Qoraqalpoq milliy kiyimlari

Har neki yetdi qoʻllari.

Mavzu: Qoraqalpoq xalqining an`anaviy xo`jaligi va moddiy madaniyati

Mavzu: Qoraqalpoq xalqining an`anaviy xo`jaligi va moddiy madaniyati.
Reja
1.Dehqonchiligi, chorvachiligi va baliqchiligi.
2.Moddiy va ma’naviy madaiyat: turar joylari, hunarmandchilik va savdo.
3.Xalq e`tiqodlari. Folklor va san’at.

Kirish
Qoraqalpoqlar qadimda Sirdaryoning o‘rta va quyi oqimida joylashgan yerlarda dehqonchilik, chorvachilik va baliqchilik bilan shug‘ullanib kelganlar. Ular azaldan chorvador xalq bo‘lib, keyinchalik esa dehqonchilik bilan ham shug‘ullana boshlagan, degan munozara mavjud. Bu xalqqa xos jihatlardan biri ham shundaki, ular boshqa ko‘pchilik xalqlar singari ko‘chmanchi hayot kechirishdan o‘troq hayotga o‘tgan emas, balki qadim zamonlardan o‘troq hayot kechirib kelgan. Qoraqalpoqlar azaldan sug‘orma dehqonchilik qilishgan. Shu maqsadda Sirdaryo va uning irmoqlari Quvondaryo hamda Jonidaryodan suv olib, irrigatsiya tarmoqlari orqali ekin maydonlariga suv chiqazishgan.

Dehqonchilikda asosan g‘allachilik rivojlangan. Daryolar va ko‘llar atrofidagi erlarga bug‘doy, arpa va tariq, sholi, jo‘xori, zig‘ir, kunjut, beda, poliz ekinlari ekilgan. Ekinlarni sug‘orish uchun zarur suv qoraqalpoqlar butun hayot-mamot masalasi bo‘lgan. Suv yetishmasligi oqibatida juda ko‘p janjallar, kelishmovchiliklar kelib chiqar, katta qonli to‘qnashuvlarga sabab bo‘lar edi. Bir qabila yo urug‘ boshqa qo‘shni qabila yo urug‘ bilan ko‘pincha ixtilofda yashar edi. O‘sha zamonning og‘ir shart-sharoitlari, mahalliy boylar, zadagonlarning zo‘ravonligi, ular tomonidan o‘rnatilgan og‘ir tartib-qoidalar juda ko‘p qon to‘kilishiga sabab bo‘lar edi. Har bir qoraqalpoq ovullari o‘zlariga biriktirilganmerosiy kanal (jap)lar atrofida joylashgan bo‘lib, har qaysining suv ichadigan salmasi (irmog‘i) mavjud edi. Kimga qancha suv berish; daryodan suv olib kelish uchun kanal (arna) qazishda qaysi ovuldan qancha odam qatnashishi, bahorda arnani tozalash uchun suvga nechta odam ajratilishi mirob tomonidan hal qilinar edi. Suv muayyan mazgil (vaqt)gacha, masalan, erta tongdan tush paytigacha odatda ikki tanob erni sug‘orishga etadigan miqdorda oqizib turilar edi. Suv tanqis vaqtlarida ikki xo‘jalikka bir mazgil suv berilar edi.

Ko‘p joylarda yerni qo‘l serppe yordamida sug‘orishga to‘g‘ri kelar edi. Bu moslamalar bilan suv bir ariqdan ikkinchi ariqqa chiqarib turilar edi.Ayni vaqtda oyoq yordamida suv chiqariladigan moslama ham ishlatilar edi.Bunday usul kichik maydon ekinlariga suv chiqarishda qo‘llaniladi.Katta ekin maydonlarga suv chig‘ir yordamida oqizilgan.Yer go‘ng, eski devor bilan oziqlantirilgan.Haydashdan oldin erlar sho‘rini yuvish uchun bir necha bor sug‘orilgan.Keyin omoch (gunda – agash) bilan avvalo uzunasiga, so‘ngra ko‘ndalangiga ikki qaytadan haydalgan.Keyin haydalgan erlar mola yoki dandene bilan kesaklarini maydalab tekislab chiqilgan.

Hosilni o‘roq bilan o‘rishgan.Donni yanchish, sovurish ishlari Markaziy Osiyo xalqlariga xos uslubda bajarilgan.

Qoraqalpoqlar asosan qoramol va yilqi boqishgan. Yozda yaylovlarda, qish kunlari esa qo‘lda boqilgan. Ushoq – qoramollarni podachi (podashi), yilqilarni yilqishi, mayda mollarni esa qo‘ychi (qo‘yshi) yoki cho‘pon (shopon)lar boqqan. Qishda chorva, odatda shox, butoq va qamishlardan tiklangan qo‘ralarda yoki bostirmalarda, molxona, sayisxona, yilqilar esa yerto‘lalarda saqlangan.

Qoraqalpog‘istonning shimoliy tumanlarida muytin, qo‘ldauli urug‘lari yashayotgan yerlarda aholi asosan baliqchilik bilan shug‘ullanadi.Baliq ovlash uchun qamishlardan qaza deb ataladigan moslama tayyorlangan.Sol, qayiqlarda baliq ovlangan.

Qoraqalpoqlarda mo‘ynachilik ham yaxshi rivojlangan. Chunki qoraqalpoqlar yashaydigan yerlarda, ayniqsa Amudaryo sohillarida xilma-xil yovvoyi qush, parranda va hayvonlar juda ko‘p bo‘lgan. Shuning uchun qoraqalpoqlar boshqa mashg‘ulotlardan tashqari vaqti-vaqti bilan ov ham qilib turishgan. O‘rdak, g‘oz, qirg‘ovul, quyon, sayg‘oq, jayron ovlashgan.

Hunarmandchilik.

Qoraqalpoqlar yashaydigan ovul va qishloqlarda deyarli har qaysisida o‘zining duradgori, taqachisi, aravasozi, egarchisi, etikdo‘zi, zargari bo‘lgan. Qoraqalpoqlar orasida yog‘ochdan turli buyumlar tayyorlaydigan yog‘ochsoz ustalar, chig‘ir, qayiq, o‘tov ustalari ham ko‘p bo‘lgan. Qoraqalpoqlar to‘quvchilik, gilamdo‘zlik, namat-kigiz yasash ishlari bilan ham shug‘ullanganlar.Bo‘yrachilik mahsulotlari ham bozorga olib chiqib sotilgan. Kulollari yasagan tandir, sopol idish-tovoqlarga talab katta bo‘lgan.

Qoraqalpoqlar o‘z mehnatlari evaziga g‘alla olishgan, yerni haydash uchun ho‘kiz yoki uskuna moslamalari bo‘lgan. Egarchi (ershi) ustalar, jumladan ot – orqa deb ataladigan qolipda egar yasashgan. Egarning sakkiz bo‘lagi ana shu qolipda yig‘ilib yelimlangan.

Ip yigirish uchun urshik, sharik ishlatilgan. Jun gazlama va sholcha, gilam to‘qish uchun o‘rmak deb atalgan oddiy bir moslama dastgohdan foydalangan. Kenegas va mang‘it ayollari nihoyatda yaxshi to‘quvchi bo‘lgan.

Transport vositalari.

Yukniqoraqalpoqlarqayiqvaaravadatashiganlar. Aravaga odatda ho‘kiz qo‘shilgan. Ikki xil arava yasashgan: tat arava va telegen arava. Qaysi hayvon qo‘shilganiga qarab ot arava, ho‘kiz arava va eshak arava deyilgan. Ish hayvonlaridan ko‘proq ho‘kiz va eshak ishlatilgan, ayrim hollarda esa ot minishgan.

Milliy kiyim-kechaklar.

Usti-bosh uchun zarur gazlama, matolarni to‘quvchi ustalar yetkazib bergan. Bo‘z to‘n tikish uchun ishlatiladigan yo‘l-yo‘l alasha, ayollar ko‘ylaklari uchun ishlatiladigan katak-katak shatirash, ingichka tuya junidan movut (shol), qop va har xil xalta tikishda foydalanadigan jun gazlama tayyorlangan. Po‘stin, qalpoq, poyabzalbop teri (asosan qo‘y terisi ishlangan) shular jumlasidandir.

Qoraqalpoq erkaklarining kiyimi Xorazm erkaklarnikiga o‘xshab ketadi. Erkaklar ko‘ylak-ishton, dambal kiyganlar. Ishtonning poychalari etik ichiga tiqib kelingan. Sovuq kunlarda yupqa ishton ustidan qalin chit yoki jun gazlamadan tikilgan issiq sim (ishton) kiyib yurishgan. Keyinchalik no‘g‘oy yoqali ko‘ylak kiyishgan.

Qoraqalpoqlarda chopon keng tarqalgan.Har xil chopon tikilgan, qavilgan chopon ham ishlatilgan.Jun, gazlama, movutdan shekpen (chakman) tayyorlangan.Bayram kunlari yaltiroq gazlamadan tikilgan chopon kiyilgan. Chopon ustidan belbog‘, ba’zan kayis (kamar) bog‘lab yurilgan. Qishda qoraqalpoqlar po‘stin va qalpoq kiyishni yoqtirishadi. Qalpoqni qalpoq takiya ham deyishgan. Qalpoq katta va keng qilib tikilgan. Salla o‘rashmagan. Din peshvolarigina salla o‘rab yurishgan.

Oyoqlariga charm poyabzal, mahsi, kalish, etik, qishda jun paypoq kiyishgan.

Yoshlar bilan katta yoshdagi erkaklarning kiyimi deyarli farq qilmagan.Katta yoshdagilar kiyimlari sal kengroq, uzunroq tikilgan.

Qoraqalpoq ayollarining kiyimi ko‘ylak, ishton (lozim), ish kiyim, kamzul, yengsiz chopondan iborat bo‘lgan. Boshlariga do‘ppi kiyishgan, ro‘mol o‘rashgan, yana jegde yopib yurishgan.

Bayram ko‘ylaklari Buxorodan olib kelingan ola shoyidan tikilgan. Ko‘ylakning tugma tikiladigan ikki tomonida yoqasidan beligacha, yenglari, etagiga xilma-xil rangli ipdan chillak shaklida keng kashta tikilgan. Bunday ko‘ylaklar halqali ko‘ylak deyilgan. Azador ayollar gulsiz ko‘k ko‘ylak kiyishgan. Qoraqalpoq ayollarining bosh kiyimlari boshqa xalqlarnikidan yaqqol ajralib turadi. Ayniqsa, kimishek va savkali deb ataladigan bosh kiyimlari juda qiziqarlidir.

Qiz yashaydigan xonadonning hammasida albatta kimishek tikilgan. Uni qizning o‘zi tikkan va ovulga kuyov kelgan kuni kiygan. Kimishekni kuyov ovulidan kelgan ayollardan biri qizning bo‘yniga solib qo‘yadi. Chunki kimishekda boshda kiyish uchun maxsus teshigi bor. Kimishekning old tarafi qizil movutdan uchburchak shaklda, orqasi kuyrikshasi Buxoro shoyisidan popukdor qilib, har xil rangdagi jun ipdan to‘qiladi. Yonlarida quloqchinlari bor. Old tarafida peshonaga tushib turadigan jiga (peshona) bo‘lib, orqasidan uzun guldor “kokil” osilib turadi. Boshga yana “jegde” deb yuritiladigan chopon yopinib yuradilar. Qoraqalpoq kiyimlarining o‘ziga xos jihatlaridan yana biri jengsedir. Bunday yenglar ko‘pincha qizil guldor matodan alohida maxsus tayyorlanadi. So‘ngra to‘n yoki choponga tikiladi.

Qoraqalpoqlardanonningharxilturiyopilgan: bug‘doynoni (shurek), jo‘xori (zog‘ora) non, qotirmanon, gulshe (kumesh), ya’niqo‘rnon (qo‘rdapishirilgan). Qoraqalpoqlar nonni qo‘rda, qozonda, tandirda pishirishgan. Tandir og‘zini yuqoriga qaratib qurishgan. Suyuq ovqatlarning turli xilini tayyorlaydilar; jarma – tuyilgan arpa, bug‘doy, jo‘xori donidan pishiriladi: jo‘xori go‘ja, so‘k oshi (so‘kni avvalo suvda pishirib olib, so‘ngra yog‘da qovurishadi). Tansiq taomlaridan sirgurunch, shovla, palovdir.

Sut va sut mahsulotlarini ko‘p iste’mol qilishadi: qatiq, sariyog‘, ayron, qurd, yozda esa chalop tayyorlanadi. Ular qo‘y go‘shti, qoramol go‘shti, parranda go‘shtini tanovul qilishadi. Qovurdoq, kabob, burek (varaqaga o‘xshagan), buyrak va yurakdan jarkop tayyorlashadi. Qoraqalpoqlarda qovoqdan turli taomlar tayyorlashadi, qovundan esa qoqi qilishadi.

Elshunos U. X Shalekenov (“Ush ay saunim, ush ay kaunim, ush ay kabagim, ush ay shabagim”), “Uch oy sut, uch oy qovun, uch oy oshqovoq, uch oy baliq” degan qoraqalpoq xalq matalini keltirish asnosida ta’kidlaganidek, bu matalda o‘ziga to‘q oilalar uchun go‘sht shunchaki kundalik ovqat hisoblangan bo‘lsa, bir vaqtda go‘sht topib yeyish imkoni bo‘lmagan mehnatkash oilalarning ovqatlanish tartibi yaqqol aks ettirilgan. Badavlat oilalar kuniga uch-to‘rt marta go‘shtli va boshqa oziq-ovqatlarni iste’mol qilishgan. Kambag‘allar esa kuniga nari borsa bir mahal issiq ovqat bilan cheklanishgan, sigir va echkisi yo‘qligidan sutli ovqat eya olmay, asosan, jo‘xori, tariq va yovvoyi “shirin” o‘simligidan tayyorlangan bo‘tqa iste’mol qilishgan.

Turarjoylarqoraqalpoqlaryashayotganjoysharoitlarigavatabiiyiqlimsharoitlarigaqarabharxilqurilgan. Ularning har qanday sharoitga mos kelaveradigan, eng yaxshi ko‘rgan uyi o‘tovdir. Uni qoraqalpoqlar qora uy deb yuritishadi. Bundan tashqari, qoqra nomi bilan ma’lum bo‘lgan loysuvoq uylari ham bo‘lgan. Ayrim hollarda yerto‘lalarda yashashgan, yirik boylarning katta hovlilari bo‘lgan. Bunday hovlilar paxsa bilan qurilib, chor atrofi devor bilan o‘rab chiqilgan.

Qoraqalpoqlarning ko‘pchiligi qishloqlarda chiroyli, qishda issiq, yozda salqin, ichi keng, kundalik turmush uchun qulay o‘tovlarda yashaydilar. Ayni vaqtda chiy, qamish devorli sinch devorli uylar ham qurilgan.

Qoraqalpoq folklorining asosini lirik: aytis, matal va maqollar tez aytish ; Epik: ertak, terma, doston tashkil qiladi.

Dostonlar 4 turga bo`linadi: qahramonlik,lirik,ijtimoiy-maishiy,tarixiy. Qoraqalpoq dostonlari: “Alpamis”,“Edige”,“Qo`blon”,“Qirqqiz”.

Qoraqalpoq doston ijrochilari 3 turga bo`linadi:

Qissaxonlar:

Folklor musiqasida ayollarning chanqo`biz musiqasi, yigit-qizlarning teatrlashgan o`yin-qo`shiqlari, laparlari mavjud. Qoraqalpoq mumtoz adabiyotining yirik namoyandalari:Jiyen Jirov(1730-1784),Ajiniyaz Qasiboy o`g`li, Kunxo`ja Ibrohim, Berdaq, Otesh Alshinbay o`gli(1828-1902) , Qulmurot Qurbon o`g`li(1845-1926)Omar Sugirimbet o`g`li. Hozirgi zamon prozasining rivojlanishida T.Qaipbergenovning ijodi alohida o`rin tutadi.Shunday ekan bu hududni o`rganish davomida ko`plab yangidan yangi yangilanishlar toplishga olib keldi yani xalq xo`jaligidagi malum tamoillar esa hozirda rivojlanishga olib keldi

Do’stlaringiz bilan baham:

Ma’lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2023
ma’muriyatiga murojaat qiling

Mavzu: 13. Qoraqalpoq madaniyati 1-Topshiriq seminar savollariga javob qisqa

Qoraqalpoqlar urug’larga bo’lingan, ularda yerdan foydalanish jamoa tariqasida kechar edi. Urug’lar sug’orish kanallari qazilishi uchun mas’ul bo’lishgan. Chorva xususiy mulk bo’lgani bois unga urug’ tamg’asi urilar va jamoa yaylovlarida boqilar edi. Qoraqalpoqlarning har bir ovul aholisi bitta urug’ga mansub edi. Qoraqalpoqlarni boshqarish qulayroq bo’lishi uchun Muhammad Rahimxon I “Qoraqalpoqlar ulusi”ni shakllantirdi, barcha qoraqalpoq jamoalari ana shu ulusga kirganIjtimoiy hayot. Qoraqalpoq urug’larini boshqarish biy va uning oqsoqollari qo’lida edi. Urug’ biylarini Xiva xoni tayinlar va uning mansabga tayinlanganligini tasdiqlovchi yorliq berilar edi. Biylar qo’l ostidagi urug’ning istagan a’zosiga aybi uchun jazo berar, o’zlariga yoqqan odamlarga tortiq va hadyalar in’om qilar edi. Xiva xonining alohida ishonchini qozongan biylarning vakolatlari yanada kengaytirilib, alohida muruvvat ko’rsatilgan. Har bir urug’ va qabilalardan jangovor otryadlar tuzilar, bu otryadlarga qoraqalpoq harbiy boshliqlaridan yuzboshilar tayinlanar edi. XIX asr o’rtalarida butun qoraqalpoq urug’larini boshqarish, soliqlar undirish, harbiy xizmatni o’tash majburiyatlariga doir ishlarni yanada tartibga solish maqsadida beklarbegi tayin etilgan. Ayrim tumanlarni idora qilish uchun esa xon o’zining qarindosh-urug’lari va ishonchli odamlarini qoraqalpoqlar yashayotgan quyi Amudaryo va Orolbo’yi hududlariga jo’natib turdi. Shuningdek, ularga yordam berish uchun qozilarni ham qo’shib yubordi. Xo’jaligi va mashg’ulotlari. Qoraqalpoqlar XIX asrning ikkinchi yarmiga kelib o’troqlashib, dehqonchilik ular hayotida asosiy o’rinni egallay boshladi. Ammo chorvachilik ham yetakchi sohalardan biri bo’lib qolaverdi. Dehqonchilik ishlari qizg’in vaqtlarda qoraqalpoq oilalari ekinzor yerlarning qulay bir joyiga o’z o’tovlarini qurib mehnat qilganlar. Ana shunday tinch mehnat bilan band bo’lgan paytlarda bosqinchilik bilan boylik orttirishni kasb qilib olgan qaroqchi guruhlar qoraqalpoqlar o’tovlariga to’satdan hujum qilar edi. Bu kutilmagan bosqin natijasida ular ko’plab mol-mulklaridan ajralardi. Bunday paytlarda yurt oqsoqollari Xiva xonidan o’zlarini himoya qilishni so’rab choparlar yo’llardilar. Qoraqalpoqlarda urug’chilik va qabilaviy munosabatlar. XIX asrda ham qoraqalpoqlarning ayrim ovullarida urug’ munosabatlari mustahkam tarzda davom etdi. Xitoy-qipchoq, mang’it va kenagas qabilalari tarkibidagi urug’lar “o’n to’rt urug`” – aris (urug’) birlashmasini tashkil qil;gan. Arislar orasida eng yirigi o’n to’rt urug’ bo’lsa, harbiy kuch borasida ikkinchi o’rinda shulluk va joungurni birlashtirgan aris-qo’ng’irotlar turar edi. Ularda yer-suv mulki, chorva mahsulotlari urug’niki deb hisoblansa-da, urug’ oqsoqollari, ruhoniylar va biylarning ulushi katta miqdorni tashkil qilgan. Bu hol XIX asr ikkinchi yarmida tabaqalanish jarayonining kuchayishini yanada tezlashtirdi. Qorqalpoq urug’larini boshqarish biy va uning oqsoqollari qo’lida bo’lgan. Urug’ biylarini Xiva xonlari tainlar va mansabga tayinlanganligini tasdiqlovchi yorliq berar edi. Biylar qo’l ostidagi urug’ a;zosini jazolar, loyiq deb bilgan odamlrga tortiq va hadyalar in’om qilardi. Xiva xonining ishonchini qozongan biylarning vakolatlari yanada kengaytirilib ularga alohida muruvvat ko’rsatilgan.XIX asrning ikkinchi yarmida butun qoraqalpoq urug’larini boshqarish, soliqlarni undirish, harbiy xizmatni o’tash majburiyatlariga doir ishlarni tartibga solish maqsadida beklarbegi lavozimi tayin etilgan.Urf-odatlari va turmush tarzi. Qoraqalpoqlarda urug’chilik o’ziga xos qadriyat bo’lib, uning ta’siri oila va qarindoshchilik munosabatlarida ko’zga tashlanib turar edi. Har bir urug’ o’z qavmining mustahkamligini ta’minlashga intilgan.Har bir urug’ning o’ziga xos dafn marosimlari bo’lib, ularning qabristonlari ham alohida edi. An’ana bo’yicha qabristonga ularda shu urug’ning mashhur avliyo yoki pir darajasidagi kishilari dafn etilgan.To’y marosimlarida urug’ning barcha a’zolari ishtirok etishi shart bo’lgan. Umuman olganda, qoraqalpoqlar ko’chmanchilikdan o’troq turmushga o’tishgacha bo’lgan uzoq davrda, xalq bo’lib shakllanish jarayonida o’ziga xos ma’naviy-moddiy qadriyatlar yaratdi. Mehr-oqibat, insonparvarlik g’oyalari bilan sug’orilgan turmush tarzi shakllandi. “Qirqqiz” va boshqa turkiy xalqlarning ma’naviy mulki bo’lgan turli xil dostonlarda mardlik, erksevarlik, Vatanga sadoqat, sof sevgi, or-nomus ustuvor edi. Bu g’oyalar qoraqalpoqlar xalqi hayotidan mustahkam o’rin oldi.

2.XVI – ХIХ аsrlаrdа qorаqаlpoqlаrning mаdаniy hаyoti

Qoraqalpoq xalqining madaniyati. CHimboy, Qo’ng’irot, Xo’jayli shaxarlarida qoraqalpoq xunarmandlari ko’pchilikni tashkil qilgan. Masalan, temirchi, duradgor, kigizbosuvchilar, zargarlar, bo’yoqchi, kulolchi, to’qimachikabilar. Ustaxonada 3-4 odamishlagan. SHogirdlar 12-13 yoshdan qabul qilingan.Orol dengizi bo’yi Terbenbes ovulida Arzimbet zargarning ishlari tarixi yasarlard ata’kidlanadi. U qoraqalpoq ayollarining sevimli bezagi savkalani moxirona ishlagan. Sirg’a, bilaguzuk, uzuk, xaykal, o’ngirmunchoq, zebigardon tumorchalar ham yasagan. Ayniqsa, qoraqalpoq yigitlari qiyadigan cho’girmalarini tikish yuksak maxorat talab etgan.Yana bo’rk tikib kiyishgan. Uni qoraqalpoqlar quroch de batashadi. Ayollar, qizlar kiyimlari orasida ham asrlar osha qadri tushmay kelayotganlari bor.Qoraqalpoqlar Nukus, Qiyot, Qo’ng’irot, Qipchoq kabi shaxarlarda yashaganlar. Zarafshon vodiysida XIX asrning birinchi yarmida qoraqalpoqlarning 37 ovuli mavjud bo’lgan. Mazkur shaxarlarning eng yirigi Qo’ng’irot bo’lib, u Orolliklar markazi bo’lgan. Xo’jayli Orol birlashmasi bilan Xiva orasidagi savdo markazi bo’lib, bojxona shu shaxarda joylashgan.Yana Mang’it, CHimboy, Jangaqal’a, Oydo’sqal’a, Ernazarqal’a, Ko’ko’zak, Eshonqal’a shaxarlari qoraqalpoq xalqi tomonidan yaratilgan madaniy va me’morchilik yodgorligi markazlari xisoblanadi.

Qoraqalpoq yoshlari Buxoro va Xiva shaxarlarida o’qiganlar. Qoraqalpoqlar yurtida XIX asr boshlarida 318 ta maktab, Qoraqum Eshon, Qalilaoxun, Egambergan oxun, Oybiteshon, Eshonqal’a va boshqa mavzelarda madrasalar bo’lgan.Qoraqalpoqlar o’z to’y-ma’rakalarini qo’shiqsiz, dostonlarsiz, tarixiy xangomalarsiz o’tkazmaydilar. Ularning xalq og’zaki ijodi judaboy. Qoraqalpoq folьklor namunalari 20 jildligining nashr etilgani fikrimizning dalilidir. Ular o’z so’z ustalari bo’lgan chechanlarni, jirov-baxshilarini qattiq sevdi. El oqsoqollari, raxbarlari yonidan qissaxonlar arimagan.O’zbeklarning afandisi bo’lsa, ularning O’mirbek laqqasi bor.

Qoraqalpoqlarning qaxramonlik dostonlari qadimdan ma’lum. Ulardan “Qirqqiz”, “Alpomish”, “Ko’blan”, “Mastpodsho” dostonlarida qoraqalpoqlarning voqealarga boy tarixi kuylanadi.Qoraqalpoqlarning xalq qo’shiqlarida el yo’lboshchilari, kaxramonlari Mamanbotir, Esangeldimaxram, Oydo’stbiy, Ernazarbiylar ulug’lanadi.Qozoq ma’rifatparvar olimi CHo’qon Valixonovaning “Qoraqalpoqlar saxrodagi birinchi shoir ham qo’shiqchilar, shundan keyin qirg’izlar ham turkmanlar”, degan so’zlari bejiz aytilmagan.Qoraqalpoq xalqi og’zaki ijodi janr jixatidan lirik va epik asarlarga bo’linadi.Qoraqalpoq adabiyotida XVII-XVIII asrlardagi tarixiy voqealarni badiiy shaklda aksettirgan “Qirqqiz” dostoni aloxida o’rin tutadi. Bu asar qoraqalpoq xalq qaxramonlik eposidir.Asar erksevarlik, vatanparvarlik va insonparvarlik g’oyalari bilan sug’orilgan. Asarning bosh qaxramoni Guloyim o’zining qirq nafar dugonasi va o’z sevgilisi Arslon bilan birga Eron shoxi Nodirshox hamda qalmoqxoni Surtoysha xujumidan yurtini himoya qilishga otlanadi. Guloyim Xorazmni ozod qilib, u yerda qoraqalpoq, turkman, o’zbek va qozoq xalqlari vakillarini birlashtirgan davlat tuzadi.Asarda Guloyim bilan bir qatorda jang qilgan Oltinoy, O’tbosgan, Arslon, Sarvinoz kabilar tisolida mardlik, jasurlik, vatanparvarlik, insoniylik, ayni paytda dushmanga nisbatan shafqatsizlik xisloatlari o’z ifodasini topgan.Qoraqalpoq yozma adabiyoti. XVIII asrdan boshlab qoraqalpoq yozma adabiyoti shakllandi va rivojlana boshladi.XVIII-XIX asrning birinchi yarmida qorqoraqalpoq adabiyotining ko’zga ko’ringan qator namoyandalari qalam tebratganlarki, ularning nomlari bugungi kunda xam ardoqlanadi. Ulardan biri Jien Jirov (1730-1784) edi. U mashxur baxshi sifatida kamol topdi. Ayni paytda she’rlar xam bitdi. “Xayr endi, do’stlar”, “Yuragimda ko’p dog’im”, kabi she’rlarida jamiyatdagi noxaqliklardan noliydi.Jien Jirav xajviy asarning xam ustasi edi. U “Xoy xonimiz,xonimiz” kabi xajviy she’rlarini yaratgan.Ma’lumki, qozoq xoni Abulxayrga qarshi olib borilgan urushda qoraqalpoqlar yengilgan edi. Bu mag’lubiyat natijasida ular azob-uqubatlarga duchor etilgan. Xususan, Sirdaryo bo’ylaridagi qoraqalpoqlar xar yoqqa tarqab ketganlar. Ularning bir qismi esa Toshkent atrofiga ( CHirchiq bo’ylariga), boshqa bir qismi esa Qizilqum orqali Xorazmga ( Orol dengizining janubiy soxillariga) ko’chib ketganlar. Mana shu mashaqqatli ko’chishlarning guvoxi bo’lgan Jien Jirov o’zining “ Darbadar el” nomli dostonini yaratgan edi.Qoraqalpoq adabiyotining ko’zga ko’ringan vakillaridan yana biri Kunxo’ja Ibroxim o’g’li (1799-1830 yy) edi.Uning butun umri muxtojlikda o’tgan. SHoirning “O’roqchilar”, “Oq qamish”, “CHo’ponlar” kabi she’rlari diqqatga sazovordir.Ajiniyoz Kasibay o’g’li (1811-1878 yy) qoraqalpoq xalqining atoqli shoirlaridan biri. Mo’ynoqdagi eski maktabda o’qigan. Keyin Xivadagi SHerg’ozixon madrasasida ilm olgan. SHoirning “ Bo’zatov” dostonida qorqalpoq xalqining boshqa yurtlarga ko’chib ketishiga majbur etilganligi, katta maxorat bilan bayon etilgan. Ajiniyoz shoir she’rlarida vatanparvarlik, insonparvarlik g’oyalari ustun turadi. SHoir Ajiniyozni butun O’rta Osiyoda tanitgan asari “Qiz Mengash bilan aytishuv” asari edi.Qoraqalpoq xalqi adabiyoti uning asoschisi Berdaq (1827-1900 yy) nomi bilan mashxurdir.Berdimurod Qarg’aboy o’g’li Berdaq yoshligidan ota-onasidan yetim qolib, bir burda non uchun ovulma-ovul ish qidirishga majbur bo’lgan. U ijodini 18-19 yoshlarida do’mbira chertib she’r aytishdan boshlangan. 25 yoshida iste’dodli shoir sifatida xalq orasida tanildi. Uning she’rlarida xalqning xayotida aks ettirilgan. Berdaq tarixiy mavzularida xam qalam tebratgan. Uning “Avlodlar”, “Omongeldi”, “Oydosbiy”, “Ernazarbiy” kabi asarlarida xalq qaxramonlari faxr bilan kuylanadi.

2.qoraqalpoq yozuvchi va shoirlaridan birini ijodini tahlil qiling.(ijodni tarix bilan bog’lab yondoshiladi)

Berdimurod Qargʻaboy oʻgʻli Berdaq Qaroqalpogʻistonning hozirgi Moʻynoq tumanida baliqchi oilasida tugʻildi. U yoshlikda ota-onasidan yetim qolib, bir burda non uchun ovulma-ovul Oʻrta Osiyo shahar va qishloqlarini kezib chiqdi. Berdaq avval ovul maktabida, keyin madrasada tahsil oldi. Lekin madrasada oʻqishni oxiriga yetkazolmay, uni tashlab ketishga majbur boʻldi. Shundan soʻng butun umrini muhtojlikda oʻtkazib, 73 yoshida vafot etdi.

Berdaqning ijodi 18-19 yoshlarida dembira chertib sheʼr aytishdan boshlandi. 25 yoshida u isteʼdodli shoir sifatida xalq orasida tanildi. Berdaqning sheʼrlari mehnatkash xalqning ogʻir hayotini aks ettirishga, Xiva xonlari va chor hukumati amaldorlarining zulmiga qarshi xalq noroziligini ifodalashga bagʻishlangan edi.Berdaq xalq hayotini, uning ezgu orzu-istaklarini yaxshi bilgan shoir edi. Shuning uchun uning sheʼrlarida xalqparvarlik ruhi kuchli. Masalan, oʻzining “Xalq uchun” nomli sheʼrida shoir yoshlarni mehnatkash xalq uchun jonini ayamaslikka chaqiradi.Berdaq sheʼrlarida xotin-qizlar obrazini yaratishga katta oʻrin berilgan. Berdaq “Shajara”, “Xorazm”, “Amongeldi”, “Aydoʻsbiy” va “Ahmoq podsho” dostonlarining ham muallifidir. Bu dostonlarda, xususan, “Ahmoq podsho” dostonida u zolim hukmdorlarni shafqatsiz tanqid qildi.1961 yilda Berdaqning sheʼrlar toʻplami oʻzbek tilida bosilib chiqdi.Berdaq qoraqalpoq xalqining mashhur demokrat shoiridir. U XIX asrda yashab ijod etgan. Shoirning asl ismi Berdimurod Qargʻaboy oʻgʻli boʻlib, Berdaq uning taxallusidir. Mutafakkir toʻgʻrisida maʼlumotlar kam saqlanib qolgan. Uning tarjimai holi va ijodiga oid maʼlumotlarni, asosan, oʻzining asarlarida uchratish mumkin. U Orol dengizining janubida joylashgan Moʻynoq tumanining Oqqalʼa degan joyida dunyoga kelgan. Berdaq oʻn yoshligidayoq otasi Qargʻaboy Boʻronboy oʻgʻli va onasidan ayrilgach, amakisi Qoʻchqorboyning qoʻlida tarbiya koʻra boshlaydi.Berdaq oʻn yoshidan ovul maktabiga, maktabni bitirgandan soʻng oʻz bilimini yanada chuqurlashtirish maqsadida oʻsha davrda yirik ilm maskani hisoblangan Qoraqum eshon madrasasida tahsil oldi.U yoshligidan boshlab sheʼr yozishni mashq qila boshladi. Xalq qoʻshiqlari, turli afsonalar, ertaklar, maqol va matallar, dostonlar bilan tanishish, mashhur shoirlarning sheʼrlaridan bahramand boʻlish mutafakkir badiiy ijodini kamolga yetib shakllanishida muhim ahamiyat kasb etdi. Shunday qilib, Berdaq asta-sekin mashhur shoir va xalqqa tanilgan baxshiga aylana bordi. Eng muhimi, sheʼrlariga oʻzi kuy bastalab kuylay boshladi.Berdaq koʻp shaharlarga sayohat qildi. Markaziy Osiyoning yirik shaharlarida boʻldi. Urganch va Buxoroni ziyorat qilib, qadimiy yodgorliklar bilan tanishdi. Berdaq Alisher Navoiy, Fuzuliy va Maxtumquli ijodlarini chuqur oʻrganib, sheʼrlarini mutolaa qildi. Zamondosh shoirlar bilan musohib boʻldi. Berdaq sheʼrlarining aksariyati kambagʻal, beva-bechoralarning ayanchli hayoti, ularning ogʻir mehnati, boy-zodagonlarning ularga nisbatan qilgan shafqatsizligi, zoʻrovonligi va adolatsizligiga bagʻishlangan. Uning sheʼrlarida insonparvarlik, tenglik, saxiylik, adolat, vatanparvarlik, mehr-shafqat, qahramonlik va mardlik, mustaqillik, milliy ozodlik va haqiqat uchun kurash, mehr-muhabbat kabi umuminsoniy va milliy qadriyatlar oʻz aksini topgan.Berdaqning sheʼr va dostonlari xalq ommasining turmushini xolisona va haqqoniy tasvirlab berish bilan ajralib turadi. ayniqsa, Xiva xonligi va Chor Rusiyasi hukmronligi davrida oddiy xalqqa nisbatan oʻtkazilgan zulm-zoʻrliklar shoirning bir qator sheʼrlarida ochiq tasvirlab berilgan. Shuning uchun u oʻz zamonasidagi adolatsizlikdan, xon gumashtalaridan, soliq yigʻuvchilardan,miroblarning oʻzboshimchaligidan, zolimligidan noliydi, inson qancha mexnat qilmasin, muhtojlikdan chiqaolmasligidan zorlanadi:

Chaqqon odim tashlab, mehnat qilmasang,

Kun koʻrmoqlik qiyin boʻldi bu zamon.

Maqsadingga oʻylab-oʻylab yetmasang,

Qiyin boʻldi kun koʻrmoqdik bu zamon.

Berdaq oʻzining “Soliq”, “Boʻlgan emas”, “Bu yil” kabi sheʼrlarida xon va beklarning olib borayotgan siyosatini qoralaydi, ularning mehnatkash xalqqa oʻtkazayotgan zulmini, shafqatsizligini tasvirlaydi. Berdaq insonni yuksaklikka koʻtaradi, xalqni katta kuch ekanligini taʼkidlab, hukmron sinf vakillarini mehnatkash xalqni hurmat qilishga, ularga yordam berishga chaqiradi. Shoir oʻzini xalqning ajralmas bir qismi, deb tasavvur qiladi.

Soʻzim oʻlmas, doim tirik qolaman,

Xalqim bor–ku, yovdan oʻchim olaman…

Berdaq oʻzi yashayotgan tuzumni, uning tartiblarini tanqid ostiga oladi. Shoirning fikricha, mavjud siyosiy tuzum mehnatkash xalqni haq-huquqlarini va manfaatlarini himoya qila olmaydi. Bunday tuzumda faqat adolatsizlik, haqsizlik, taʼmagirlik, oʻzboshimchalik va boshqa insonga xilof illatlar hukm suradi. Shoir zolimlardan zorlanib bunday deydi:

Zolimlar tinglamas faqirning zorin,

Ular oʻylar oʻz foydasin, oʻz qornin,

Hech qachon zolimlar qoʻldagi borin,

Ep qoʻrmaslar, bor boʻlsada, xalq uchun.

Berdaq oʻzining ijtimoiy-siyosiy masalalarga bagʻishlangan asarlarida, Sharqning boshqa mutafakkirlari kabi jamiyatni odil va maʼrifatli podshoh boshqarishi lozim, degan fikrga keladi. U oʻz davridagi adolatsiz va zolim xon davlatni boshqarishga yaroqsiz, deb hisoblaydi.Shoirning “Omongeldi”, “Xalq uchun”, “Aydosbiy”, “Yaxshiroq”, “Boʻlgan emas”, “Yernazarbiy” asarlarida qoraqalpoq xalqining xonlar zulmiga qarshi qahramonona kurashi, milliy-ozodlik harakati aks ettirilgan.Berdaq inson oʻz faoliyatida, xatti-harakatida, maqsadiga erishishida erkin ekanligini yozadi. Masalan; u “Axmoq podsho” dostonida ayrim boylar va amaldorlarning jabr-zulmi oxirgi nuqtasiga borib taqalgandan soʻng sabr-toqati tugagan xalq oʻz ixtiyori bilan ularga qarshi bosh koʻtaradi, deydi. Berdaq ijodiy merosida axloq, xulq-odob, nafosat va goʻzallik masalalari muhim oʻrinni egallaydi. Uning sheʼrlarida milliy va umuminsoniy qadriyatlar, vatanparvarlik, xalqlar doʻstligi, oddiy axloq qoidalari toʻgʻrisida qimmatli fikrlar uchraydi. Shoirning aytishiga qaraganda, baʼzi mulla va eshonlar xalq oldida oʻzlarini halol va pok, adolatparvar etib koʻrsatadilar. Amalda esa buning aksini koʻramiz. Shoir ularning munofiqligini fosh etib tashlaydi. Berdaq oʻzining axloqiy qarashlarida Sharqning eng yaxshi anʼanalarini davom ettirdi. U “Izladim”, “Xalq uchun”, “Yaxshiroq”, “Menga kerak” kabi sheʼrlarida kishilarning halol mehnatini ulugʻlaydi. Uningcha, har bir odamning asosiy burchi xalqqa va uning farovonligi yoʻlida xizmat qilishdir. Berdaq axloqiy qarashlarining yana bir muhim tomoni – kishilarni hurmat qilish, ayniqsa, qarilar, zaif va nogironlar, kambagʻal va beva-bechoralarni izzat nafsiga tegmaslik, ularga iloji boricha yordam koʻrsatishdir. Berdaq xuddi Navoiy kabi odamlarni axloq-odobiga qarab, ularni ikkiga: yaxshi va yomonga boʻladi. Yaxshi odam deganda, u butun insoniy fazilatlarni oʻzida toʻplagan dono, aqlli, bilimdon, oʻzgalarga yordam beruvchi, feʼl-atvori goʻzal kishilarni koʻz oldiga keltiradi. Yomon odam esa Berdaqning nazarida, xalqning ofatidir, u xalqni ham, ogʻa-inini ham qadriga yetmaydi. Umuman olganda, shoir axloqiy qarashlarining markazida insoniylik turadi.Berdaq qoʻp sheʼrlarida bolalarni tarbiyalash, kattalarni hurmat qilish, yosh avlodga vatanparvarlik, oʻz xalqiga muhabbat, xalqlar oʻrtasida doʻstlik va birodarlik gʻoyalarini singdirishga intildi.Berdaq qoraqalpoq xalqining mashhur shoiri, asl farzandidir. Qoraqalpogʻistondagi koʻpgina maktablar, koʻchalar, kinoteatrlar, kutubxonalar shoirning nomiga qoʻyilgan. Shuningdek, Berdaq nomidagi Qoraqalpogʻiston davlat mukofoti taʼsis etilgan. Bu mukofot badiiy adabiyot, sanʼat va meʼmorchilik sohasidagi eng yaxshi ishlarga beriladi.Berdaqning yuksak insonparvarlik ruhi bilan sugʻorilgan adabiy, ijtimoiy-siyosiy va falsafiy gʻoyalari hozirga mustaqillik sharoitida ham oʻz tarbiyaviy ahamiyatini saqlab qolmoqda.

Podshoh odil boʻlgan emas,

Shoirlar qalam olganda

Xatga toʻgʻri solgan emas.

Inaqu bekning bollari,

Har neki yetdi qoʻllari.

Ochiq, keng edi yoʻllari,

Hech vaqt horib, tolgan emas.

Qirg‘izistonda milliy bosh kiyimni haqorat qilganlar jarimaga tortiladi

Qirg‘iziston Respublikasida milliy bosh kiyim hisoblangan – Oq qalpoqni haqorat qilganlar jarimaga tortilishi haqida ma’lum qilindi. Bu haqda Qirg‘iz parlamenti deputatlari ushbu milliy kiyimga Respublikaning milliy ramzi statusini berish borasida taklif kiritdilar.

islam-today.ru nashrining xabar berishicha, ushbu taklif bugungi kunda muhokamaga kiritilgan. Oq qalpoq milliy bosh kiyimiga milliy ramz statusini berish to‘g‘risida gi qonun loyihasiga parlament sessiyasining birinchi o‘quvida qabul qilingan.

Yaqin kunlarda qonun qabul qilinishi kutilmoqda. Qonun bilan Oq qalpoqni milliy belgi sifatida hurmat qilishga chaqirish, milliy belgini himoya qilish ko‘zda tutilgan.

Milliy ramzni haqoratlagan, unga nisbatan hurmatsizlik ko‘rsatganlar uchun jarima qo‘llash ko‘zda tutilmoqda. Ma’lumot uchun, jismoniy shaxslar uchun 1000 som (15 AQSh dollari) va yuridik shaxslar uchun 5000 som (72 AQSh dollari) miqdorida jarima ko‘zda tutilmoqda.