna amal qilishi kerak bo‘lgan imlo qoida­ lari va lug‘atini tayyorlashga qaratilgan sa’y-harakatlar boshlandi. Bunday kitobni tayyorlashdan maqsad yangi bahs-tortishuvlarga yo‘l ochish emas, uzoq vaqtdan beri davom etib kelayotgan ixtiloflarga barham berish va jamoatchilik tomonidan qabul qilinib, barcha amal qiladigan qoidalar, yozuv standaitlarini keng xalq ommasi orasida voyishdan iborat edi. Yozuvda birxillikning saqlanishi, ba’zan yozuv qoidalari ustida olib borilayotgan bahs-munozaralarga barham berishda Imlo qoidalarimng ahamiyati katta. Kompyuterlardagi imlo nazorati tizimin ing imlodan joy olgan qoidalarga ko‘ra tayyorlanishi va davlat muassasalarida yozishmalarda birxillikni saqlash maqsadida Turkiya Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan chiqarilgan «Rasmiy yozishm alarda am al qilinishi kerak bo ‘Igan asos va usullar haqidagi ко ‘rsatm alar »da ham Imlo Lug ‘atirimg asosiy manba sifatida xizmat qilishi ta’kidlangan8. Imlo lug‘atlari yozuvda birxillik saqlanishi masalasida taTim beruvchi muassasalardan boshlab, matbuot organlari, rasmiy idoralar, xususiy muassasa va tashkilotlar, hatto alohida shaxslarga qadar, barchaning zimmasiga muhim mas’uliyat yukladi.

7 Yazim Kilavuzu, Turk Dil Kurumu Yaymlari, 25.Baski, Ankara. 2008,

Sunu§, S. 7. 8 Yazim Kilavuzu, Turk Dil Kurumu Yaymlari, 25.Baski, Ankara, 2008,

Yozuv masalasida yuzaga keigan tortishuvlarning oldini olish, behuda, asossiz munozaralar olib boiib, tilga keraksiz, ortiqcha me’yorlar kiritish emas, uni yanada takomillashtirish, boyitish uchun imlo lug’ati asosiy manba bo‘lib xizmat qiladi. Hozirgi tu rk adabiy tili va yozuvining asosi. Hozirgi zamon turk adabiy tili va yozuvining shakllanishiga Istanbul dialekti asos qilib olingan. Ammo yozuvda turk tilining boshqa lahja va shevalariga xos so’zlar ham uchrab turadi. Yozuvga asos qilib olingan Istanbul dialekti turk tilida “umumiy so‘zlashuv tili” deb ataladi9. Chunki “umumiy so‘zlashuv tili”ning asosi Istanbul dialektiga asoslangan bo‘lishiga qaramay, Turkiyadagi bir necha lahjani o‘z ichiga olganligi haqiqatdir. Ma’lumki, yozuvda “umumiy so‘zlashuv tili”da e ’tibordan chetda qolgan so‘zl3rning talaffuzi va ulaming yozilishi inobatga olinmaydi. Og‘zaki nutqda keng qo‘llanib kelinayotgan ala, alma, yimirta, isitma. sekkiz kabi so‘zlar “o‘rtoq so‘zlashuv tili”da ela, elma, yumurta, sitma, sekiz shaklida yoziladi. Yozuvda ba’zan “umumiy so‘zlashuv tili” tarkibiga kirmagan xalq og’zaki nutqidagi so‘zlardan foydalanishga to‘g‘ri keladi. M a’lumki, nutqda xalq og‘zaki nutqidagi so‘zlarning eski shakllari ham qo‘llanilishi mumkin va ulaming yozuvda qo‘llanilishi xato hisoblanmaydi. Masalan, badiiy asarlarda yozuvchilar qahramonlarining o ‘z lahjasiga xos so‘zlami qo‘llashlari mumkin. A LFAVIT (ALFABE) Nutq tovushlarini yozuvda aks ettirish uchun ishlatiladigan belgilar (щагейег) ga yozuv (yazi); harflaming tartibli tizimiga alfavit (alfabe) deyiladi. Lotin yozuvi asosidagi hozirgi turk alifbosi (alfavit alfabe) 1928-yil 1-noyabrda chiqarilgan 1353-raqamli Turkcha harflaming qabul qilinishi va tatbiq etilishi haqidagi qonun 9 Shabanov J.K., Turk tili imlo qoidalari, -Toshkent, 1995. 12-b.

(Turk harflerinin Kabul va Tatbiki Hakkinda Kanun)g a asosan qabul qilingan va 1929- yil 10- yanvardan e’tiboran amal qila boshlagan. Mazkur turk alifbosi jahon tilshunosligida barcha fonetik yozuvlar ichida ancha puxta ishlangan, turk tilining fonetik-fonologik qonuniyatlarini o‘zida mujassam etgan alifbo sifatida tan olingan. Unda harflar soni 29 ta. Tiirk alifbosidagi harflarning tartibi, nomlanishi, katta va kichik yozilish shakllari, kodlanishi quyidagi jadvalda berilgan: Harfla rning tartibi

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.

10. 11 . 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21 . 22 . 23.

Katta harflarning yozilish shakli A В С С D E F G G H i I J

Kichik harflar ning yozilish shakli a b с 9 d e f g g h