O zbek tilining tarixiy grammatikasi. o zbek adabiy tili tarixi

театр (tiatr)яйцо (yiytso)Е va Я harflari so‘z boshida kelsa oldiga й qo‘shiladi.4. Rus tilidagi undoshlarda ham, o‘zbek tilidagidektalaffuzda jarangsizlanish va jaranglanish (оглушение иозвончение) hodisalari uchraydi. O‘zbek tilidagidek, jarangsizlanishda jarangli undoshlardan oldin va so‘z oxiridakelgan undosh tovush jarangsizlanadi. Masalan,Книжка (knishka)Снег (snek)Ёж (yosh)Jaranglilanishda jarangli undoshdan oldin kelgan jaransiz undosh jaranglilanadi. Masalan,сдача (zdacha)Bu qoidalar old qo‘shimchali hamda predloglarga hamtaaluqlidir, chunki ular so‘z bilan birga talaffuz qilinadi.Masalan,над селом (natsilOm)с годами (zgodAmi)сдавать (zdavat)Ushbu qoidadan faqat бес (-без), воз(-вос), из (-ис) vaраз (рас) old qo‘shimchali so‘zlar istisno ravishda ikki xilyoziladi.5. Shu bilan birga rus tilida so‘z shakli o‘zgarishi bilanyozuvda ham harflar o‘zgarishi (чередование), so‘zdaqo‘shimcha harflar ortishi hodisasi yoki so‘z tushib qolishi hollari juda ko‘p.Masalan,Снег – снежки, ухо – уши, сон – сна, любить – люблю.Ba’zi hollarda so‘zning talaffuzi yozilishidan boshqachabo‘ladi. Masalan,-ого (-ova), -его (-yevo)что, чтобы bog‘lovchisi што, штобы deb o‘qiladi.7

Rus Tili Grammatikasi Pdf

UO‘K 811.161.2KBK 81.2R89MuallifR.T. Tolipova – Pedagogika fanlari doktori, professor:Mas’ul muharrirG.G . G’ofurova – filologiya fanlari doktori, professor,Taqrizchilar:X.M. Narzullaeva – filologiya fanlari nomzodi,G. Abbosova – JIDU katta o‘qituvchisiR.T. Tolipova. Rus tilining amaliy grammatikasi (mustaqilo‘rganuvchilar uchun). LESSON PRESS – T.: 2019, – 256 b.Ushbu qo‘llanma rus tilini mustaqil ravishda o‘rganishgamo‘ljallangan. Unda rus tilining fonetik, morfologik, sintaksik va uslubiy jihatlari mazmun ifodalash nuqtai nazaridan yoritilib berilgan vaasosan, o‘zbek tilida bo‘lmagan jihatlarga asosiy e’tibor qaratilgan.Hamma mashqlarning kalitlari berilgan.Qo‘llanma til o‘rganuvchilarning keng ommasiga mo‘ljallangan.UO‘K 811.161.2KBK 81.2R.T. TOLIPOVARUS TILINING AMALIY GRAMMATIKASIMustaqil o‘rganuvchilar uchunMuharrir: M. TalipovaTex. muharrir: D. TalipovSahifalovchi: Z. TalipovaNashriyot litsenziyasi:AI 275 15.06.2015 da berilganTerishga berildi 03.03.2019. Bosishga ruxsat etildi 01.08.2019. Qog‘oz bichimi84x1081/16. TIMES garniturasi, Shartli bosma tabog‘i 15,2. Nashr tabog‘I 12,9Adadi 2000. Buyurtma 12-08«LESSON PRESS» MCHJ nashriyotiToshkent, Komolon ko‘chasi, Erkin tor ko‘chasi, 13Tel.: 99 865-24-11, 94 640-24-11 t.melesson press«IMPRES MEDIA» MCHJ bosmaxonasida chop etildi.Manzil: Toshkent sh. Qushbegi ko‘chasi, 6-uyISBN 978-9943-5072-5-3 R.T.Talipova, 2019 «Lesson press» MCHJ nashriyoti, 20192

SO‘ZBOSHIJahon xalqlari o‘rtasida eng yangi axborot almashuvivositasi sifatida qabul qilingan 6 ta jahon tillarining biribo‘lgan rus tilini o‘rganishga ehtiyoj kun sayin oshmoqda.Shu bois bu tilni ikkinchi til sifatida o‘rganish metodikasinitakomillashtirishda eng yangi usul va vositalardanfoydalanish dolzarb muammolardan biriga aylandi.Ana shunday muammolardan biri – zamonaviy axborottexnologiyalaridan foydalangan holda bu tilni mustaqilravishda o‘rganish vositalari va yo‘l-yo‘riqlarini ishlabchiqish va amaliyotga tatbiq etishdan iborat.Ushbu qo‘llanma rus tilini o‘zlashtirishda o‘zlariningbilimi va nutqiy ko‘nikmalaridagi kamchiliklarni to‘ldirishniyatida bo‘lgan o‘zbekzabon til o‘rganuvchilargamo‘ljallangan.Grammatik shakllar haqidagi ma’lumotlar o‘zbek tilidatushuntirilgan va lotin alifbosida yozib ko‘rsatilgan.Mazkur qo‘llanmada rus tilining barcha sathlari (fonetika, leksikologiya, morfologiya, sintaksis kabilar) bo‘yichao‘zbek tilidan farqlanuvchi va o‘zbekzabon tilo‘rganuvchilarda qiyinchilik tug‘diruvchi asosiy grammatikvositalar qamrab olingan.Qo‘llanmada rus tilidagi tinglangan va o‘qilgan matnnitushunish hamda o‘z fikrini rus tili qonun-qoidalariga mosravishda og‘zaki va yozma tarzda bayon etishga o‘rgatishmaqsad qilib olingan. Tegishli grammatik ma’lumotlarjadvallarda berilgan.Nutqiy bilim va ko‘nikmalar o‘zbekzabon tilo‘rganuvchining ongida avval o‘zbek tilidagi nutqiy qoliplartarzida shakllanishini hisobga olib, o‘zbek tilidagi har birnutqiy birlikning rus tili qonun-qoidalariga mos ravishdatuzilgan muqobil shakllari ko‘rsatilgan.Har bir til materialini nutqda qo‘llash ko‘nikma va malakalarni shakllantirishga mo‘ljallangan mashqlar topshiriqlari o‘zbek tilida berilgan.3

Materiallarning har biri muayyan mazmunni ifodalashgayo‘naltirilganligi sababli mavzularning ko‘pi ma’noviy (semantik) nuqtai nazardan kelib chiqib nomlangan. Masalan,“Tasvir va ta’rif”, “Miqdor”, “Muddat” va hokazolar. Ushbumavzular qatoriga rus tili grammatikasi tizimida alohidanomlanmagan “Taxminiy o‘lchov”, “Sanani ifodalash”,“Yoshni ifodalash” kabilar ham kiradi. Shu bilan birga, rustilidagi nutqiy ifoda shakllari o‘zbek tilidan keskin farqlanadigan «Fe’l», «Sifatdosh», «Ravishdosh» kabi sof grammatik mavzular ham berilgan.Qo‘llanmaning boshqa o‘quv materiallaridan farqlarishundaki:Birinchidan, unda urg‘u bo‘yicha materiallarda urg‘uliunlilar bosh harflar bilan berilgan va talaffuzi lotin harflarbilan ko‘rsatilgan;Ikkinchidan, unda deyarli barcha o‘zlashtirish lozimbo‘lgan materiallarning o‘zbekcha tarjimasi berilgan;Uchinchidan, deyarli hamma mavzular bo‘yichaspravochniy material ularning o‘zbekcha tarjimasi bilanberilgan;To‘rtinchidan, har bir so‘z birikma va jumla ikki yokiuch variantda berilgan, masalan, moslanadigan va moslanmaydigan birikma (красное платье – платье красногоцвета), jumlalar ikki- uch hil variantda: sodda, sifatdosh varavishdosh bilan murakkablashgan hamda qo‘shma gap tarzida berilgan;Beshinchidan, hamma padejlar predlogsiz variantihamda predloglarga bog‘lanib berilgan (окола дома – рядом с домом – в доме);Oltinchidan, mashqlarning kalitlari berilganki, tilo‘rganuvchilar bajarilgan mashqning to‘g‘ri javobiniko‘rishlari mumkin;Bundan tashqari, qo‘llanmaning ilova qismida “Muomala odobi”, “Turlanmaydigan otlar”, “O‘rin-joy vayo‘nalishni ifodalashda qo‘llanadigan predloglar”, Tuslanishi alohida shaklga ega bo‘lgan fe’llar kabi materiallar4

berilgan. Rus tilida qoidadan tashqari holatlar ko‘p. Ular harmaterialning o‘zida eslatma sifatida berilgan.Qo‘llanmaga rus tili grammatikasi bo‘yicha 20 ta semantik-grammatik jadval ham ilova qilingan (ularning 4 tasifonetikaga, 12 tasi morfologiyaga, 4 tasi sintaksisga oid).Bunday qo‘llanma birinchi bor tuzilgani sababli uningmazmuni yuzasidan taklif va mulohazalarni keyinginashrlarda hisobga olish uchun nashriyotga yo‘llashniso‘raymiz.Muallif5

РАЗЛИЧИЕ МЕЖДУ РУССКИМ И УЗБЕКСКИМЯЗЫКАМИ(Rus tili grammatikasining o‘zbek tili grammatikasidanfarqli jihatlari)Tuzilishi jihatidan flektiv va agglyutinativ tillar guruhiga mansub bo‘lgan rus va o‘zbek tillari grammatikasiorasida quyidagi farqli jihatlar mavjud:1. Rus tili grammatikasida кто? (kim?) savoliga javobbo‘lib, одушевлённый otlar qatoriga barcha tirik mavjudotlar, shu jumladan, turli hayvonlar, qushlar va hasharotlarkiradi. O‘zbek tilida esa, kim? savoliga javob bo‘lib, одушевлённый otlar qatoriga faqat inson kiradi, qolgan hammanarsalar –неодушевлённый (jonsiz) hisoblanadi. Bu esaвинительный падежni ishlatishda katta ahamiyatga ega,chunki bu падежda otlar va u bilan moslashgan barcha so‘zturkumlariga mansub so‘zlar родительный падежqo‘shimchalari bilan, неодушевлённые otlar bilan esa именительный падеж qo‘shimchalari qo‘llanadi. Faqat jenskiyroddagi otlar –у-ю(-yю-юю) qo‘shimchasi bilan qo‘llanadi.2. Rus tilida so‘z urg‘usi barqaror emas, so‘zning shaklio‘zgarishi bilan so‘z urg‘usi boshqa unliga ko‘chisi mumkin.Masalan, гОрод, городА, городскОйShuningdek, turli urg‘uli bitta so‘z turlicha ma’noni anglatishi mumkin. Masalan,За плачУ – to‘laymanЗа плАчу – yig‘layboshlaymanO‘zbek tilida esa so‘z urg‘usi barqarordir: urg‘u doimoxirgi unliga tushadi. So‘zga qo‘shimchalar qo‘shilsa, urg‘uoxirgi unliga ko‘chadi. Masalan,oynA – oynanIng – oynaginA3. Rus tilida urg‘u juda katta ahamiyatga ega. Chunkiso‘zlarda О, Е, Я harflari urg‘usiz holda А va И (ЙИ) debo‘qiladi, ammo yozuvda o‘zgarmaydi. Masalan, водопровод(vadapravod)6

театр (tiatr)яйцо (yiytso)Е va Я harflari so‘z boshida kelsa oldiga й qo‘shiladi.4. Rus tilidagi undoshlarda ham, o‘zbek tilidagidektalaffuzda jarangsizlanish va jaranglanish (оглушение иозвончение) hodisalari uchraydi. O‘zbek tilidagidek, jarangsizlanishda jarangli undoshlardan oldin va so‘z oxiridakelgan undosh tovush jarangsizlanadi. Masalan,Книжка (knishka)Снег (snek)Ёж (yosh)Jaranglilanishda jarangli undoshdan oldin kelgan jaransiz undosh jaranglilanadi. Masalan,сдача (zdacha)Bu qoidalar old qo‘shimchali hamda predloglarga hamtaaluqlidir, chunki ular so‘z bilan birga talaffuz qilinadi.Masalan,над селом (natsilOm)с годами (zgodAmi)сдавать (zdavat)Ushbu qoidadan faqat бес (-без), воз(-вос), из (-ис) vaраз (рас) old qo‘shimchali so‘zlar istisno ravishda ikki xilyoziladi.5. Shu bilan birga rus tilida so‘z shakli o‘zgarishi bilanyozuvda ham harflar o‘zgarishi (чередование), so‘zdaqo‘shimcha harflar ortishi hodisasi yoki so‘z tushib qolishi hollari juda ko‘p.Masalan,Снег – снежки, ухо – уши, сон – сна, любить – люблю.Ba’zi hollarda so‘zning talaffuzi yozilishidan boshqachabo‘ladi. Masalan,-ого (-ova), -его (-yevo)что, чтобы bog‘lovchisi што, штобы deb o‘qiladi.7

6. Rus tilida rod kategoriyasi mavjud. Shunga ko‘ra barcha otlar oxirgi harfiga qarab uch rodga bo‘linadi: мужской,женский va средний род.Мужской род da barcha undoshlar va erkak shaxslarnianglatuvchi so‘zlar kirgan.Женский род da а yoki я harflari bilan tamom bo‘lganso‘zlar kiradi.Средний родga -о yoki е(ё) bilan tugagan otlar kiradi.ь (мягкий знак) bilan tugagan otlar faqat мужской yokiженский rodda bo‘ladi. Qaysi so‘z qaysi rodga taaluqliligihaqida biror biror qoida yo‘q, bu so‘zlarni eslab qolishkerak. Faqat ж, ч, ш, щ harflari bilan tugagan so‘zlar мужской род ga taaluqlidir. Shu harflardan keyin ь kelsa jenskiyrodga taaluqlidir.7. Rus tilida turli rodga taaluqli so‘zlarning ko‘plik soni-a yoki-я, -ы yoki –и.Jenskiy rodga taaluqli so‘zlar ko‘plik sonda -и yoki -ыbo‘ladi.Bundan tashqari, istisno ravishda -мя bilan tugaganсредний родga taaluqli otlar ko’plik sonda -ена (-ёна) va онек (-ёнок) bilan tugagan so‘zlar -ата –(ота)qo‘shimchalariga ega.Shuningdek, rus tilida faqat ko‘plik sonda va faqat birliksonda qo‘llanadigan so‘zlar mavjud. Masalan, часы, брюки,сутки so‘zlari faqat ko‘plik sonda, картошка, мука, молодежь, солнце va boshqalar faqat birlikda qo‘llanadi.8. Rus tilida ot turkumiga mansub so‘zlarning o‘zida,agar yumshoq va qattiq asoslardan keyin har xilqo‘shimchalar qo‘llanishini hisobga olsak, 34 xilqo‘shimcha qo‘llanar ekan.Ot bilan moslashuvchi boshqa so‘z turkumlari birgalikda 50 dan ortiq padej qo‘shimchalari mavjud.O‘zbek tilida kelishiklarda bor-yo‘g‘i 5 ta, ya’ni 10marta kam qo‘shimchalar qo‘llanadi.Bundan tashqari, rus tilida bitta родительныйпадежning o‘zida 23 predlogli so‘z birikmalari 8 ta eng8

ko‘p qo‘llanuvchi ma’nolarda, 10 ta predloglarsiz so‘z birikmalari mavjud.9. Rus tilida so‘z qo‘shimchasini tanlashda, birinchidan,ma’noga qaraladi. Ma’no bo‘yicha predlogsiz yoki predloglibirikma va so‘z. Ikkinchidan, agar predlogli bo‘lsa, qaysipredlog qo‘llanyapti, chunki har bir predlog ma’lum padejbilangina qo‘llanadi. Qo‘llanadigan 44 ta predlogdan faqatс, в, на, под, за predloglari ikkita padej bilan qo‘llanadi. С– родительный va творительный, в va на – винительный va предложный, за va под – винительный va творительный. Ammo ular har bir padejda o‘zgacha ma’nodaqo‘llanadi. Masalan, в va на predlogi винительныйпадежda harakat yo‘nalishi, предложный padejda esaharakat joyini anglatadi.Shuningdek, под va за predloglari винительный падеж bilan harakat yo‘nalishini, творительный падежgaesa o‘rin-joyni anglatadi. Ya’ni винительный падеж куда?Savoliga javob bo‘ladi, творительный падежga esa где?Savoliga javob bo‘ladi.Predlog с esa родительный падежda harakat boshlanishi vaqti yoki harakat yo‘nalishi, творительный падежdaesa birgalikdagi harakatni anglatadi. Harakat quroli esa bupadejda predlogsiz qo‘llanadi.10. Rus tili bilan o’zbek tilining farqi miqdor sonlarningqo’llanishida juda katta. Unda quyidagi farqlarni ko’rsatishmumkun:a) 1 soni va u bilan tamom bo’ladigan barcha sonlaraniqlanuvchi ot bilan rodda hamda падеж �ному,одной;b) 2,3,4 va u bilan tugaydigan barcha sonlar o’zi ot bilanmoslashmaydi,lekin aniqlanuvchi ot родицельный падежbirlikda qo’llanadi;v) 5-10, 10-20, 30 sonlar aniqlanuvchi so’z bilan родицельный падеж ko’plikda qo’llanadi;9

g) 50-80, 500-900 sonlar qo’shma sonlar sifatidaqo’llanadi. Ularning xar bir qismi alohida падежqo’shimchalarini oladi: пятидисяти, пятисот qo’llanadi;d) bu sonlarning oxirida Ь qo’llanmaydi. 40,90,100 sonlari иминительный падеж О, boshqa падеж lar Aqo’shimchasi bilan qo’llanadi;j) 200- двести, 300-400 А bilan, 500-900 o’rtasida Ь,oxirida сот so’zi bilan qo’llanadi.O’zbek tilida qo’shimchalar oxirgi songa qo’shiladi, rustilida esa xar bir son o’z qo’shimchasiga ega.11. Ammo rus tili bilan o‘zbek tili orasidagi farqayniqsa fe’llarni qo‘llashda katta.Birinchidan, rus tilida fe’llarda vid kategoriyasi mavjud.Har bir fe’l bir-biridan urg‘u va yozilishida farqlanuvchiikki xil vidga ega. Biri doimiy, takrorlanib turuvchi vatugallanmagan harakatni anglatib несовершенный видbo‘lsa, ikkinchisi bir takrorlanmaydigan va tugallanganharakatni anglatib, совершенный вид bo‘ladi.Masalan, писать – написать, брать – взять, выручать – выручить.Har bir видning o‘zini zamonlari, turlari (спряжения),mayllari va darajalari mavjud.Несовершенный вид fe’llar 2-3 ta bo‘lishi mumkin.Masalan, бЕгать – бежАть – прибегАть.12. Rus tilidagi fe’llarda ko‘pincha old qo‘shimcha(приставка) mavjud. O‘zbek tilidagi fe’llarda oldqo‘shimcha bo‘lmaydi, o’zbek tilidagi mavjud oldqo‘shimchalar (ular 5-6 tagina). Ot turkumidan sifat yasashuchun qo‘llanadi.13. Rus tilida несовершенный вид fe’llari 3 zamondaqo‘llanadi: прошедшее (o‘tgan), настоящее (hozirgi) vaбудущее (kelasi). Kelasi zamon bu fe’llarda ikkita so‘z:быть fe’lining shaxs-son qo‘shimchasi bilan va asosiyfe’lning noaniq shakli (инфинитив) qo‘llanadi.Совершенный вид fe’llarining hozirgi zamoni yo‘q,ular faqat o‘tgan zamon va kelasi zamonda qo‘llanadi. Ke10

Bu tanishuv parchasidir. Asarning to‘liq versiyasihttps://kitobxon.com/oz/asar/4733 saytida.Бу танишув парчасидир. Асарнинг тўлиқ версиясиhttps://kitobxon.com/uz/asar/4733 сайтида.Это был ознакомительный отрывок. Полную версиюможно найти на сайтеhttps://kitobxon.com/ru/asar/4733

RUS TILINING AMALIY GRAMMATIKASI Mustaqil o rganuvchilar uchun Muharrir: M. Talipova Tex. muharrir: D. Talipov Sahifalovchi: Z. Talipova Nashriyot litsenziyasi:AI 275 15.06.2015 da berilgan Terishga berildi 03.03.2019. Bosishga ruxsat etildi 01.08.2019. Qog oz bichimi 84×108 1/16. TIMES garniturasi, Shartli bosma tabog i 15,2. Nashr tabog I 12,9 Adadi 2000. Buyurtma 12-08 «LESSON PRESS» MCHJ .

o zbek tilining tarixiy grammatikasi -. o’zbek adabiy tili tarixi

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI XALQ TA`LIMI VAZIRLIGI AJINIYOZ NOMIDAGI NUKUS DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI FILOLOGIYA FAKULTETI O‘ZBEK TILSHUNOSLIGI KAFEDRASI Katta o‘qituvchi S.JALILOV O‘ZBEK TILINING TARIXIY GRAMMATIKASI fani bo‘yicha o‘quv metodtik majmua (3-kurs bakalavriat bosqichi talabalari uchun) NUKUS – 2012

Post on 02-Jan-2017

Documents

• OZBEKISTON RESPUBLIKASI XALQ TA`LIMI VAZIRLIGI AJINIYOZ NOMIDAGI NUKUS DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI FILOLOGIYA FAKULTETI OZBEK TILSHUNOSLIGI KAFEDRASI Katta oqituvchi S.JALILOV OZBEK TILINING TARIXIY GRAMMATIKASI fani boyicha oquv metodtik majmua (3-kurs bakalavriat bosqichi talabalari uchun) NUKUS – 2012
• 2 MUNDARIJA Ma`ruza mashg`ulotlari 1-mavzu Kirish.O`zbek tilining tarixiy grammatikasi fanining maqsad va vazifalari. 1.1. 1.2. Kursining maqsadi va vazifalari. Kursining lingvistik va nolingvistik sohalar bilan aloqasi. 2-mavzu Fonetika. 1.1. 1.2. Eski ozbek tilining unlilar va undoshlar tizimi. Eski ozbek tilida singormanizm va urg`u 3-4-mavzu Morfologiya. 1.1. 1.2. 1.3. Eski ozbek tilining morfologik xususiyatlari. Ot turkumi va uning grammatik kategoriyalari. Otlarning yasalishi. 5-mavzu Sifat turkumi. 1.2. 1.2. Sifat darajalari. Sifat yasalishi 6-mavzu Son soz turkumi. 1.1. 1.2. 1.3. 1.4. Sonning morfologik belgilari. Sonning mano turlari. Numerativlar. 7-mavzu Olmosh 1.1. 1.2. Eski ozbek tilida olmosh turkumining morfologik belgilari. Olmoshning mano turlari. 8-9-mavzu Fel. 1.1. 1.2. 1.3. 1.4. Fel va uning grammatik kategoriyalari. Etakchi va komakchi fellar. Fel yasalishi. Felning funktsional shakllari. 10-mavzu Ravish. 1.1. 1.2. 1.3. Ravish va uning mano turlari. Ravish yasalishi. Ravishlarda daraja. 11-mavzu Eski ozbek tilida yordamchilar. 1.1. 1.2. 1.3. 1.4. Komakchilar. Bog`lovchilar. Yuklamalar. Undov va modal sozlar. 12-mavzu Eski ozbek tilining sintaktik qurilishi. 1.2. 1.2. Soz birikmasi sintaksisi. Turkiy, forsiy va arabiy izofa. 13-mavzu Gap. 1.1. Gap va uning turlari.
• 3 1.2. 1.3. Bir tarkibli va ikki tarkibli gaplar. Sodda va qoshma gaplar. 14-15-mavzu Gap bolaklari. 1.1. 1.2. 1.3. Eski ozbek tilida bosh bolaklar. Eski ozbek tilida ikkinchi darajali bolaklar. Uyushiq bolaklar, undalma va kirishlar. 16-17-mavzu Eski ozbek tilida qoshma gap. 1. Bog`lovchisiz qoshma gaplar. 2. Ergash gapli qoshma gaplar. 3. Bog`lovchisiz qoshma gpalar. 4. 4.Kochirma gaplar. 18-mavzu Leksika. 1. Eski ozbek tilida oz va ozlashma qatlam. 2. Eski ozbek tilida kop manoli sozlar. 3. Sozlarning shakl va mano munosabatiga kora turlari. 4. Punktatsiya.
• 4 Maruza 1. Kirish. Ozbek tilining tarixiy grammatikasi kursining predmeti, uning maqsad va vazifalari R e j a: 1.Ozbek tilining tarixiy grammatikasi til tarixi fanlaridan biri sifatida. 2.Ozbek tili tarixiy grammatikasining manbalari. 3.Ozbek tili tarixiy grammatikasining organilish tarixi. Tayanch tushunchalar: Ozbek tili tarixi-ozbek tilining turkiy tillardan ajralib, mustaqil taraqqiy etishini yoritadigan fan. Ozbek tilining tarixiy grammatikasi- ozbek tilining fonetik, morfologik, sintaktik va leksik-semantik tizimini organuvchi ozbek tili tarixining uzviy qismidir. Ozbek tili tarixiy grammatikasining manbalari- tarixiy grammatikada taxlili qilish, xulosa chiqarish uchun asos boladigan til faktlarini tashuvchi ozbek tilida yaratilgan yozma yodgorliklar. Ozbek adabiy tili tarixi- ozbek adabiy tilining tarixiy taraqqiyotini, normalari tarixini organadigan ozbek tili tarixining uzviy qismidir. Eski ozbek adabiy tili- XIV asrlarda shakllana boshlagan va XV asrda rivojlangan hamda to XX asrning boshlarigacha qollangan adabiy til nomlaridan biridir. Ozbek tilining tarixiy grammatikasi ozbek tili tarixi fanining bir tarmogidir. Malumki, til tarixi ozbek tili fonetik sistemasining, grammatik qurilishi va leksikasining tarixidir. Ozbek tili tarixi ozaro bogliq bolgan ikki mustaqil predmetni oz ichiga oladi. Bu predmetlar – ozbek tilining tarixiy grammatikasi va adabiy til tarixidir. Bu ikki predmet ichki bir-biriga bogliq bolishiga qaramasdan, ularning organish usullari, tekshirish ob`ektlari bir-biridan farq qiladi. Tarixiy grammatika tilning fonetik sistemasi taraqqiyotini, grammatik strukturasining rivojlanishini organadi. Lekin til hodisalarining ijtimoiy hodisalar bilan bolgan munosabatini, uslublar taraqqiyotini va ularning turli korinishlarini, tilning normasi kabi masalalar uning tekshirish ob`ektidan chetda qoladi. Bolarni esa adabiy til tarixi tekshiradi. Til tarixini organish hozirgi zamon ozbek tilini tarixiy tushunish, ya`ni bu til uzoq asrlar mobaynida davom etgan murakkab tarixiy jarayonlar samarasi ekanini anglash imkonini tugdiradi. Ozbek tili uzoq davr va asrlarning tarixiy mahsulidir. Ozbek tili tarixda ma`lum bolgan boshqa tillar kabi uzoq taraqqiyot bosqichini boshidan kechirdi. a jamiyat va xalq tarixi bilan uzviy bogliq xolda urug tilidan qabila, qabila tilidan xalq va xalq tilidan milliy tilga qarab taraqqiy etib keldi. azoq davom etgan bu jarayonda otmish asrlardagi til hodisalari keyingi asrlardagi til hodisalaridan farqlanib qoldi. Har bir otmish davr, tarixiy hodisalar tilda oz izlarini saqlab qoldi. Natijada hozirgi zamon ozbek tili uning otmishidan uzoqlashib ketdi. Ijtimoiy-tarixiy taraqqiyotning talablariga javob berolmagan til hodisalari asta-sekin umumtil aloqasidan chiqib ketdi. alarning ornini zamona talabi bilan paydo bolib kelgan yangi hodisalar ishgol etdi. Shuning natijasida yuqorida aytilganidek, hozirgi ozbek tili ozining otmishidan uzoqlashib qoldi. Bu hodisalarni yozuv yodgorliklarida aks etilgan hodisalar bilan chogishtirilganda korish mumkin. Tarixdan ma`lumki, tilning struktura elementlari uzoq otmish davr ichida bir xilda ozgarib kelmadi. Ijtimoiy-tarixiy taraqqiyot dastavval tilning leksikasiga oz tasirini otkazadi va shunga kora tilning boshqa tarkibiy qismlariga qaraganda uning lugat tarkibi juda ozgaruvchan qismdir. Xaqiqatan ham, ijtimoiy taraqqiyotning yonalishi va xususiyatlariga
• 5 qarab ozbek tilining lugat tarkibi tez-tez ozgarib, yangilanib turdi. aning tarkibida zamona va taraqqiyot talablariga javob berolmaydigan soz va iboralar chiqib ketdi. alarning ornini yangi lugat va iboralar egalladi. qator sozlar esa aktiv lugatdan passiv lugatga aylanib ketdi. XII asr boshlarida Xorazm davlatining mavqei kotarilib, butun Movarounnaxrni oz ichiga oladi. Bu yer fan va madaniyat ochogiga aylanadi. Mogullar xukmronligi davrida ham bu an`ana davom etadi. Bu davrda Xorazm Oltin orda xonligiga kirar edi. Oltin ordada XIII-XIV asrlar mobaynida adabiy markaz vujudga keldi. Bu erda yozilgan asarlar til jixatdan koproq qipchoq-oguz qabila tillari xususiyatini ozida ifodalaydi. Oguz uruglari son jixatidan kopchilikni tashkil etib, ular Sirdaryoning quyi oqimi va Xorazmda joylashgan edi. Xorazmiyning Muxabbatnomasi, Qutbning Xisrav va Shirin asari, diniy harakterdagi Roxatul- qulub, Najxul farodis, Alining #issai Yusuf, asarlari Oltin orda adabiy tilini tashkil etadi. Oltin orda adabiy tiliga oid asarlarning ayrimlari Misrda va Suriyada mamlyuklar davrida yaratildi. Oltin orda adabiy tili qoraxoniylar davridagi adabiy til bilan boglangan edi. Oltin orda adabiy tili shu tilning bevosita davomi edi. Bu tillarning farqi Oltin orda koproq oguz, qisman qipchoq urug tillari xususiyatlarining bolishi bilan olchanadi. Bu erda yozilgan asarlar til jixatdan koproq qipchoq-oguz urug tillari xususiyatini ozida ifodalaydi. Xorazmiyning Muxabbatnomasi, qutbning Xusrav va Shirin dostoni, diniy harakterdagi Roxatul qulub, Najxul farodis, Alining qissai Yuauf asari, Toxtamish va Temur qutluq yorliqlari Oltin orda adabiy tilini tashkil etadi. XIV asrga kelib eski ozbek adabiy tili shakllana boshladi. Buning vujudga kelishiga sabab faqatgina ichki faktorlar: ozbek xalqi shakllanish jarayonining kuchayishi, Fargona va Movarounnaxr turkiy axolisi birligining yaratilishigina emas, balki Koshgarda va Orol dengizigacha bolgan yerni ishgol qilgan Oltin orda adabiy tillarining shakllanishi ham tasir qildi. Bu esa, oz navbatida, eski ozbek adabiy tilining dialektal xususiyatlarini kopaytirar edi. Fargona va Movarounnaxrda adabiy asarlar tilidan Xorazmda yozilgan adabiy asarlar tili ma`lum dialektal farqlar bilan ajralib turadi. Eski ozbek tilining shakllana boshlash davrida qabila va urug tillarining xususiyatlari adabiy asarlarda yaqqol korinadi. Movarounnaxr, Fargona va Xorazmda qarluq, uygur-oguz va qipchoq dialekt gruppalarining xususiyatlari saqlanishi bilan, ayni zamonda, ular aralashib ketgan edilar ham. Muxabbatnoma va Taashshuqnomada oguz dialekti xususiyati oz aksini topadi. Demak, mavjud dialekt xususiyatlarini oz ichiga qamrab olgan umumiy adabiy tilni shakllantirish tendentsiyasi kuchaya boradi va shu tariqa ozbek adabiy tili vujudga keldi. XV-XVI asrlarda Movarounnaxrda Durbek, Sakkokiy, Lutfiy va Navoiy kabi buyuk shoirlar etishib chiqdiki, ular yaratgan yodgorliklarda dialektal farqlar yoqola borib, yagona ozbek adabiy tili shakllandi. Shunisi harakterliki, Navoiygacha bolgan shoirlarning asarlarida eski turkiy til an`analari davom ettirilishi bilan birga, ularda jonli til xususiyatlari koproq orin egallaydi. XV asrning birinchi yarmida diniy mazmundagi bir qancha prozaik asarlar ham yaratildi. Bular Sirajul qulub(an32-yil Yazd shaxrida Mansur baxshi tomonidan tuzilgan), Tazkirai avliyo(anq6 yilda Mansur baxshi tomonidan tuzilgan), Me`rojnoma, Baxtiyornoma v.b. Bu asarlar sodda va jonli tilga yaqindir. alar eski ozbek tilining rivojlanishida katta rol` oynadi. Eski ozbek adabiy tili avval qoraxoniylar davrida, keyinroq Oltin orda va Movarounnaxrda qollangan adabiy tilning davomi, uning yangi taraqqiyot bosqichi edi. Eski ozbek adabiy tili maxalliy turkiy va qisman eron uruglari tiliga qipchoq va oguz tillarining tasiri va aralashishi natijasida shakllandi. Eski ozbek adabiy tili butun orta Osiyoga, Qozogiston, Turkmaniston, Ozarbayjon, Tatariston, Boshqirdiston, qashqar, Xirot va boshqa yerlargacha yoyiladi. Eski ozbek adabiy tili normalari asosida yozuvchi shoir va yozuvchilar
• 6 XIX asrlargacha ijod qilib keldilar. Bu adabiy til an`analari ayniqsa she`riyatda uzoq asrlargacha davom etdi. Alisher Navoiy asarlarida eski ozbek adabiy tili oz rivljining yuqori nuqtasiga kotarildi. Alisher Navoiy juda katta adabiy va ilmiy meros qoldirdi. aning Chor devon va Xamsa nomli poetik asarlari, Mahbubul qulub, Xamsatul mutaxayyirin, Majolisun nafois, Mezonul avzon, Vaqfiya, Muxokamatul lugatayn, Holoti Paxlavon Muhammad kabi onlab prozaik asarlari bizga malum. Alisher Navoiydan keyin yaratilgan prozaik asarlar va ba`zi dostonlarda eski ozbek tilining traditsion normalaridan uzoqlashish, xalq tiliga yaqinlashtirish tendentsiyasini koramiz. Zaxiriddin Muhammad Boburning Boburnoma asari, Muhammd Solixning Shayboniynoma, Majlisiyning qissai Sayfulmulk dostoni, Abdulvaxobxoja ogli Poshshoxojaning Gulzor va Miftoxul adl asarlari, Nishotiyning Xusnu dil dostoni, Gulxaniyning Zarbolmasal asari, Fazliyning Majmuatush shuaro asari shunday xususiyatga egadir. Turkiy tillar va ularning tilini organishga qiziqish XI asrlardanoq boshlangan. Maxmud Qoshgariy ozining Devonu lugatit turk asarida orta Osiyodagi turli turkiy urug-qabilalar tilini chuqur taxlil qiladi. Keyingi davrlarda turkiy tillarning lugatlari tuziladi, ba`zi lugatlarda shu tillarning grammatik, fonetik, leksik taxlili ham beriladi. Zamaxshariyning Muqaddimatul adab, Abu Xayyonning Kitabol idrak lil lisanul atrak, Jamoliddin Abu Muhammadning Kitab bolgatul mushtaroqi lugatit turk val qifchaq, Tole` Xiraviyning Badoeul lugat, Mirza Maxdiyxonning Sanglox va boshqa asarlarda ana shunday taxlillar mavjud. Buyuk mutafakkir Alisher Navoiyning Muxokamatul lugatayn asarida turkiy tillar grammatikasiga oid qimmatli fikrlar bor. Rossiyada turkiy xalqlar va ularning tillari bilan shugullanish Rossiya Fanlar Akademiyasi tashkil etilgan davrlardanoq boshlangan. XIX asr boshlarida Moskva, qozon, Peterburg universitetlarida sharq tillari kafedralari tashkil etildi. qadimgi yodnomalarni nashr qilish va turkiy tillar tarixini organishda rus olimlaridan V.V.Radlov, P.M.Melioranskiy, S.E.Malov, A.K.Borovkov, A.M.Shcherbak, N.F.Katanovlarning xizmati kattadir. Ozbek tili tarixiy grammatikasini tadqiq etish, bu fan boyicha darslik, oquv qollanmalari yaratishda G.Abduraxmonov, A.Rustamov, Sh.Shukurov, F.Abdullayev, E.amarov, S. Ashirboyev, X.Dadaboyev, B.Toychiboyev va boshqa koplab olimlarning xizmati beqiyosdir. alar tomonidan eski ozbek tili yodnomalari tilining fonetik, morfologik va sintaktik xususiyatlari boyicha ilmiy tadqiqotlar olib borildi.Til tarixi boyicha ilmiy tadqiqotlar to hozirgi kungacha davom etmoqda. Savol va topshiriqlar: 1.Ozbek tilining tarixiy grammatikasi fani nimani organadi? 2.Ozbek tilining tarixiy grammatikasi qaysi fanlar bilan yaqin aloqada boladi? 3.Ozbek tili tarixiga oid qanday asarlarni bilasiz? A d a b i y o t l a r 1. S.Ashirboyev, I.Azimov. Ozbek tiliining tarixiy grammatikasi. T. 2002. 2. Orinboyev B., Aliyev A., Tursunov U. Ozbek adabiy tili tarixi. T. 1995 3. Aliyev A., Sodiqov K, Ozbek adabiy tili tarixidan.T. 1996. 4. ToychiboyevB. Ozbek tili tarixining davrlari. T. 1996. 5. G.Abdurahmonov, Sh.Shukurov, Q.Mahmudov. Ozbek tiliining tarixiy grammatikasi. T. 2009.
• 7 Maruza 2. Fonetika. Eski ozbek tilida unli va undoshlar taraqqiyoti Reja Tarixiy fonetikaning organish ob`ekti, manbalari. Ozbek tili tarixiy fonetikasining organilish tarixidan. Eski ozbek tilida unlilar tizimi. Eski ozbek tilida unlilar choziqligi. undoshlar tizimi. Tovushlar uygunligi. Tayanch tushunchalar Tarixiy fonetika- ozbek tili fonetik tizimining taraqqiyot tarixini organadigan ozbek tili tarixiy grammatikasining bir bolimidir. Eski ozbek youvi- arab alifbosi asosidagi ozbek yozuvining nomlaridan biri. Fonetik tizim (sistema)- ozbek tili va uning taraqqiyoti davridagi unli va undoshlar, fonetik qonuniyatlar, urgu hamda intonatsiya kabi barcha fonetik hodisalarning jamlanmasi. unlilar tasnifi – ogiz boshligida tilning harakati hamda ogizning ochilish darajasi, lablarning ishtirokiga kora unlilarni guruxlarga ajratish. Yumshoq unli – old qator unli. qattiq unli – orqa qator unli. Singarmonizm unlilar uygunligi qonuni. Palatal singarmonizm unlilarning tanglay (old qator-orqa qator) uygunligiga asoslangan singarmonizmning turi. unlilarning birlamchi choziqligi turkiy sozlarning birinchi boginida qayd qilinadigan unlilarning tabiiy choziqligi. unlilarning ikkilamchi choziqligi sozdagi biror undosh tovushning kuchsizlanishi va tushib qolishi xisobiga yuz beradigan choziqlik. Tarixiy fonetika ozbek tili unli va undosh tovushlarining turli davrlardagi taraqqiyoti,har bir taraqqiyot davri uchun xos bolgan fonetik sistema, ayrim unli va undosh tovushlarning shakllanishi va tadrijiy taraqqiyoti, asosiy fonetik qonuniyatlar, bugin tuzilishidagi tarixiy ozgarishlar kabi qator masalalarni urganadi va urgatadi. Fonetik sistema tilning qurilish birliklari orasida ozining uzgaruvchanligi bilan leksikadan keyin ikkinchi urinda turadi.Buning sababi shundaki, tilning ichki rivojlanish qonuniyatlari, tashqi muxit-qoshni tillar, jamiyat va fan-texnikaning rivoji, yangi-yangi suzlarning kirib kelishi tilning fonetik qurilishiga tez tasir qiladi. Tildagi ozgarishlar birdaniga bir- ikki yil orasida emas, balki asta- sekinlik bilan uzoq davr davomida sodir boladi. Dastlab onda- sonda uchraydigan hodisalar, fonetik variantlar, yonma- yon qullanishlar asta-sekin qonuniyatga aylanadi. Shuning uchun har bir davrdagi til shu tilda suzlovchilar uchun uzgarmasday, barqarorday tuyuladi. Vaxolanki, tilda taraqqiyot va ozgarish jarayoni xech qachon tuxtamaydi. Ozbek tili esa bir necha taraqqiyot davrini boshidan kechirdi va har bir davrning oziga xos qonuniyatlari, fonetik sistemasi bor. har bir taraqqiyot davri uchun xos bolgan fonetik sistemani tiklash, tasvirlash kabi masalalar ham ozbek tilining tarixiy fonetikasida urganiladi. Ozbek tilining turli davrlarida yaratilgan yozma yodgorliklar, ilmiy va badiiy asarlar tarixiy-fonetik tadqiqot uchun eng asosiy manba vazifasini utaydi, chunki har bir yozma yodgorlikda shu yodgorlik yaratilgan davr tili uz aksini topadi. har bir yozma yozma yodgorlikni atroflicha organish asosida shu yodgorlik yaratilgan davrdagi ozbek tilining xususiyatlari, jumladan, fonetik qonuniyatlarini aniqlash mumkin.
• 8 Ozbek klassik adabiyotida she`riy janrning keng rivojlanganligi, qofiyada ozaro oxshash sozlarning ishlatilishi, shakldoshlikka asoslanib yoziladigan tuyuq janrining mavjudligi fonetik tadqiqotlarga ma`lum darajada imkon beradi. Turli taraqqiyot davrlarida yozilgan asarlar tilining fonetik xususiyatlarini qiyoslash asosida esa ozbek tili fonetik sistemasining taraqqiyot yolini aniqlash mumkin. Lekin biz otmish davrlar talaffuzini bevosita kuzatish imkoniyatidan maxrummiz. Oz navbatida, yozuv ham talaffuzni tola-tokis aks ettirmagan, shu sababli tarixiy fonetikani organish katta tosiqlarga uchraydi. Ta`kidlash lozimki, ozbek tili tarixiy fonetikasini organish jarayonida yozma yodgorliklar orasida filologik-tilshunoslik va adabiyotshunoslik asarlari beqiyos ahamiyatga ega. Chunki bunday asarlarda tadqiqotchi ozi bilgan va tasvirlayotgan tilning fonetik xususiyatlari, u yoki bu sozning talaffuz shaklini malum darajada tasvirlab beradi. Mahmud Qoshgariyning Devonu lugatit-turk, Abu Xayyonning Kitobol-idrok lil-lisonul-atrok, Alisher Navoiyning Muxokamatul-lugatayn, Mezonul-avzon, Zaxiriddin Boburning Muxtasar, Tole` Xiraviyning Badoeul-lugat, Mirza Maxdiyxonning Maboniul-lugat grammatikasi va Sanglox lugati, Fatxali Kojariyning Lugati atrokiya kabi asarlaridagi noyob fonetik ma`lumot va izoxlar ozbek tili tarixiy fonetikasini organish uchun eng muhim manbalar sanaladi. Yozma yodgorliklardan tashqari, ozbek tili tarixiy fonetikasini organish uchun hozirgi ozbek shevalari, ozbek tiliga qarindosh bolgan boshqa turkiy tillar, ayniqsa, qoshni uygur, qozoq, qoraqalpoq, turkman tillarining hodisalari ham katta ahamiyatga ega. Ozbek tili fonetik sistemasidan chiqib ketgan qator hodisalar (old va orqa qator unlilarning fonologik farqi, choziq va qisqa unlilar, uygunlik (singarmonizm) hodisasi, tovush almashinuvlari) ozbek shevalarida hamda boshqa turkiy tillarda saqlangan va rivojlangan. Ozbek shevalari va boshqa turkiy tillarda saqlangan qonuniyatlar esa ozbek tilining tarixida amalda bolgan deb taxmin qilish mumkin. Ozbek tili tarixiy fonetikasi va grammatikasini bilish ona tili va adabiyot mutaxassislari uchun katta nazariy va amaliy ahamiyatga ega, chunki tarixiy fonetika hozirgi ozbek tilidagi qator fonetik xususiyatlar (son-sana, tola-tolov kabi tovush almashinuvlari), bir qoshimchaning turli fonetik variantlarda uchrashi (chiqqan, ekkan, kelgan va h.k), stilistik maqsadda qoshimchalarning eskirgan fonetik korinishlari ishlatilish sababi, fonetik ozgarishlar zaminida sozlarning yangi mano kasb etish imkoniyati (quyi va quduq, tizgin va tiygin, qishloq va qishlov ) va boshqa shu kabi hodisalarni tushuntirib beradi. Tarixiy fonetika hozirgi ozbek shevalari xususiyatlarini tugri izoxlash va dialektal xatolarni bartaraf etishning qulay usullarini ishlab chiqishda ham aloxida ahamiyat kasb etadi. Eski turkiy tilni amaliy ravishda organishni boshlab bergan va asari bizgacha etib kelgan olim Maxmud ibn Husayn Koshgariydir. U ozining Devonu lugatit turk asarida turkiy adabiy tilni tasvirlash bilan cheklanib qolmay, ozi yashagan davrdagi kopgina shevalar va ulardagi talaffuz xususiyatlari haqida ham atroflicha ma`lumot beradi. Shuningdek, turkiy tillarni urganishga bagishlab yozilgan Maxmud Zamaxshariyning Muqaddimatul-adab, Abu Xayyonning Kitobol-idrok lil- lisonul-atrok, Muxannaning Tarjumon turkiy va muguliy va forsiy kabi lugat va grammatikalarda ham turkiy tillar fonetikasiga oid qimmatli ma`lumotlar bor. XV asrdagi eski ozbek tili unli tovushlarining batfsil tavsifini, bu tildagi unlilar, ularning fonetik kurinishlari haqidagi muxim ma`lumotlarni Alisher Navoiyning Muhokamatul- lugatayn asaridan topamiz. Alisher Navoiy ijodidan keyin eski ozbek tiliga qiziqish kuchayadi. XVI asrda Xusayn Boyqaro buyrugi bilan Tole` Xiraviy tomonidan, asosan, forsiy tilda yozilgan Badoeul-lugat, Mirza Maxdiyxonning Maboinul- lugat grammatikasi va Sanglox lugati, Fatxali Kojariyning Lugati atrokiya, usmonli turk tilida XV asrda yozilgan Abushqa lugati, Shayx Sulaymonning Lugati chigatoiy va turkiy usmoniy asarlaridagi eski ozbek tili suzlarining talaffuz xususiyatlari haqida berilgan izoxlardan ham ozbek tili tarixiy fonetikasi buyicha muxim ma`lumotlarni olish mumkin. Ozbek tili tarixiy fonetikasini urganishda rus va ozbek tilshunoslarining ham xizmati katta. V.V.Radlovning eski ozbek tili yodgorliklari fonetikasi buyicha ishlari, K.K.Yudaxinning Chigatoy tilining fonetik sostavi haqida materiallar, A. K. Borovkovning Alisher Navoiy-
• 9 eski ozbek tilining asoschisi, Tole` Xiraviyning Navoiy asarlariga lugati, A.M.Shcherbakning Navoiy tili, Eski ozbek tili grammatikasi kabi asarlarini qayd etish lozim. Ozbek tilshunoslarining ozbek tili tarixiy fonetikasi bilan qiziqishlari 60- yillardan keyin kuchaydi. Professorlar F.Abdullayev, G.Abduraxmonov, A.Rustamov, X.Doniyorov eski ozbek tili unli va undoshlari sistemasi, ayrim fonetik hodisalar buyicha qator ilmiy ishlarni nashr ettirdilar va Alisher Navoiy asarlari ma`lumotlari asosida eski ozbek tili unlilari sistemasi ustida tadqiqot ishlari olib bordilar. E. amarov Tole` Xiraviy, Mirza Maxdiyxon va Kojariy lugatlari asosida XV, XVII va XIX asrlarda ozbek tili unlilariga oid muxim kuzatishlarni umumlashtirib e`lon qildi. G.Abduraxmonov va A. Rustamovlarning ozbek tilida birinchi marta nashr etilgan oliy yurtlari talabalari uchun Qadimgi turkiy til darsligida turkiy tillar uchun mushtarak bolgan Orxun-enisey yodgorliklarining fonetik xususiyatlari atroflicha bayon etildi. Ozbek xalqi ming yildan ortiqroq davr mobaynida arab alifbosi asosidagi yozuvdan foydalanib keldi. Ozbek xalqining a920-yilgacha yaratgan tarixiy, ilmiy va badiiy yozma yodgorliklari, asosan, mana shu yozuvda etib kelgan. Yozuv va til, ayniqsa, fonetika bir- biri bilan aloqador bolganligi sababli eski obek yozuvidan xabarsiz bolgan shaxs ozbek tilining tarixiy fonetikasini uzlashtirishi mumkin emas. Turkiy xalqlar uz tarixi mobaynida qullagan bir necha yozuv- runiy, qadimgi uygur, sugd va boshqa yozuvlar ichida keng va uzoq qullanilgani arab alifbosi asosidagi yozuv boldi. Malumki, arab alifbosi kam unlili va kop undoshli semit tillariga muljallangan. Bu tillarda choziq va qisqaligi bilan farqlanuvchi uchta unli fonema bor – a, i, u. Yozuvda, asosan, choziq unlilar ifodalanadi, qisqa unlilar harakatlar – ost, ust belgilari bilan beriladi va yozuvda ifodalanmaydi. Ta`kidlash joizki, turkiy (ozbek) matnlarida qanday bogin bolishidan qat`i nazar unli harflarning yozilishi arab, fors tillariga nisbatan turgunroqdir. Ayrim undoshlar uchun ikki xil t va h, uch xil s, tort xil z belgi bor. Shuningdek, arab tiliga xos bolgan chuqur bugiz portlovchisi va sayoz bugiz portlovchisini ifodalovchi ayn va hamza harflari bor. Bundan tashqari, arab alifbosida turkiy tillarda keng tarqalgan p, ch, g undoshlari uchun maxsus harflar yoq. Keyinchalik pe ( ), chim ( ), gof ( ) harflari turkiy til alifbosiga kiritilgan bolsa-da, ular juda kam ishlatilgan va qul yozma asarlarda deyarli yozilmagan. Eski ozbek tili haqida gapirganimizda, undagi qat`iy qoidani ta`kidlash joiz: arabcha va forscha sozlar manba tili yozuvida qanday yozilsa, turkiy matnlarda ham shunday yozilgan. alarning tugri yozilishiga juda katta e`tibor berilgan,arabcha suzlar yozilishini buzish qupol xato, madaniyatsizlik va savodsizlik xisoblangan. Eski ozbek tilidagi, umuman, ozbek tili tarixida qollangan unlilarning miqdorini belgilash masalasi munozaralidir. Tadqiqotchilarning unlilarni aniqlash borasida turli tamoyillarni – unlilarning old qator-orqa qator, choziq-qisqalik xususiyatlarini asos qilib olishi natijasida ularning miqdorini ayni bir xil belgilash uchun qiyinchilik tugdirib keldi. Til tarixiga oid ilmiy ishlarda eski ozbek tilida 6 ta, hta, 9 ta unlining mavjud bolganligi haqida fikrlar uchraydi. Eski ozbek tilidagi turkiy sozlarda singarmonizm qonunining amal qilishi, hozirgi ozbek shevalarida kontrast juft unlilarning saqlanib qolishi eski ozbek tilida 9 ta unli, arabcha, forscha sozlardagi a unlisining eski ozbek tilidagi orni qat`iyligini xisobga olganda a0 ta unli mavjud bolgan degan xulosaga kelish mumkin. Shunday qilib, eski ozbek tilida 10 ta unli fonema bolib, ular quyidagilar: a, , o, o, u, , i, , e, a-. anlilar harakteristikasi: a- umumturkiy, orqa qator, quyi-keng, lablanmagan. Manbalarda alif bilan beriladi, ayrim qisqa boginlarda harfiy ifodaga ega bolmaydi. a- arab, fors tilidan ozlashgan sozlarda qollanadi, orqa qator, quyi-keng, lablangan. YOzuvda har doim harfiy ifodaga ega va alif bilan berilgan. a- aksariyat turkiy tillarda mavjud, old qator, quyi-keng, lablanmagan. Manbalarda alif bilan beriladi, qisqa boginlarda alif ifodalanmasligi ham mumkin.
• 10 e- turkiy tillarda keyin paydo bolgan va i old qator unlisining varianti sifatida vujudga kelgan. Eski ozbek tilida mustaqil unli sifatida qatnashadi, kontrast juftligi yoq, old qator, orta-keng, lablanmagan unli, yozuvda soz boshida alifu yoy bilan, soz ortasi va oxirida yoy bilan yoziladi. Ayrim yodgorliklardagi qisqa boginda hfhaiy ifodaga ega bolmasligi mumkin. i- umumturkiy, old qator, yuqor-tor, lablanmagan. harfiy ifodasi e unlisiga aynandir. i- umumturkiy, orqa qator, yuqori-tor, lablanmagan, harfiy ifodasi i unlisi bilan aynandir. o- umumturkiy, orqa qator, orta-keng, lablangan. Soz boshida alifu vov, soz ortasi va oxirida vov bilan berilgan. o- umumturkiy, old qator, orta-keng, lablangan. harfiy ifodasi o bilan aynandir. u- umumturkiy, orqa qator, yuqori-tor, lablangan, harfiy ifodasi o unlisi singaridir. 6- umumturkiy, old qator, yuqori-tor, lablangan, harfiy ifodasi o, o,u unlilari bilan oxshash. Bu unlilar orni bilan birlamchi va ikkilamchi choziqliklarga ega boladi. alar xuddi hozirgi ozbek tilidagidek, uch xil xususiyatiga kora tasnif qilinadi: I. Tilning gorizontal harakatiga kora: a.Old qator(til oldi, yumshoq) unlilar: a, i, 6, o, e. 2. Orqa qator(til orqa, qattiq) unlilar: a, i, u, o, a-. II. Tilning vertikal holatiga kora: a.Yuqori(tor): 6, u, i, i. 2.orta(keng): o, o, e. 3.quyi(keng): a,a, a. III. Lablarning ishtirokiga kora: a.Lablangan: u, 6, o, o, a. 2.Lablanmagan: a, a, i, i, e. Arab yozuvi asosidagi eski ozbek yozuvida bu unlilarning har biri uchun aloxida belgi bolmasa-da, sozning ozak va qoshimchasi tarkibidagi q,g ozakdagi unlining qattiqligiga, k, g esa yumshoqligiga ishora qilib keladi: atqa-otga; etka-goshtga; torga-torga, (yuqoriga). hozirgi ozbek adabiy tili talaffuzi va yozuvida old qator(yumshoq) va orqa qator(qattiq) unlilar keskin farqlanmaydi. Lekin eski ozbek tilida bu farq katta ahamiyatga ega. anlilarning qatori old, orqa ekanligi tilning gorizontal-tishlar yoki bogiz tomonga harakati bilan belgilanadi. Tilning tishlarga yaqinlashgan holatida talaffuz etilganda, old qator unlilar xosil boladi. Orqa qator unlilar talaffuz etilganda, tilning uchi milkdan ancha uzoqlashadi. anlilarning qattiq-yumshoqligi hozirgi ozbek tilidan boshqa barcha turkiy tillarda, shuningdek, eski ozbek tilida ham juda katta ahamiyatga ega, unlilarning qattiq-yumshoqligi soz manolarini farqlashga xizmat qiladi: olturdi-otirdi, olturdi-oldirdi;tor-uyning tori, tor-tor,tuzoq. Ozbek tili tarixida choziq unlilar haqida soz yuritilganda, uch masalani farqlash lozim: a. Arab va fors tillaridan eski ozbek tiliga kirib kelgan sozlarda choziq va qisqa unlilarning ozaro munosabati. Turkiy sozlardagi unlilarda birlamchi choziqlik. Turkiy sozlardagi ikkilamchi choziqlik. Arab va fors tillarida unlilar ikki xil- qisqa va choziq boladi. Bu tillardagi choziq- qisqalikning farqi mustaqil fonologik farq bolib, choziq va qisqa unliar aloxida fonemalarni tashkil etadi. Lekin bu tillarda unlilarning qattiq-yumshoqligi farqlanmaydi. Ozbek tiliga arabcha va forscha sozlar kirib kela boshlashi bilan bu sozlarda choziq va qisqa unlilarning mano farqlash vazifasi ham kirib keldi: adam- odam; adam-yoqlik; a va a bilan eski ozbek tilida mavxum otlarning birlik va koplik formalari farqlanadi: adab-adab, adab-odoblar. Turkiy sozlardagi birlamchi choziqlik masalasi juda murakkabdir. Olimlar taxminiga kora juda qadimgi yozma yodgorliklari bizgacha etib kelmagan davrlarda (umumturkiy tilda)- turkiy sozlarda choziq va qisqa unlilar farqlangan. Eski turkiy hamda eski ozbek tilida choziq va qisqa unlilarning farqlanishi, ularning fonologik ahamiyati haqida qarama-qarshi ma`lumotga egamiz. Mahmud Qoshgariy, Tole` Xiraviy, Mirza Maxdiyxon va boshqa tilshunoslar choziq a,
• 11 ba`zan choziq i unlisi haqida yozadilar. Maxmud Qoshgariy a unlili sozlarni ikki alif bilan keltirgan. Maxmud Qoshgariy turkiy sozlarning unli tovushlarini tavsiflab shunday yozadi. anlilarni choziq yoki qisqartirib talaffuz qilish sozga zarar bermaydi (Mq,I,qho). Devonning boshqa bir joyida yana ham aniqroq qilib yozadi: yigach deyish ham mumkin, yigach deyish ham mumkin, tanuq deyish ham, tanuq deyish ham mumkin. (Mq,II,no). Mahmud Qoshgariyning bu sozlaridan bitta xulosa chiqarish mumkin: XI asr adabiy tilida choziq unlilar shu davr urug-qabila tillarida bir xil bolmagan, ya`ni u ayrim urug-qabila tillari (shevalari)da mavjud bolgan va ayrimlarida esa qollanmagan. Malumki, bu holat hozirgi ozbek tilida ham shunday holatdadir. Birlamchi choziq unlilar hozirgi ozbek tilining Iqon, qoraboloq, Forish kabi shevalarida saqlanib qolgan, boshqa shevalarda esa qollanmaydi. Bundan shunday xulosa chiqarish mumkinki, qadimgi turkiy tilning barcha shevalarida birlamchi choziqlik umumtil harakteriga ega bolmagan. Alisher Navoiy eski ozbek tilining fonetik imkoniyatlari, she`r tuzish va qofiyalashdagi qulayliklari haqida toxtalib, bu tildagi unlilarning qisqa ham, choziq ham talaffuz etilishi she`riyat uchun qulay ekanini ta`kidlaydi. Buyuk mutafakkir, jumladan, ara sozini ara sifatida talaffuz etib, forscha sara, dara sozlari bilan ham, ara sifatida talaffuz qilib, choziq unlili forscha sara, dara sozlari bilan ham qofiyalash mumkinligini uqtiradi (ML,aan). Alisher Navoiyning bergan ma`lumotlaridan ham qat`iy xulosa chiqarish mumkin: turkiy sozlarda choziq-qisqalik fonologik vazifani bajarmagan. Eski ozbek tilidagi keyingi choziqlik sozning ortasi va oxirida g, g, y, h tovushlarining tushib qolishi natijasida xosil bolgan: bi:z-bigiz; ki:z-kigiz; qi:n-qiyin. Alisher Navoiy biz (kishilik olmoshi) va bi:z-bigiz sozlarini zid qoyar ekan, mana shu keyingi choziqlik haqida malumot beradi (ML,aan). anlilar uygunligi (singarmonizm – grekcha sin-oxshash, harmoni- oxang) turkiy tillarning muxim fonetik xususiyatlaridandir. anlilar uygunligi deb, sozning ozak va qoshimchalaridagi tovushlarning ozaro moslashishi, uygunlashishi, bir-biriga oxshash bolishiga aytiladi. anlilar uygunligi tanglay (palatal-velyar) va lab (labial) kabi ikki turga bolinadi. Tanglay uygunligi. Sozning ozagida orqa qator (a,i,o,u,a a,i,o,u) unli bolsa, qoshimchada ham orqa qator unli, sozning ozagida old qator unli (a,e,i,6,o-a,e,i,6,o) kelsa, qoshimchada ham old qator unli kelishi tanglay uygunligi deyiladi. Misollar: atnin, kelgan, bargan, ishlar Eski turkiy va eski ozbek tillaridagi tanglay uygunligining orta asr tilshunoslari tomonidan talqini ham diqqatga sazovordir. Maxmud Qoshgariy turkiy sozlarni ikki guruxga q, g li qattiq ozakli sozlar, k,g li yumshoq ozakli sozlarga boladi. Lab uygunligi. Sozning ozagida lablangan o,o,u,6 (i,o,u,6) unlilardan biri kelsa, qoshimchadagi unli tovushning ham ozakdagi unli tovushga moslashib lablanishiga lab uygunligi deyiladi. Tanglay uygunligidan farqli olaroq, lab uygunligi keng tarqalmagan.Misollar. qolum, kozum, yuzum, tushtum. Singarmonizm qisman undoshlarga ham aloqadordir. Old va orqa qator unlilarninguygunlashib kelishi sozlardagi undoshlar variantini tanlashga olib keladi. Masalan, boshlagan, kelgan sozlaridagi sifatdosh qoshimchasining g va g undoshlarda qatnashishi unlilar uygunligi tufaylidir. Bu,ayni zamonda, affikslarningvariantlarini kopaytirishga xizmat qiladi (Bu xaqda morfologiya qismida baxs qilinadi). andoshlar taraqqiyoti. Eski ozbek tilidagi undoshlar tavsifi Maxmud Qoshgariy tomonidan berilgan. Lekin bu tilshunos olim korsatgan undoshlar tola emas. Chunki u eski ozbek tiliga arab va fors tillar tasiri ostida ozlashgan f, x, h, j tovushlarini va ayrim boshqa tovushlarni oz sirasiga qoshmagan. Eski ozbek tili undoshlari qadimgi turkiy til undoshlari bilan solishtirilganda, eski ozbek tilida yangi undoshlar- lab-tish v va f, lab-lab v, lab-tish z, sirgaluvchi j, chuqur til orqa sirgaluvchi x, bogiz undoshi x paydo bolganini korish mumkin. Demak, eski ozbek tilida quyidagi undoshlar amalda bolgan: b, p, f, v, m, t, d, s, z, n, r, l, sh, j, j(dj), ch, k, g, q, g, n, y, x, h.
• 12 Eski ozbek tili undoshlarini hozirgi ozbek tili undoshlari bilan solishtirish shuni korsatadiki, ozbek tili tarixida undoshlar keskin sifat ozgarishlariga uchramagan. andoshlarga oid ozgarishlar, asosan, yangi undoshlarni ozlashtirish va tovush almashinishlari bilan chegaralanadi, bu esa ozbek tili tarixida undoshlar unlilardan kora barqaror bolgan, deb xulosa chiqarish mumkin. Savol va topshiriqlar. 1.Tarixiy fonetika nimani urganadi? 2.Tarixiy fonetikani urganishda qanday manbalarga tayaniladi? 3.Ulug mutafakkirlarimizning filologiyaga oid qanday asarlarini bilasiz? 4.Arab yozuvining oziga xos xususiyatlarini sanang. 5.Old qator va orqa qator unlilarni sanang. 6.Lablarning ishtirokiga kora unlilar qanday tasnif qilinadi? 7.Choziq unlilar haqida gapiring. 8.Qadimgi turkiy tilga xos bolmagan undoshlarni sanang. 9.Manbalardagi arab va fors tilidan ozlashgan undoshlarni toping. A d a b i y o t l a r 1. S.Ashirboyev, I.Azimov. Ozbek tiliining tarixiy grammatikasi. T. 2002. 2. Orinboyev B., Aliyev A., Tursunov U. Ozbek adabiy tili tarixi. T. 1995 3. Aliyev A., Sodiqov K, Ozbek adabiy tili tarixidan.T. 1996. 4. ToychiboyevB. Ozbek tili tarixining davrlari. T. 1996. 5. G.Abdurahmonov, Sh.Shukurov, Q.Mahmudov. Ozbek tiliining tarixiy grammatikasi. T. 2009.
• 13 Maruza 3-4. Morfologiya. Ot soz turkumi Reja: 1.Morfologiya haqida umumiy malumot. 2.Grammatik son kategoriyasi. 3.Egalik kategoriyasi. Tanch tushunchalar: Kelishik kategoriyasi aslida otning fe`lga tobeligini ta`minlaydigan soz formalari jami. Soz formasi (shakli) leksik mano, grammatik mano va uni ifodalash usullari yigindisi. Kelishik qoshimchalarining belgili-belgisiz qollanishi kelishikning qoshimchaga ega bolganligini (aslida 20-yillarda belgi termini qoshimcha manosini anglatgan) yoki ega bolmaganligini bildiradi. Soz turkumi sozlarning leksik- grammatik xususiyati bolib, soz manosi, morfologik kategoriyalarga egaligi, sintaktik vazifasi jixatdan guruxlanishidir. Grammatik kategoriya bir tizimdagi shakl (forma)lar jami, u odatda shakllanmagan va shakllangan soz shakllarining ziddiyatidan (oppozitsiyasidan) xosil boladi. Hozirgi ozbek tilida bolganidek, eski ozbek tilida ham soz turkumlarining yirik uch guruxi qayd qilinadi. Bolar mustaqil sozlar, yordamchi sozlar va undovlar. Lekin bu soz turkumlarining ichki kategoriyalari uzoq davrlar mobaynida oziga xos ravishda taraqqiy etib keldi. Professor Sh.Shukurov bu tarixiy taraqqiyotni uch bosqichga ajratadi: Birinchi bosqich. Bu bosqichni XIV asrning oxirigacha bolgan davr tashkil etadi. Bu davr eski ozbek adabiy tilining shakllanish arafasi bolib, bu davr tilida qadimgi turkiy tilga oid kopgina formalar yangi formalar bilan parallel qollanib kelgan hamda yozma yodgorliklarda dialektal hodisalar koplab aks etgan. Shuningdek, bu davr tilida boshqa turkiy tillarga oid bolgan soz formalari ham iste`molda bolgan. Ikkinchi bosqich. Bu bosqich XIV asrning oxiri va XIX asrning g-yarmigacha bolgan davrni oz ichiga oladi. Bu davrda eski ozbek adabiy tili vujudga keldi va ma`lum darajada adabiy me`yorga ega boldi. achinchi bosqich. XIX asrning g-yarmidan boshlanadi. aning harakterli xususiyatlari adabiyotda demokratik oqimning paydo bolishi, vaqtli matbuotning vujudga kelishi, kitoblarning nashr etilishi va shularning natijasida esa adabiy til bilan xalq sozlashuv tilining yaqinlasha borishidir. Demak, ozbek adabiy tili xalq jonli sozlashuv tili xisobiga boyib bordi. Ot va uning ichki kategoriyalari. Ma`lumki, ot predmet va predmetlik tushunchasini ifodalaydigan soz turkumi bolib, u grammatik son, kelishik va egalik kategoriyalariga ega boladi. Grammatik son kategoriyasi. Eski ozbek tilida ham hozirgi ozbek tilidagidek, birlik son soz negiziga muvofiq keladi. Koplik esa maxsus grammatik korsatkichlar bilan ifodalanadi. Eski ozbek tilida koplik manosini quyidagi qoshimchalar ifodalagan: -lar-lar. Bu qoshimchaning qollanishi hozirgi ozbek tilidagidek, keng bolgan: al kenddagi kishilar kelib turur (qR). Tashlarni tamam bu tagdin eltarlar (BN). Bu qoshimcha eski ozbek tilida ham ayrim holat va mavxum tushunchani bildiruvchi otlarga qoshilganda koplikni emas, balki kuchaytirish, ta`kidlash kabi manolarni ifodalaydi: Anin dushmanlari kop qaygular tapti (oN). Axmad Yusuf beg iztirablar qilib aytadur kim. (BN). Shu bilan birga, bu qoshimcha xurmat manosida ham qollangan: Atalari ezgu kishi erdi (Taf.). qabrlari Balxdadur (MN).
• 14 -at-at. Ma`lumki, qadimgi turkiy tilda bu qoshimcha -t variantida (qiyin (azob)- qiyit (azoblar)) qollanib, koplik va jamlik manolarini ifodalagan. Eski ozbek tili yodnomalarida, xususan, Bobirnomada bu qoshimcha at-at tarzida qollanib, xuddi shu manolarni ifodalagan. Maxallat, begat, tumanat, boukat, bagat. Shuni aytish kerakki, qadimgi turkiy tilda oglan, eran sozlarida uchraydigan koplik manosi eski ozbek tilida koplik manosida emas, balki birlik manosida qollangan: Yiginiz beglaru oglanlarni (ShB).Eranlar ayturlar (Taf.). Ma`lumki, hozirgi ozbek tili leksikasida arab sozlari ma`lum orin tutadi. Bu xol eski ozbek adabiy tilida kuchliroq bolgan. Shu munosabat bilan koplik shaklida ozlashtirilgan sozlar koplik manosida qollangan: shuara (shoirlar), ulama (olimlar), salatin (sultanlar). Ayrim xollarda bunday sozlar birlik manosida oqilib, ularga lar-lar qoshimchasi qoshilavergan: Yolda ajayiblar kordilar (qR). Burungi shuara va akabirlar zaylida mazkur bolgaylar (MN). Egalik kategoriyasi. Predmet va predmetlik tushunchasining nutqdagi uch shaxsdan biriga taalluqli ekanligini bildiruvchi qoshimchalar jami egalik kategoriyasini tashkil etadi. Egalik qoshimchalari negizning til oldi va til orqa xususiyatiga hamda negizda lablangan unlilarning qatnashishiga qarab, turli fonetik korinishlarda qollangan. -m qoshimchasi. anli bilan tugagan har qanday negizga qoshila oladi: atam, akam. -im qoshimchasi. andosh bilan tugagan til orqa unlilari mavjud negizlarga qoshiladi. Furqatindin za`faran uzra tokarmen lalalar Lalalar ermaski bagrimdin erur pargalalar (Nav.). -im qoshimchasi. andosh bilan tugagan til oldi unlilari mavjud negizlarga qoshiladi: Mexrim otin xushu sabru aqlu xis yashurmadi Mexri lamie` tort burqa` keynidin pinxan emas. -um qoshimchasi. andosh bilan tugagan va til oldi unlilari qatnashgan negizlarga qoshiladi. al labi unabgun konlumga ekkan tuxmi mexr Konlum ichra yashurun durdanadek unab ara. -um qoshimchasi. andosh bilan tugagan til orqa lablangan unlilar qatnashgan negizlarga qoshiladi: Bolmadim umrumda bir dam xatiri xurram bila Gar ilikdin kelsa bir damni kechurman gam bila. I shaxs kopligi, II shaxs birlik va kopligida ham yuqoridagi qoida oz kuchini saqlaydi. I shaxs kopligida egalik qoshimchalari miz -miz,-imiz -imiz, -umiz umiz va umuz -umuz tarzida; II shaxs kopligida niz-niz, -iniz-iniz,-uniz-uniz,-unuz-unuz tarzida; III shaxs birlik va kopligida si-si (unlilardan song), -i-i (undoshlardan song) qoshimchalari qoshiladi. Kelishik kategoriyasi Kelishiklar gapda otning yoki otlashgan sozning fe`lga, bazan boshqa soz turkumiga munosabatini ifodalaydigan formalardir. Eski ozbek tilida hozirgi ozbek tilidagidek, 6 ta kelishik shakli saqlangan. Turkiy tillar taraqqiyotining qadimgi davrlari uchun harakterli bolgan vosita kelishigi shakli XIII-XIV asrlarga oid yozma yodgorliklar tilida ham ma`lum darajada qollangan. XV asr va undan keyingi davrlarda vosita kelishigining qollanishi ancha chegaralangan bolib, ozining grammatik xususiyatini yoqotgan va kelishik kategoriyasi sifatida iste`moldan chiqqan. Shu davrdan boshlab vosita kelishigi shaklida qollangan sozlar ravish kategoriyasiga otgan yoki otish jarayonida bolib, payt, holat kabi manolarni ifodalashga xizmat qiladi: ax urub, faryad etr-men sensizin bu vujudimdin qalibtur yalguz un (Lutfiy). Bolsa jannatda Atayi sensizin, qilgay figan (Atoiy). Bosh kelishik. Odatdagidek, bu kelishik maxsus korsatkichga ega bolmaydi. aning asosiy sintaktik funktsiyasi ega vazifasida kelishidir: Sakkakiy ul ay manzilina xud yeta bilmas (Sakkokiy). Anda kop ulamalar davra alib olturubturlar (Furqat). Shu bilan birga, bosh kelishikdagi soz kesim va ikkinchi darajali bolak vazifasida ham keladi. Qaratqich kelishigi. Bu kelishik qoshimchasi kop variantlidir. Negizning fonetik xususiyatiga qarab, affiksning maxsus variantlari qoshila beradi:
• 15 -nin-nin. Mazkur qoshimcha har qanday negizlarga qoshila beradi: qoychinin iti (Tafsir). Elchinin shaxdliq zaxri shi:shasi. (hamsa). Bu qoshimcha XV asrgacha bolgan yodnomalarda tarkibida lablanmagan unlilar bolmagan negizlarga qoshilgan. Keyingi davrda esa har qanday negizga qoshilgan. -nun -nun. qaratqich kelishigining bu varianti oxirgi boginda lablangan unlilar qatnashgan negizlarga qoshiladi: Rasulnun sozi (Tafsir). harunnun aqli (qR). Kozunnun allida nargis kelib qatig kozlug. (hamsa). Bu qoshimchaning yuqoridagi negizlarga qoshilishi XV-XVI asrlargacha davom etgan. Shuningdek, bu qonuniyatdan chekinish xollari ham uchraydi: Koznin niyati (Atoiy), xalqnun ranji (Tafsir). -in -in -un. qadimgi turkiy tilda undosh bilan tugagan negizlarga qoshiladigan bu qoshimchalar eski ozbek tilida ham uchraydi.Lekin uning qollanishi ayrim soz shakllarigagina xosdir. Bu davr yodnomalaridan mazkur qoshimcha faqat Tafsirda ancha keng qollangandir: ul elin evlari, anlarin evlari. -un qoshimchasi. Bu qoshimcha kim olmoshi bilangina qollangan. Sen kimun ogli-sen? qaratqich kelishigi qoshimchasining bunday variantlari singarmonizmli turkiy tillarda va singarmonizmli ozbek shevalarida ham uchraydi. Bu kelishikning belgisiz qollanishi eski ozbek adabiy tili uchun ham harakterli bolgan: Mulk ikki bagi ikki alam Sultanlig erur sana musallam (hamsa). Tushum kelishigi. Eski ozbek adabiy tilida tushum kelishigi ni -ni -n -i -i variantlariga ega bolgan. -ni-ni. Bu affiks ozbek tili taraqqiyotining barcha davrlarida qollanib kelgan. Yolni berkitayin, qamugni qutqarayin (qR). Bu sozni kizladilar (TF). Bu qoshimcha Bobirnoma asarida qaratqich manosini bildirgan: Bir qirgavulni uskunasini tort kishi yeb tugata almaydur (BN). -n. Bu qoshimcha varianti eski ozbek tilida ancha faol qollangan Lekin u III shaxs egalik qoshimchasidan keyin qoshilgan: qilich birla bashin kesti (oN). Ismailnin evin sordi (qR). Tushum kelishigining bu qoshimchasi she`riy asarlarda keng qollangan. -i-i. Bu qoshimcha I va II shaxs egalik qoshimchalaridan keyin qoshilgan: Adl qulagi-la eshit xalimi (Muqimiy). Aqlimi tamam aldi tugmai giribanin (Furqat). Tushum kelishigining belgisiz qollanishi ham eski ozbek tili uchun harakterlidir: qoymagumdur etagin (Bobir).Konul shakar bikin agzin korup (Sakkokiy). Tushum kelishigininu qadimgi turkiy tilga xos bolgan g-g,-ig-ig-ug-ug variantlari eski ozbek tilida uchramaydi. Jonalish kelishigi. Bu kelishik qoshimchasi eski ozbek tilida qa-ga — ka -ga, a-a va na -na kabi variantlarga ega. Shu bilan birga, qadimgi turkiy tilga xos bolgan garu -garu -qaru -karu, -ra -ra, -ru -ru qoshimchalari ham ayrim yodnomalarda uchraydi. -gagga varianti unli va jarangli undosh bilan tugagan sozlarga qoshiladi, qa qoshimchasi jarangsiz undoshlar va g,x undoshlari bilan tugagan negizlarga qoshiladi: Eykim bari she`r axliga sen xan yanlig She`rin bhari she`rlarga sultan yanlig (Bobir). Lala qadaxina tashqa urdun Jala guxxarini bashqa urdun(hamsa). XIII-XIV asr yodgorliklarida bu tartib buzilgan, ya`ni, -ga ornida qa qoshimchasi yoki aksincha qollanavergan: Ibraximga Ibraximqa, avga avqa, otga otqa (qR). -ka -ga. Til oldi unlilari qatnashgan negizlarga qoshiladi. Eski ozbek tilida qay xollarda ka, qaysi xollarda ga qoshimchasining qoshilishini aniqlash birmuncha qiyin, chunki arab yozuvida bu ikki variant ham (kof) harfi bilan yozilgan. Shunga qaramasdan, jarangli va sonor undoshlar va unlilardan song ga, jarangsiz undoshlardan song ka qoshimchasining qollanganini mushoxada qilish mumkin: Konlumga dard kelgali. (Boburnoma).Elikka menin yashim yeti (Sh. turk). -a /-a. Bu affikslar undosh bilan tugagan sozlarga qoshiladi. Lekin uning qollanishi janrlar boyicha chegaralangan. Bu forma XIII- XIV she`riy asarlarda ham, prozaik asarlarda qollangani xolda, XV asr va undan keyingi davrlarda asosan she`riy asarlarda uchraydi: Bashlarini qashima yetkurunuz (Shayboniynoma). Kel, taqi yurtuna ega bol (Sh.tar.). Ne
• 16 uchun avval ozuna ashna qqildin meni (Otoiy). Ya rabb, ne ajab yari jafakara yoluqtum Kozi-yu qashi jadu-vu makkara yoluqtum (Lutfiy). Qadimgi turkiy tilga oid bolgan garu/-garu//-qaru/-karu//-ru/-ru affikslari eski ozbek tilida ozining kelishik funktsiyasini yoqotgan. alar keyinchalik eski ozbek tilida ham ravish yasovchilarga aylanib ketgan. Qadimgi turkiy tilga oid bolgan ra/-ra affiksi Tafsirda uchraydi: Ya Muhammad, tashra chiq. Biroq keyinchalik bu affiks ham ravish yasovchiga otib ketgan: ichra (ichkari), asra (pastki, quyi). Jonalish kelishigining belgisiz qollanishi ham eski ozbek tili uchun harakterli bolgan. Misollar: Senki ul yan azimat etkundur (Navoiy). Bir inisin yibarur boldi Xisar (Shayboniynoma). orin-payt kelishigi. Bu kelishikni xosil qiladigan quyidagi affiks variantlari uchraydi: -da/-da jarangli undosh va unli bilan tugagan sozlarga qoshiladi: qayguda za`if boldi (qR). Yuzunda nuri tajalli, labinda javhari rux (Lutfiy). -ta/-ta jarangsiz undosh bilan tugagan sozlarga qoshiladi: Bu ishta ixtiyarim yoq turur (Atoiy). Tanimaqta magar yanilmish-sen (Navoiy). orin-payt kelishigining ta/-ta affiksi Boburnomada va ayrim boshqa asarlarda uchrasa ham, odatda, jarangsiz undoshlardan keyin ham da/-da affiksi qoshila bergan. Chiqish kelishigi. Bu kelishikni xosil qiluvchi quyidagi affikslar mavjud: -din/-din unli va jarangli undosh bilan tugagan sozlarga qoshiladi: Charx qasridin quyash har kun tushar alamara (Navoiy). Andijannin nashbatisidin yaxshiraq nashbati bolmas (BN). -tin/-tin jarangsiz undosh bilan tugagan sozlarga qoshiladi: Sen bashtin ayaq jan-sen (Muxabbatnoma), lekin jarangsiz undoshlar tugagan soz negizlariga ham din/-din affiksi qoshila beradi. Aksincha jarangli undosh bilan tugagan sozlarga ham tin -tin affiksining qoshilishi qayd qilinadi: Xojandtin Axsiga kelur (Bobir). -dan/-dan//-tan/-tan. Bu affiks XV asrdan oldingi yodgorliklarda uchraydi va ular fakul`tativ harakterdadir: ach kundin son zindandan chiqardilar (qR). Chiqish kelishigining qadimgi turkiy tilga oid dun/-dun//-tun/-tun affikslari sozning oxirgi boginlari lab unlilari bilan kelgan negizlarga qoshiladi. Eski ozbek tilida bu affikslar faqat oguznomada uchraydi: qirq kundun son, kop toqoshgudun son, anun kozu koktun kokrak erdi. Til tarixi faktlari shuni korsatadiki, chiqish kelishigi formasi keyingi davrlarda shakllangan bolib, uning ornini ma`lum davrlarda orin-payt kelishigi bajargan. Garchand bu xususiyat qadimgi turkiy tilga xos bolsa ham, eski ozbek adabiy tilida chiqish kelishigi manosida orin-payt kelishigi formasi qollangan: Bashini uch yerda yardilar(Tafsir). Bu ishlarda birini qqilsaniz (qR). Vosita kelishigi. Yuqorida ta`kidlanganidek, bu kelishik qadimgi turkiy tilga oid bolgan hodisadir. Lekin u XIII-XIV asr yodgorliklarining ayrimlarida uchrab turadi: Fasix tilin javab berdi (Tafsir). Ani kishilar kozin korgan bar-mu? Vosita kelishigi XV asrga oid manbalarda, masalan, Lutfiy, Atoiy asarlarida ham uchraydi. Lekin bu davrda vosita kelishigining iste`mol doirasi chegaralangan bolib, manosi ham toraygan. Misollar: Faryad etaram tushkali men yalguzun andin// xech oldi tanim, qaldi hamin yalguz un andin (Lutfiy). Kerakmas sensizin, vaallax, mana jan minnati (Atoiy). Vosita kelishigi formasidagi sozlarning bir qismi ravish kategoriyasiga otgan. Ravish kategoriyasiga otish, asosan, payt bildiruvchi sozlar doirasida bolgan: qishin, yazin, erten, kechin, tunun kabi. Bu sozlar tarkibidagi in,-in,-un,-un,-n vosita kelishigi affiksi bolib, keyinchalik sozning tarkibiy qismiga aylangan va bunday sozlar ravish sifatida shakllangan. Ot yasalishi
• 17 Eski ozbek tilida ot asosan ikki usul bilan yasalgan. a. Morfologik usul. g. Sintaktik usul. Sintaktik usul bilan ot yasalishi deyaarli hozirgi ozbek tilidan farqlanmaydi. M., Qarabash, shabshirag, almabash, chaqirqanat, temurqanat. Ot yasovchi affikslar qaysi soz turkumidan ot yasashiga kora quyidagi ikki guruhga bolinadi. a. Ismdan ot yasovchi affikslar. g. Feldan ot yasovchi affikslar. Ismdan ot yasovchi affikslar. Eski ozbek tilida asosan quyidagi afffikslar bilan tsmdan ot yasaladi.-liq/lik/lig/lig affiksi. Tarkibida (oxirida) lab unlisi bolgan sozlaga -luq/l6k/lug/l6g variantlarida qoshiladi. M., yoqluq, yaruqluq, uluglug, man6l6k// man6l6g, munlug, dostlug kabi. Bazan bu tartib buziladi. M., k6zag6lik, yaaruliq. Eski ozbek tilida bu affikslar bilan quyidagi otlar yasalgan. 1. Abstrakt belgini ifodalovchi ot yasaladi. M., Salamatliq bolsun sizlarga. Mena ezg6lik qildi (Rabg.) 2. Konkret tushunchani bildiruvchi otlarga qoshilganda holat-munosabat, aloqadorlik, burch, vazifa kabi manolarni ifodalovchi otlar yasaladi. M., Bu ne xatunluq bolur (Rabg.) Axbab, yigitlikni ganimiat tutunuz (A.N.) 3. Shaxs otlari qoshilganda, kasb-hunar, mansab manolaridagi ot yasaladi. M., Musani qoychiliqga tutdi ersa, (Taf.) Mavlana Zulaliy gazalfurushluq qilur (A.N.) 4. -liq/lik/lig/lig affikslari orin bildiruvchi otlarga qoshilganda, shu oringa aloqadorlikni, munosabatni bildiruvchi ot yasaladi. M., Mir Husayn Mashhadligdur. -chi//chi affiksi. Bu affiks otga qoshilib, kasb-hunar manosini ifodalovchi ot yasaydi. al qoychi anlar bila bardi. Navoiy -chi//chi affiksi bilan mansab, hunar manosidagi otlar yasalishi haqida gapirib quyidagi misollarni keltiradi: qorchi, suvchi, xazinachi, shavganchi, nayzashi, barsshi, qoruqshi, tamgashi, qazshi, turnachi va h. -gu//gu affiksli harakat nomi formasiga chi//chi affiksi qoshilib ozakdan anglashilgahrakatni bildiruvchi shaxs oti yasaladi. M., Biz ani saqlaguchilarmiz. -chi//chi affiksi felga qoshilib ot yasashit ham mumkin. Sen husn elining xani sen-u banda tilinshi (9Lutfiy Savol va topshiriqlar: 1.Tarixiy morfologiyaning asosiy xususiyatlari nimalardan iborat? 2.Koplik manosini ifodalovchi morfologik shakllarni sanang. Arabcha koplik shaklidagi sozlar lugatini tuzing. 3.Egalik qoshimchalarining hozirgi ozbek tilida qollanmaydigan variantlariga manbalardan misol keltiring. 4.Qaratqich kelishigi qoshimchalarini sanang. 5.Jonalish kelishigining qadimgi turkiy tilga xos bolgan qanday qoshimchalari mavjud? 6.Kelishik qoshimchalarining har biriga yodnomalardan misollar yozing. 7.Vosita kelishigi qanday xosil qilingan? A d a b i y o t l a r 1. S.Ashirboyev, I.Azimov. Ozbek tiliining tarixiy grammatikasi. T. 2002. 2. Orinboyev B., Aliyev A., Tursunov U. Ozbek adabiy tili tarixi. T. 1995 3. Aliyev A., Sodiqov K, Ozbek adabiy tili tarixidan.T. 1996. 4. ToychiboyevB. Ozbek tili tarixining davrlari. T. 1996. 5. G.Abdurahmonov, Sh.Shukurov, Q.Mahmudov. Ozbek tiliining tarixiy grammatikasi. T. 2009.
• 18 Maruza 5. Sifat turkumi Reja: 1.Sifat soz turkumining tarixiy taraqqiyoti. 2.Sifat yasalishi. 3.Sifat darajalari va uning intensiv formalari. Tayanch tushunchalar: Sifat darajalari sifatlarda belgi miqdorining ifodalanishini bildiruvchi grammatik shakllar jami. Oddiy daraja belgining kamligi va ortiqligini xosil qilish uchun negiz vazifasini bajaruvchi shakl, belgi neytral aks etadi. Belgining kamligi sifat leksemasiga xos bolgan asosiy belgini emas, balki boshqa sifatdagi belgining qisman aks etishini bildiradi. Belgining ortiqligi(kuchliligi) belgining odatdagi me`yoridan ortiq ekanligini yoki kuchaytirib berilishini ifodalovchi shakl. XVXIX asrlarga mansub manbalar tilida qayd etilgan sifatlar ham umuman turkiy tillardagi, xususan, ozbek tilidagi sifatlarga xos barcha xususiyatlarga ega bolib, bolardan asosiylari quyidagilar: Narsa-predmet va hodisalarning belgisini bildirish sifatning semantik asosidir. Belgi bildirish xususiyati va tabiati jixatidan tub (asliy) va nisbiy sifatlar bir-biridan qisman farqlanuvchi uzgachaliklarga egadir: tub sifat ifodalaydigan belgi tushunchasi shu sifatning tugridan-tugri manosidan anglashiladigan rang, tus, tur, tam, maza, xajm, vazn, me`yor,satx, miqyos kabi doimiy sifatiy belgilar bilan bogliq boladi, bu doimiy sifatiy belgilar konkret va abstrakt harakterda bolishi mumkin: aq alma, aq konul, achchiq danak, achchiq dard kabi; nisbiy sifatda esa bslgi tushunchasi shu yasama sifatga asos bolgan suzdan anglashiladigan narsa-prsdmet yoki hodisa manosi bilan bogliq bolib, uning belgi xususiyati boshqa turdagi narsa-predmet yoki hodisaga turli darajada nisbat berilishi orqali ifodalanadi. Turkiy tillarda, jumladan, ozbek tilida sifat tarixan morfologik kursatkichi uncha taraqqiy etmagan suz turkumi sanaladi. Tadqiqotchilarning fikriga kura sifat dastavval mustaqil suz turkumi sifatida mavjud bolmagan, u sungroq ot turkumidan osib chiqqan va shakllanib rivojlangan. E.V.Sevortyanning ta`kidlashicha, sifatning otdan differentsiatsiyalanish jarayoni ancha ilgarigi davrlarda boshlangan, V-VIII asrlarga kelib bu jarayon ancha keng tus olgan. Sifatning jamlanishi va kristallashishi asta-sekinlik bilan turli davrlarda paydo bolgan turli formalar xisobiga yuz bergan. Bu formalarning ayrimlari qadimdayoq kammaxsul bolgan, ayrimlari esa uz sermaxsulligini hozirgi kunlargacha saqlab qolgan va xatto yanada kengaytirgan. Ayrim formalar ot va sifat uchun mushggarak bolgan, ayrimlari faqat sifatgagina tegishli bolgan, lekin keyingi davrlarda taraqqiy qilmagan [Sevortyan a96q, oh]. Turkiy tillar taraqqiyot bosqichining qadim davrlaridan boshlangan sifatning otdan ajralib chiqishi uzluksiz hodisa bolib, bu jarayon xanuz davom etmoqda. Bundan hamma sifat ham otdan ajralib chiqqan, degan fikr kelib chiqmasligi kerak. Chunki sifat mustaqil kategoriya sifatida ajralib chiqqandan keyin bu turkum tarkibiga yangidan qoshilgan belgi ifodalovchi bir qator tub va yasama suzlar, yasovchi affikslar mavjudki, ularning kelib chiqishi va tabiati hozircha aniqlangan emas.
• 19 Sifat turkumiga oid suzlarning katta qismini yasama sifatlar tashkil qiladi. Yasama sifatlar ikki xil yul bilan: morfologik (affiksatsiya) va sintaktik (kompozitsiya) xosil qilinadi. Morfologik usul bilan sifat yasalishi. Morfologik usul bilan sifat yasalishi uzoq tarixga ega bolgan asosiy usuldir.S ifa t yasalishiga asos bolgan uzak morfema ism yoki fe`l turkumiga oid bolishiga qarab yasovchi morfemalar ham ismlardan yoki fe`llardan sifat yasovchi tarzida ikkiga bolinadi. Sifat yasovchi affikslar tarixan kop bolmagan, ular hozir ham unchalik kop emas. Tekshirilayotgan davr tilida ular qullanish darajasiga kura bir xil emas, ba`zilari unumli, ba`zilari esa unumsizdir. Ismlardan sifat yasovchi affikslar. Ism turkumiga oid suzlardan sifat yasashda quyidagi affikslar qullangan: -lig/-lig,-luq/-lug,-luk/-luk. ashbu affiks variantlarining ishlatilishidagi fonetik sharoit quyidagicha: Tarkibida lablanmagan unlilardan biri bolgan bir buginli, shuningdek, barcha yoki sunggi buginida shu unlilardan biri bolgan kop buginli qattiq negizlarga affiksning asosan lablanmagan orqa qator variantlari, yumshoq negizlarga esa old qator variantlari qoshiladi: agizliq, yazliq, baglig, tatliq, yashliq, qanliq, biliglig, qorganliq, atliq, yaraglig, evlik, yamagliq, kechalik. Lablangan unlili bir buginli, shuningdek, barcha yoki sunggi buginda lablangan unlisi bolgan qattiq negizlarga affiksning lablangan orqa qator variantlari, yumshoq negizlarga old qator variantlari qoshiladi: boyluq, qayguluq, otluq, anduxluq, kuchluk, yuzluk, olturushluq, korkluk, turlug,qutluq, otlug otluq, yamgurluq, tukluk, uyluk, yosunluq, sutluk, kulguluk, kuchluk, suyukluk. Ba`zan bu umumiy qonuniyatning buzilishi kuzatiladi; lablanmagan unlili negizlarga affiksning lablangan variantlari, shuningdek, orqa qator variantlari yumshoq uzaklarga va aksincha, old qator variantlari qattiq negizlarga qoshilib keladi. Bu hodisa, ayniqsa, XVII XIX asrlarda koproq kuzatiladi. -li/-li,-lu/-lu. Bu affiks variantlarining ishlatilishida ham asosan singarmonizm konuniyatiga amal qilingan: old qator variantlari yumshoq negizlarga, orqa qator variantlari qattiq negizlarga qoshilgan: kendli, otli, yagli, tatli, menizli, kerakli, biligli, yarali, yaqalig kabi. Lablangan -lu/-lu variantlarining qullanishida boshqacharoq manzara kuzatiladi; singarmonizm qonuniga binoan tarkibida lab unlilaridan biri bolgan bir buginli yoki sunggi buginida shu unlilardan biri bolgan ikki yoki kop buginli kattiq negizlarga affiksning orqa kator variantlari, yumshoq negizlarga old qator variantlari qoshilishi kerak bolgani xolda, bu qonuniyatga mos ishlatilish siyrak kuzatiladi: otlu, tuglu, kozlu, yuzlu, koruklu kabi misollar kam uchraydi. Kop xollarda lablangan unlisi bolmagan suzlarga affiksning lablangan variantlari, aksincha, lablangan unlili suzlarga affiksning lablanmagan variantlari qoshilib keladi: gamlu, namlu, baglu, yollig, qoyli, tugli, kokli kozli kabi. gi/-gi, -qi/-ki affiksi qadimiy maxsuldor morfemalardan bolib, arxun-enisey, qadimgi uygur yozuvi obidalari, XIXIV asrlarga mansub yodgorliklar tilida ham ancha keng kullangan: Bayaqi yolga tegdilar (qR). Javhar balchiqqa tushsa, burungi bikin nafis turur (SS). Astindaqi azaqlarina qara qoshlarni bagladi (qR). Bu elkindaki narsalar ne turur(NF). -dagi/-dagi, -daqi/-daki. Bu affiks asosan otlarga qoshilib, oringa va paytga mansublik manosidagi sifat yasaydi: -siz/-siz. Bu affiks asosan otlarga qoshilib uzakdan anglashilgan narsaga, holatga, xususiyatga ega emaslik manosini ifodalovchi sifat yasaydi: Vasl noshi dunyada bolmas, Atayi nishsiz(Atoiy).qapugin eshiki yaragsiz turur(qR). Eski ozbek tilida fors-tojik tilidan ozlashgan quyidagi affikslar ham faol qollangan: -iy. Adabiyotlarda yoyi nisbat deb yuritiladi va nisbiy sifat yasaydi: Shax qilib xil`atini rayxaniy,
• 20 Rast andaq ki sarvi bostaniy (Xamsa) -nak. Otdan muayyan belgiga ega bolgan sifat yasaydi: . la`li atashnak (Maxb.q), . konl6m gamidin ul gamnak (Maxb.q). -gun. Rang bildiruvchi sifat yasaydi: Subxidam kim sipexri minagun Yerni bayzadin etti bayzagun. (hamsa). -vash. oxshatish manosidagi sifat yasaydi. shaxzadayi parivash. (Max.q.), . maxvash saqiy. (Max.q.). -var. oxshatish manosidagi sifat yasaydi: buzurgvar, umidvar. . durri shaxvar uzulup yerga tushti (Max.q.). Bu affikslardan tashqari, -in, -fam, -aniy sifat yasovchi affikslari ham qollangan. Fe`ldan sifat yasovchi affikslar. Fe`ldan sifat yasovchi affikslar unchalik kop emas. alardan faqat birgina affiks sermaxsul bolib, qolganlari kammaxsul va uta kammaxsul affikslardir. alar quyidagilar: -g/-g,-q/-k(ig/-ig,-iq/-ik,-ug/-ug,-uq/-uk).Affiks variantla- rining kopligi singarmonizm qonuni amalda bolganligidan dalolat beradi. Biroq yumshoqlik-qattiqlik va lab garmoniyasi qoidasining bir qadar buzilishi kuzatiladi, jarangli va jarangsiz undoshli variantlar ishlatilishida muayan qonuniyat va fonetik sharoitni belgilash qiyin. Chunki ayrim manbalarda asosan jarangsiz undoshli variantlar ishlatilsa, ularning kopchiligida (xatto bir suz doirasida ham) har ikkala variant baravar qullanaveradi. Lekin umumiy nisbatiga kura jarangsiz unlili variantlar aksariyatni tashkil qiladi. Fe`dan sifat yasashda eng sermaxsul bolgan bu affiks yordamida yasalgan sifatlarda uzakdan anglashilgan mano bilan bogliq belgi-xususiyatga egalik tushunchasi ifodalanadi:Demasun qorqaq (ShN). Bu rud quruq ruddur, munda hargez suv bolmas (BN). -n(-in -in,-un,-un,-an,-an).qadimiy vosita kelishigining bu affiksi ozining birgalik manosi asosida sungroq suz yasash funktsiyasini ham kasb etgan. a uzakdan anglashilgan belgiga egalik manosini ifodalovchi sifat yasagan: Nedin t o l u n ay yuzun ila xusn talashur (Atoiy). qiyamat azabindin yaqinmu turur (TF). l(-il/-il). Bu affiks ayrim fe`llardan uzakdan anglashilgan harakat yoki holat belgisiga egalik manosini ifodalovchi sifat yasaydi: Dunyanin tugal malini bersan (NF). Shu bilan birga, -ir / -ur (Bu agir ishka ogradimiz (qR)), -ri / -ri (quyi egriligi chindur (Lutfiy)) qoshimchalari bilan ham sifat yasalgan. Sintaktik (kompozitsiya) usul bilan yasalgan sifatlar sifat turkumiga mansub leksik birliklarning katta qismini tashkil qilgan. alar sifat va boshqa turkumlarga mansub suzlarning bir-biri bilan turli kombinatsion vositalar yordamida birikuvi, juftlashuvi, takrorlanuvi va tiziluvi orqali xosil bolgan. alar tarkibiy qismlarining birikuv tarziga kura qoshma va murakkab sifat yasaladi. Sintaktik usul bilan yasalgan sifatlar turgun bolmaydi va ukoproq uslubiy vazifa bajaradi: qara yuzluk bashi (Navoiy), qara tamgaliq ay (Lutf.). Sifat darajalari. Sifat darajalarining turkiy tillarga xos har uchala turi va har bir turning ifodalanish usullari bu davr tilida ham mavjud. hozirgi va otmish lingvistik adabiyotlarda sifatning oddiy, qiyosiy va orttirma darajalari haqida fikr yuritib kelingan va unda rus tili qolipidan kelib chiqilgan. ozbek tilidagi sifatlar esa bu qolipga tushmaydi, balki oddiy daraja, belgining kamligi darajasi va belgining ortiqligi kuchaytiruv darajasini farqlash imkoniyatini beradi. Oddiy daraja. Boshqa darajalarning xosil bolishi uchun negiz vazifasini bajaradi va belgi neytral darajada boladi. Bu shakl nol` shakl bolib, unda affiks qatnashmaydi. Belgining kamligi esa bir necha affikslar orqali xosil qilinadi:
• 21 -raq/-rak. Kim ki ulugraq, ana xidmat kerak al ki kichikrak, ana shafqat kerak. (Xamsa). -mtul. qizimtul, qaramtul, yashimtul (Maboinul-lugat). Belgining kamligi darajasida sifatga xos bolgan asosiy belgining kamligini bildirmaydi, balki boshqa belgida sifat ifoda qilayotgan belgidan qisman mavjudligini anglatadi. Belgining ortiqligi va kuchliligi darajasi. Bu daraja sifatlarni toliq va toliqsiz takrorlash hamda sifat oldidan ravishlarni keltirish orqali xosil qilinadi. Tola takror: Menizlari gul-gul, qabaglari ken-ken (Navoiy). Ba`zan bunday sifatlarning birinchi qismida chiqish kelishigi affiksi ham qatnashadi va manoning yanada kuchaytirilishiga xizmat qiladi: Zaxirim avqati yamandin-yaman (Navoiy). Toliqsiz takror. Bunda birinchi bogin p,m undoshlari ishtirokida takrorlanadi: ap-achig, ap-aq, yup-yumalaq, chup-chuqur, yam-yashil (Muxok.lug.). Sifat oldidan ravish sozlari keltiriladi: Bagayat biyik kishi (Navoiy), asru ken (Bobir). Ta`kidlash zarurki, -raq/-rak affiksli shakllarda qiyos manosi yoq emas, balki belgining kamligi manosi bosh manodir. Savol va topshiriqlar: 1.Sifat yasovchi eski ozbek tiliga xos bolgan qoshimchalarni sanang. 2.Eski ozbek tilida orttirma darajadagi sifatlar qanday xosil qilinadi? 3.Belgining ortiqligi va kuchliligi formalari qanday xosil qilinadi? 4.Sifat darajalari shakllanishining hozirgi ozbek tilidan farqli tomonlarini izoxlab bering. A d a b i y o t l a r 1. S.Ashirboyev, I.Azimov. Ozbek tiliining tarixiy grammatikasi. T. 2002. 2. Orinboyev B., Aliyev A., Tursunov U. Ozbek adabiy tili tarixi. T. 1995 3. Aliyev A., Sodiqov K, Ozbek adabiy tili tarixidan.T. 1996. 4. ToychiboyevB. Ozbek tili tarixining davrlari. T. 1996. 5. G.Abdurahmonov, Sh.Shukurov, Q.Mahmudov. Ozbek tiliining tarixiy grammatikasi. T. 2009.
• 22 Maruza 6. Son Reja: 1.Son haqida umumiy tushuncha. 2.Sonning mano turlari va ularning xosil qilinishi. 3.Eski ozbek tilida sonlarga xos bolgan fonetik xususiyatlar. 4.Sonning tuzilishi jixatdan turlari. 5.Numerativ sozlar. Tayanch tushunchalar: Sonning mano turlari sanoq, tartib, dona, chama, jamlovchi, taqsim sonlar. Sonning tuzilishiga kora turlari sodda, murakkab, kasr sonlar. Numerativ sozlar hisobni anglatuvchi sozlar . Sanoq sonlar. Eski ozbek tilida sanoq sonlar kishi, narsa hamda hodisalarning sanogini bildirgan, sanoq sonlarning birlik, unlik, yuzlik, minglik va boshqa formalari qullangan. Sanoq sonlar sodda va murakkab formalar orqali ifodalangan, arab, fors-tojik, xind tillaridan uzlashgan sanoq sonlar ham uchraydi. Eski ozbek tilida qadimgi turkiy tildagiga nisbatan sonlar jiddiy ozgarishga uchragan emas, lekin oziga xos tizim xosil qilgan. Ayniqsa, murakkab sonlar hozirgi normalarga yaqinlashgan. Bu davr tilida trt yigirmi (an), alti elig (nu), otuz artuqi uch (qq) kabi murakkab sonlar qollanishdan chiqqan. Sodda sanoq sonlar eski ozbek tilida tanglay garmoniyasi talabiga kura qattiq va yumshoq variantlarda qollangan.Sodda sanoq sonlar quyidagicha kurinishga ega: bir soni, asosan, yumshoq talaffuz qilingan: bir biriga qatila berdilar (Amiriy). Bi r i b i r i g a baqmay (BN). XVIII XIX asr yozma manbalarida bir sonini qattiq talaffuz qilish holatlari ham uchraydi: Bir-biriga namaxram et (avaysiy). Ikki soni oldidagi unli -e yoki -i tovushlari orqali: eki, -ikki tarzida talaffuz kilingan. Shu bilan birga, iki soni tarkibidagi -k undoshi ba`zan tashdid orqali ifodalangan: eki, ekki, iki, ikki kabi. Bunday xilma-xillik she`riyatda aruzning talabi bilan yuz bergan. XIX asrga oid ayrim yozma manbalarda alti soni alta, yetti soni y e t t e formasida uchraydi. Boburnomada, Gulxaniy, Munis asarlarida bir toqquz,toqquz- toqquz iborasi qullangan, har narsaning tuqqiztalik songa ega manosini anglatgan: B i r t o q u z e t v a b i r toquz parcha kelturadi (BN). Mena gamdin t o q u z-t o q u z tuxfa (Munis). Yigirma soni uch xil fonetik variantda iste`mol etilgan: yigirma (BN); yigirmi (Navoiy, MN); igirmi (Sh tar.). Elik soni tarkibidagi -l undoshi dastlab ikkilanmagan, keyinchalik geminatsiyaga uchrab tashdid orqali ifodalangan: Elik (Navoiy, MN), ellik (BN). XVXIX asrlarga oid yozma manbalarga arab, fors-tojik hamda xind tillaridan ba`zi sanoq sonlar uzlashgan, uzlashgan sanoq sonlar uz formalarida qullangan. Fors-tojikcha: s a d x a z a r (Lutfiy); y a k y a k ( O g a x i y ) ; du bara (Muqimiy). Xindcha lak soni XVIXIX asrlarga oid yozma manbalarda qullangan: Yuz minni l a k derlar (BN); min l a k somni (Muqimiy). Boburnomada xindcha k o r u r (un million), arb (bir milliard), korb (yuz milliard), nayl (un trillion), padam (milli-trillion), san (eng yuqori sanoq son) sanoq sonlari qollangan.
• 23 Dona sonlar. XVXIX asrlarga oid yozma manbalarda dona sonlar ifodalovchi formalar kam rivojlangan, dona sonlar funktsiyasini turli son formalari bajargan. Alisher Navoiyning Maxbubol qulub, Sab`ai sayyor, Muhammad Solixning Shayboniynoma asarlarida bir, ikki sanoq soniga -ta affiksi qoshilib dona son xosil bolgan: b i r t a yarmag ikki bolub (Navoiy Mq); b i r t a o tmakni iki bolub (Navoiy Mq). XVXIX asrlarga oid yozma manbalarda sanoq sonlar dona sonlar manosida qullangan: Y e t i agzi anin otlar sachib (Navoiy XA). Yuz m i n bayti bar va b i r qasida aytibdur (Navoiy MN). Numerativ sozlar. Numerativ suzlar XVXIX asr yozma manbalari tilida ham deyarli sanoq sonlar bilan qullangan, bu davr yozma manbalari tilida numerativ suzlarni qullash qadimgi turkiy hamda XIXIV asr yozma manbalari tiliga nisbatan kengaygan. Eski ozbek tilida ham numerativ suzlar harakteriga kura turlicha manolarni anglatgan. Numerativ suzlar sanoq son bilan aniqlanayotgan suzlar orasida qullanib, aniqlanmish suzga nisbatan qoshimcha aniqlik darajasini oshirgan. Shuningdek, numerativ suzlar ulush, miqdor, xajm, vosita birligi, masofa, tuda, ulchov birligi, gurux, dona kabi qator manolarni anglatgan. Tartib sonlar. XVXIX asrlarga oid yozma manbalar tilida tartib sonlar asosan sanoq sonlarga affikslar qoshilishi orqali xosil qilingan. Arab, fors-tojik tillaridan uzlashgan sonlar leksik-semantik usul bilan ham tartib son manosini anglatgan, ba`zan uzlashgan tartib sonlar formasi ham qullangan. -`nchi,-inchi,-unchi,-unchi,-nchi,-nchi affiksi variantlari asosida tartib sonlar xosil qilish keng qullangan. -`nchi, -inchi,-unchi, -unchi affiksi undosh tovushlar bilan tugagan sanoq sonlarga, unli tovush bilan tugagan sanoq sonlarga -nchi, -nchi affiksi varianti qoshilgan: ikkinchi, yetinchi,uchunchi, tortunchi, altinchi, onunchi. Tartib sonning birinchi formasi sostavli tartib sonlar tarkibida uchraydi: yigirmi b i r i n c h i fasl (Navoiy Mq); birinchi maqalat (Navoiy XA). -lanchi (la—nchi),-lanchi(la—nchi) affiksi sanoq sonlarning qattiq, yumshoqligiga kura qoshilib, tartib sonlar xosil qilingan, bu affiks bilan tartib son xosil qilish Alisher Navoiyning Maxbubol qulub asarida uchraydi, XVII asrdan boshlab -lanchi, -lanchi affiksi orqali tartib son xosil qilish kengaygan: altil a n c h i fasl (Mq), s e k i z l a n c h i fasl (Mq), y e t i l a n c h i arqada (Sh tar.), b e s h l a n c h i oqli (Sh tar). Avval sozi birinchi tartib soni manosida qullangan: al a v v a l qildi Gul vasfini agaz (Lutfiy ), A v v a l ayagiga tushub past bol (Navoiy XA). qadimgi turkiy yozma manbalarida ham tartib sonlar -nch, -inch, -inch, -unch, -unch hamda -nti, -nti, -ndi, -ndi affiksi variantlari orqali ifodalangan; -nti, -ndi formasi ikki soniga qoshilgan. Birinchi tartib soni urnida ilk, ilki sozi ham qullangan. Devonu lugotit turk yozma obidasida tartib sonlar asosan -nch, -inch, -inch, -unch, -unch hamda -ndi affikslari bilan ifodalangan. Jamlovchi sonlar. Jamlovchi sonlar oziga xos xususiyatlarga ega, shuningdek, jamlovchi sonlarda umumturkiy tillarga xos belgilar ham mavjud. Jamlovchi sonlar sanoq sonlarga -av,-av,-la,-la,-ala,-ala,-avla,-avla,-avlan,-avlan, ba`zan -lay, -lay; -agu, -agu affikslari qoshilishi orqali ifodalangan. -agu,-agu affiksi orqali jamlovchi sonlar xosil qilish XIV asr yodgorliklarida faolroqdir: alar yetagu, men yalguz (Rabg.), . uchagusi tun sariga bardilar (oN). -av/-av affiksi orqali jamlovchi sonlar yasalishi XVXIX asrlar yozma obidalarida harakterli bolgan: ikav (Navoiy SS); uchav (Navoiy FSh); cherikda bir i k a v (ShN); harut ila Marut i k a v (Furqat). -lay (-lagu / -layu /- lay) affiksi Sab`ai Sayyor, Boburnoma asarlarida ayrim urinlarda iki soniga qoshilib, jamlovchi sonlar yasagan: bariban ul nuqudni i k a l a y (Navoiy SS); i k a l a y qorgan yavigiga (BN).
• 24 -ala,-ala affiksi Navoiy, Bobur asarlarida sanoq sonlarga qoshilib jamlovchi sonlar yasagan: t o r t a l a s i ( Navoiy MN), bu uchalasi (BN). -(a)vlan (agulan>avlan) affiksi ba`zi sanoq sonlarga qoshilib jamlovchi sonlar yasagan: ikavlan qachtilar (Lutfiy GN). Chama sonlar. XV XIX asrlarda bitilgan yozma manbalarda chama sonlar analitik, sintaktik usullar bilan xosil qilingan. -cha, -cha affiksi sanoq sonlarga qoshilib, chama sonlar xosil qilingan: yuz i k i yuzcha kishi (Navoiy XA); yana b e s h m i n c h a kishi (ShN). Sanoq sonlarning juft xolda qullanishi orqali ham chama sonlar xosil bolgan; kichik sonlar oldin, katta sonlar keyin qullangan: y u z – y u z e l i k ozbakni kishisi bilan (BN); t o r t -b e s h min kishi birla (ShN). Sanoq sonlardan keyin chagliq, chagli, chaqliq suzlari qullanib, chama son manosini anglatgan: on y i g a c h c h a g l i q masafat (Navoiy FSh); yigirma c h a g l i q kishilari oldi (Sh tar.). Sanoq sonlar aycha, yilcha, yavuq, yaqin,artuq, artuqraq, ziyada, koprak,azraq kabi suzlar bilan kelib, chama son manosini ifodalagan: otuz y i l c h a yaqin bar (Navoiy MN), ik i y u z d i n k o p r a k uch y u z d i n a z r a q bolgay edi (BN). Taqsim sonlar. Eski ozbek tilida taqsim sonlar, asosan, -rar,-rar,-ar,-ar affiklari bilan xosil qilingan: Aylarda b i r a r – b i r a r korunur (Atoiy), Fusulni tortar ay ta`yin qilibturlar(BN), Yu z a r misqal kumush (BN). Nodira, Gulxaniy asarlarida bir soni ketma-ket takror qullanib, keyingi bir soniga -dan,-din affiksi qoshilib, taqsim sonlar manosini anglatgan: Ikki gul bargini bir birdan gaxi guftara ach (Nodira). Bir chardevar kam bolsa, otuz tishni bir birdin sindirur (Gulxaniy). Bir va ikki sanoq sonlari grammatik kursatkichlarsiz ketma-ket takrorlangan xolda taqsim sonlar manosini anglatgan: Neki korguzdilar sana bir-bir (Navoiy SS), agar chun i k k i – i k k i qol tutub (Muqimiy). Kasr sonlar. Eski ozbek tilida kasr sonlar sintaktik usul bilan ifodalangan, maxraj hamda surat sonlar asosida xosil bolgan, maxraj son sanoq sonlarga chiqish hamda urin-payt kelishiklari affikslari qoshilishi orqali ifodalangan, surat sonlar sanoq sonlardan iborat bolgan, shuningdek, surat sonlar grammatik kursatkichlarni ham qabol qilgan: Necha ogsam aytman m i n d a b i r i n (Lutfiy GN). Yuz d i n b i r i k i ma`rakaga yetib (Navoiy Mq). Yurt malinin ondin birin i alur (Sh turk.). Berurman bolsa yuz janimu m i n d i n b i r xisab aylab (Munis). Kasr son yasalishida ba`zan maxraj va surat son orasida ayrim boglovchilar qullangan, grammatik kursatkichlar maxraj son yoki surat songa qoshilgan, ba`zan maxraj va surat sonlar distant holatlarda uchraydi: yuzdin g a r b i r i s i g a yetsa (Navoiy SS). Yarim sozi ham kasr son manosini anglatgan. Shuningdek, kelishik hamda egalik qoshimchalarini ham qabol qilgan: Y a r i m kecha yetib tushtilar (Navoiy MN). Bir y a r i m qari qazsa, suv chiqar (BN). XVI XIX asrlarga oid ba`zi yozma manbalarda fors-tojik tilidan uzlashgan nim, du nim, chaxaryak, charyak suzlari kasr sonlar manosida qullangan: ta`rif qilgannin yarimi balke c h a r y e k i c h a ashliq (BN); oglanlarni n i m qiyat tedilar (Sh turk). Savol va topshiriqlar: 1. Sonning eski ozbek tilidagi oziga xos xususiyatlari nimalarda korinadi? 2. Sonning mano turlari, tuzilishiga kora turlari qanday xosil qilinadi? 3. Eski ozbek tilidagi sonlarning qollanishiga manbalardan misollar toping. 4. Sonning tuzilishi jixatdan turlari haqida gapiring. 5. Numerativ sozlar nima?.
• 25 A d a b i y o t l a r 1. S.Ashirboyev, I.Azimov. Ozbek tiliining tarixiy grammatikasi. T. 2002. 2. Orinboyev B., Aliyev A., Tursunov U. Ozbek adabiy tili tarixi. T. 1995 3. Aliyev A., Sodiqov K, Ozbek adabiy tili tarixidan.T. 1996. 4. ToychiboyevB. Ozbek tili tarixining davrlari. T. 1996. 5. G.Abdurahmonov, Sh.Shukurov, Q.Mahmudov. Ozbek tiliining tarixiy grammatikasi. T. 2009. Maruza 7.Olmosh Reja: 1.Olmoshning ta`rifi va uning eski ozbek tilida qollanish xususiyatlari. 2.Olmoshning mano turlari, turlanishi, fonetik variantlari. Tayanch tushunchalar: Olmosh ot, sifat, son va boshqa sozlarning mavjudligini bevosita ifodalamay, ulrning mavjudligini korsatuvchi mustaqil soz turkumi. Kishilik olmoshlari,Korsati olmoshi,ozlik olmoshi,Soroq olmoshi,. Belgilash olmoshi todaning qismini yoki todani, jamlikni bildiradi. Gumon olmoshi noaniq shaxs, belgi, miqdorni bildiradi. Bolishsizlik olmoshi shaxs, belgi va miqdorni inkor etadi. Olmoshning mano turlari olmosh ifodalaydigan modal manolar. Olmosh ot, sifat, son va ba`zan boshqa soz turkumlari ornida qollanib, predmet va unga xos bolgan belgining mavjudligini korsatadi. Olmosh predmetlikni yoki uning belgisini doimiy emas, balki muayyan orinlarda ifoda qiladi. Shu jixatdan olmosh mustaqil soz turkumi xisblansa-da, konkret manoga ega bolmaydi. Eski ozbek tilidagi olmoshlar mano xususiyatlariga quyidagi guruxlarga bolinadi: kishilik olmoshlari, uzlik olmoshlari, kursatish olmoshlari, suroq olmoshlari, birgalik olmoshlari, belgilash olmoshlari, gumon olmoshlari, bolishsizlik olmoshlari. Kishilik olmoshlari. Kishilik olmoshlari leksik-semantik jixatdan ma`lum suz kategoriyasidir, hamda grammatik xususiyatlarga kura, turli affikslar bilan ifodalangan, kishilik olmoshlarining ba`zi fonetik variantlarini xisobga olmaganda, kopchilik qismi hozirgi ozbek tilida foydalanilmoqda. Kishilik olmoshlarining I shaxs birligi: men. Kopchilik yozma manbalarda men olmoshi mimu yo-yu nun orqali yozilgan, XVII XIX asrlarga oid ba`zi yozma obidalarda mim-u nun bilan ifodalangan. Men olmoshining har ikki yozuv formasi tarkibida old qator urta keng e tovushi qullangan: XIX asrga oid ayrim yozma manbalarda ba`zan tarixiy-dialektal hodisa sifatida men olmoshining ben formasi iste`mol etilgan. YOdgorliklarda men olmoshi funktsiyasini boshqa sozlar ham bajargan. Banda va bu banda formalari Alisher Navoiy, Muqimiy, Yaqiniy, Maxmur asarlarida qullanib, tinglovchiga nisbatan kamtarlik manosida foydalanilgan: B a n d a shafaq-tek qan yiglab ke. (Yaqiniy). B a nd a ul vaqtda Buharada edim (ShN). B a n d a bayan gar qilsam (Maxmur). Faqir va bu faqir suzlari Navoiy, Abolgozi Baxodirxon, Ogaxiy, Muqimiy asarlarida qollangan: F a q i r alar sari barurga muvaffaq boldum (Navoiy MN). F a q i r taraf tutub yalgan aytgan bolgay-men (Sh turk)
• 26 XV asrdan boshlab men olmoshi urnida faqiri-xaqir, faqiru-xaqir suzlari birikmasi ham qullana boshlangan, ba`zan bu olmoshini faqiri xaqir suzlardan oldin kullash Navoiy hamda Ogaxiy asarlarida uchraydi: Faqiri-xaqir yad tuttum kim. (Navoiy MN). B u f a q i r i-x a q i r ham kim bu ulug xanadannin, qadimiy bandasi va bu baland astannin samimiy sarafkandasidur-men (Ogaxiy). XVIII XIX asrlarga oid yozma manbalarda faqiri-xaqir kamina, kamina, bu kamina, men kamina birikmalari ham men olmoshi urnida iste`mol qilingan: Faqiri-xaqir kamina taganiz Muhammad Aminxoja Muqimiy (Muqimiy). K a m i n a h a m z kozum bilan kordum (Furqat). II shaxs birligi: sen. Kishilik olmoshining sen formasi sinu yo nun bilan yozilgan, sen olmoshi tarkibidagi yo asosan old qator lablanmagan urta keng e unlisining belgisini ifodalaydi. XVXVI asrlar yozma manbalarida sen olmoshi kelishik affikslari bilan turlanganda, yo hfhai yozilmaydi: senindek (Lutfiy); senin(Amiriy). Sen olmoshi sinu nun yo orqali hamda yo belgisini tushirib yozilsa ham, eski ozbek tili yozma manbalarida san emas, sen shaklida talaffuz etilgan. III shaxs birligi: ul, ba`zan u, an shakli qullangan. XV XIX asr yozma manbalarida asosan ul varianti qollangan. al olmoshi tarkibidagi -l undoshining tushib qolishi orqali ba`zan u shakli vujudga kelgan. a kishilik olmoshi Boburnoma hamda Xuvaydo asarlarida ba`zi urinlarda uchraydi: har kim ne kim u n i n yeriga olturdi (BN). a n i kim saqladi xallaq (Xuvaydo). III shaxs kishilik olmoshi birligining an varianti (ul>al>an) ba`zan Furqat asarlarida uchraydi: An hama beganalarga ashnaliq shunchalar; I shaxs kopligi: biz. Biz olmoshi XVXIX asr yozma manbalari uchun umumiy harakterga ega, yumshoq talaffuz etilgan, koplik, birlik manolarida qullangan. Biz olmoshi koplik manosida: B i z ham kishi yibarduk (BN).B i z ikki bolak elmiz (Sh turk.). B i z ikkimizga musulman bol tedi (Sh tar.). Biz olmoshi birlik manosida ham qollangan: B i z i n bila bolgan beglarini ham faraxorlariga yarasha berib shafqat qildim (BN). Bizni rasvai jaxan etti yad aylamadin (Nodira). Koplik ifodalash xususiyatini yanada oshirish uchun biz olmoshiga lar affiksi qoshilgan: Mavlana Kaboliy b i z l a r n i tilab vasiyat qildi kim, bu kecha alamdin barur-men (Navoiy MN).Gul gunchasidur goya bizlarga achilmaydur (Bobur). II shaxs kopligi: siz. Siz olmoshi koplik manoda qullangan: Biz sizin uchun savrulduqq (ShN). Biz bu saridin yetkach, s i z ichkaridin chiqib elikinizdin kelurini taqsir qqilmanlar (BN). Siz olmoshining koplik manosini kuchaytirish uchun lar affiksi qoshilgan: S i z l a r kim qarindashlar turur-siz bizin birla ittifaq qilin (Sh tar). Shadman s i z l a r d i n – u olguncha minnatdar-men (Furqat). III shaxs kopligi: alar, ular, anlar, ba`zan unlar shakli qullanilgan. Alar olmoshi XVXIX asrlarda yozilgan kopchilik yozma manbalarda keng qullangan: A l a r n i n ikisin olturub (Navoiy). A l a r aydilarki, ozbakni bir masali bardur (Gulxaniy). alar varianti Lutfiy, Bobur, Abolgozi Baxodurxon asarlarida uchraydi: alar mendin yashurub (BN). alarnin knli (Sh.tar.). Anlar olmoshi Lutfiy, Nusratnoma, Abolgozi Baxodirxon, Gulxaniy, Furqat asarlarida iste`molda bolgan: a n l a r ashyani; A n l a r d i n otub xavuzga sharbatlar tokulur. A n l a r kop yillargacha bu aytilgan nimarsalarni berurlar (Sh.tar.). III shaxs kopligi tarixiy taraqqiyotida quyidagilar kozga tashlanadi: XIII-XIV asrlarda ular, anlar varianti keng qollangan bolsa, XV asrdan boshlab alar varianti faollashadi. XIX asr oxirlarida yana ular, anlar varianti faollasha boshlaydi hamda keyinchalik ular varianti III shaxs kopligida yagona bolib qoladi.
• 27 Kishilik olmoshlarining turlanishida eski ozbek tilida oziga xos xususiyatlar kozga tashlanadi: Kishilik olmoshlarining turlanishi: Kelishiklar Turlanishi Bosh kelishik Men, sen, ul, biz, siz, ular, anlar, alar qaratqich kelishigi Menin, senin, anin, biznin //bizin,siznin//sizin,ularnin //ularin, anlarnin//anlarin, anlarnin, bizim, sizim Tushum kelishigi Meni, seni, ani, bizni, sizni, ularni, anlarni, alarni Jonalish kelishigi Mana (manar), sana (sanar), ana,bizga, sizga, ularga(qa), anlarga(qa), alarga (manqa, sanqa), biza, siza orin-payt kelishigi Menda, senda, anda, bizda, sizda, ularda, anlarda, alarda Chiqish kelishigi Mendin, sendin, andin, bizdin, ulardin, anlardin, alardin. XIII-XIV asrlarda, XIX asrdan keyingi yodgorliklarda ham chiqish kelishigining dan/- dan, ba`zan dun/-dun varianti qollangan. azlik olmoshi. Eski ozbek tilida z olmoshi faol qullangan. z olmoshi dastlab ot turkumiga oid soz bolgan va ozlik, vujud, jon, rux kabi manolarni bildirgan. Eski ozbek tilida ham z olmoshining bu manolari ayrim orinlarda saqlanib qolgan: zumdin xayat baray (Navoiy). ey sanam, zni (vujud) bizga naashna takay (avaysiy).z sozi eski ozbek tilida olmoshga otish jarayoni tugallangan, shaxsga taalluqliligini, xosligini, uning tarkibiy qismi ekanligini manolarini anglatgan: zinin shakli birla (Navoiy, XA). Meni z xuzuriga talab qildi (F.). z qilichinboynuma yetkursa (Navoiy, LT). z olmoshi takror qollanishi mumkin. Bunda ish-harakat sub`ektiga qaytganlikni, ya`ni ish-harakat sub`ektning ozi uchun tegishli ekanligi manosi anglashiladi: Tolganmagi oz zina girdab (Navoiy), qilur oziga ozi ishtibax (Muq.). z olmoshi egalik va kelishik affikslarini qabol qiladi. Bunda dastlab egalik affiksi, song kelishik affiksi qollanadi: zumnin ikki yaxshi kishimni chaqirdim (Sh. tar.). zida xushi bar adam eshitsun (Furqat). Tushum, orin-payt va chiqish kelishigi affikslari z olmoshiga togridan-togri qoshilgan: z d a y o q e r d i m (Navoiy). zni necha kun nakam tut (Nodira). zdin tavba aysa (Navoiy). Bunday qollanishda uning olmoshlik funktsiyasi koproq namoyon boladi. qadimgi turkiy yozma manbalarda va eski ozbek tilining dastlabki davrlarida kentu(kentu) olmoshi qollangan hamda bu olmosh z olmoshiga ekvivalent bolgan: Kerak bolsam ana men, kendya kelsun (Xisrav va Shirin). Kendu olmoshi z olmoshi bilan ham qollanadi: zi kendu yekrak (yomonroq) bilur erdi (Tafsir). Kendu olmoshi eski ozbek tilidayoq iste`moldan chiqqan va bu olmosh kandi (kendi) shaklida hozirgi turk tilida saklanib qolgan. Eski ozbek tilida z olmoshi bilan birga, fors tilidan ozlashgan xud olmoshi ham iste`molda bolgan: Tenri taala xud karam bila gunaxinizdin tti (Navoiy). Mirzaxan xud shaxbegimnin tuqqan nabirasi (Bobur). Korsatish olmoshlari. Eski ozbek tili yozma manbalarida bu, bol, ul, oshal, oshul, shul, ushbu, hamul, ba`zan u, ush, shu, shubu, hamun, hamin kabi kursatish olmoshlari tuzilishi jixatidan sodda hamda murakkab formalardan tashkil topgan. Sodda kursatish olmoshlari: bu, ul(u), ush formalaridan iborat. bol, shul, (shu), ushbu, shubu, oshal, oshul, oshu, hamul suzlari kursatish olmoshlarining murakkab formalarini tashkil qiladi. hamun, hamin, hamiyn kursatish
• 28 olmoshlari fors tillaridan uzlashgan. Kursatilgan davrlarga oid yozma manbalarda har qaysi kursatish olmoshining iste`mol doirasi, leksik-semantik hamda grammatik xususiyatlari turlicha bolgan. Bu kursatish olmoshi keng kulamda qullangan, nutq paytida mavjud bolgan yaqin masofadagi kishi, narsa, hodisalarni kursatadi: bu benava (Lutfiy), b u rasadni (BN). Olmoshlar uch xil semantik vazifa bajargan: Deyktik vazifa, ya`ni sof korsatish manosini anglatgan: Bu baytni oqubdur (Navoiy, MN). Anaforik vazifa, ya`ni oldin tilga olingan shaxs, predmetni korsatadi: Bu ham yaxshi bardi (Boburnoma). Preprativ vazifa, ya`nikeyin tilga olinadigan predmet va shaxslarni korsatadi: Meni tanimaydur, srupturkim, bolar qaysi sultandur (Boburnoma). Bu kursatish olmoshi kelishiklar bilan turlanganda va koplik affiksini olganda, uning tuzilishida turli fonetik ozgarishlar yuz beradi. Bosh kelishikdan boshqa kelishiklar bilan turlanganda, soz boshidagi b undoshi m ga otadi: buni-muni, bunun-munun va x.k. Shuningdek, jonalish, orin-payt, chiqish kelishiklarida negiz va kelishik hamda koplik affiksi ortasida interkalyar n undoshi orttirilishi mumkin. Kelishiklar bilan turlanganda n undoshining orttirilishi doimiy (statik) bolsa, koplik shaklida u doimiy emas. Misollar: Bolar dagi Sayyidga kirmish (Shayb.). Oglanlarnin atlari munlar turur (Sh.tar.). Mundin artuq qilma zar (Lutfiy). Soz boshida bning mga otishi ham doimiy emas: Barcha xalq buni eshitib. (Sh.tar.). Bu olmoshi XVIII-XIX asrlarda bol variantida ham qollangan. aning tafsiloti quyiroqda beriladi. al olmoshi sozlovchiga masofa jixatdan uzoqroq bolgan predmet va uning belgisini korsatish uchun qollangan va bu jixatdan bu olmoshi bilan zidlanishni (oppozitsiyani) xosil qilgan: Gamza birla tkti qanim ul sanam (Lutfiy). al olmoshining u varianti ham iste`molda bolgan: Maxsharda galibakim, u kun krmagay azab (Lutfiy). Ilmiy adabiyotlarda ul (u) olmoshining an varianti haqida fikr yuritiladi, aslida an olmoshi fors tilidan ozlashgan bolib, fonetik jixatdan ul olmoshiga aloqasi yoq. al olmoshining kelishiklar bilan turlanish xususiyatlari ul kishilik olmoshi bilan aynandir. ash sozi haqida. Ilmiy adabiyotlarda bu soz olmoshlar tarkibiga kiritiladi, lekin uning matndagi qollanish xususiyatlari boshqa olmoshlarga quyiladigan morfologik talablarga javob bermaydi, ya`ni u kelishik va koplik affikslarini qabol qilmaydi, lekin korsatish olmoshi semantikasiga mos kela oladi, demak, u grammatikaning asosiy talabi, ya`ni kategorial belgilarni qabol qilmas ekan, uni olmoshlar tarkibidagi masalada munozara mavjud. ash sozi hozirgi ozbek tilidagi mana1 soziga ekvivalentdir. Ma`lum boladi