B) Qaraqalpaq tili fonetika taraw n n` izertleniwi
?-ko`pli s patlamalar
Qoraqalpoq tili fonetikasi
13/06/2016 – 14:14 66324
Yaqin o‘tmishda Qoraqalpog‘istonning qiyofasi qanday edi, faxrlanishga arziydigan nimasi bor edi. Mustaqillik yillarida qanday o‘zgarish, yangilanishlar ro‘y berdi? Kecha mehmon kelsa, nimalarni ko‘rsatish mumkin edi, bugunchi.
Bu kabi savollarga birdaniga javob berish qiyin. Chunki mustabidlik davridagi muammolarni ham, mustaqillik yillarida amalga oshirilgan islohotlarni ham sanab adog‘iga yetish qiyin. Ijtimoiy-iqtisodiy sohadagi o‘tkir masalalar, aholi turmushidagi qiyinchiliklar bosqichma-bosqich bartaraf etib borildi. Masalan, istiqlolning dastlabki yilida minglab aholini ichimlik suvi bilan ta’minlagan 243 kilometrlik Tuyamo‘yin-Nukus-Chimboy-Taxtako‘pir suv tarmog‘i, 2000-yili Nukus shahrini Xo‘jayli tumani bilan bog‘lovchi yangi ko‘prik, 2001-yilda Nukus-Sulton Uvaystog‘-Miskin-Uchquduq-Tinchlik-Navoiy temir yo‘li ishga tushirildi.
Mustaqillik yillarida barpo etilgan va o‘z mahsulotini xorijga chiqarayotgan Qo‘ng‘irot soda zavodi, Ust-yurt gaz-kimyo majmuasi Qoraqalpog‘iston sanoatining yuksalish davrini boshlab berdi.
Xorijlik sheriklar bilan kashf etilgan «Jel», «G‘arbiy Orol», «Tillali», «Sayhun», «In’om», «Arslon» konlari mamlakatimizning iqtisodiy qudratini yuksaltirishga xizmat qilmoqda.
Amudaryo tumanidagi «Kameks-KK» korxonasida momiq, Kegayli tumanidagi «Avto Qayip mayshi» mas’uliyati cheklangan jamiyatida oyiga 50 ming juft paypoq ishlab chiqarish o‘zlashtiriladi.
O‘lkada namunali loyihalar asosida 2982 ta qishloq uylari qurilib bitkazildi. Bu ishlar davom ettirilmoqda. 93 ta kasb-hunar kolleji, 10 ta akademik litsey barpo etildi.
O‘tgan yili Nukus shahrida zamonaviy «Baxt uyi», Do‘stlik kanali qirg‘og‘ida ko‘plab ko‘ngilochar, dam olish maskanlari hamda «Toshkent» mehmonxonasi qoshida zamonaviy «Yoshlar markazi» foydalanishga topshirilda.
Nukus shahri, Amudaryo, Ellikqal’a, Beruniy, Xo‘jayli tumanlaridagi «Kamolot» uylarida hovli to‘ylar nishonlandi.
Hozirgi kunda respublikada 37 ta zamonaviy shifoxona, 230 ta ambulatoriya-poliklinika muassasalari, jumladan, 188 ta qishloq vrachlik punkti aholiga tibbiy xizmat ko‘rsatmoqda. Bunday misollarni ko‘plab keltirish mumkin.
QORAQALPOG‘ISTON: BUGUN VA KECHA
Nukus shahri markazining bugungi va o‘tmishdagi ko‘rinishi
«Qoraqalpog‘iston» ko‘chasi bugun va kecha.
Berdaq nomidagi Qoraqalpoq davlat musiqali teatrining bugungi va oldingi qiyofasi.
«Xotira» xiyoboni bugun va o‘tmishda.
«Baxt uyi» binosining bugungi ko‘rinishi va ilgarigi o‘rni.
«Qirq qiz» to‘yxonasi bugun va kecha.
b) Qaraqalpaq tili fonetika taraw n n` izertleniwi
kiretug` nl g` haqq nda g`ana q sqasha mag`l wmatlar beriliw menen shekleniledi.
Us nday jag`daylard n` sebebinen ana tilimiz boy nsha materiallard n` bolmaw
ha`m qa`nigelerdin` jetispewi ay r m ilimpazlar ta`repinen dur
Wo`zbekstan Respublikalar ta`repinen) qaraqalpaq tilin ha`r ta`repleme izertlewdi
maqset yetti. Us ekspeditsiya juwmag` nda qaraqalpaq til iliminin` fonetika
? a baylan sl da ilimiy miynetler jar q ko`rdi. Qaraqalpaq tilinin` fonetikas n
foneticheskie osobennosti karkalpakskogo yaz ka» atl ko`lemli maqalas ha`zir de
qun n joytqan joq. Bunda
qaraqalpaq tilinin` daw sl ha`m daw ss z fonemalar na
juwmag` nda jaz lg`an S.E.Malovt n` «Karakalpakskiy yaz ki ego izuchenie»
maqalas «Karakalpakiya» toplam nda baspadan sh qt (Lenin
grad, 1934). Keyin
bul miynet «Zametki o karakalpakskom yaz ke» (Nukus, 1964) at menen wo`z
ald na kitapsha yetip sh g`ar ld . N.A.Baskakovt n` «Kratkaya grammatika
karakalpakskogo yaz ka» (Turtkul, 1932) miynetlerinde qaraqalpaq tilinin` seslik
sistemas?na baylan sl bahal pikirler bar.
50-j llardan baslap qaraqalpaq tilinin` fonetika taraw jergilikli qa`nigeler
ta`repinen arnawl izertlene baslad . Fonetikan n` ay r m ma`seleleri boy nsha
da`slepki kandidatl q dissertatsiyalar qorg`ald . Qaraqalpaq ti
fonemalar haqq nda N.A.Baskakov wo`zinin` «Karakalpakskiy yaz k»
dissertatsiyas nda daw ss z fonemal
ard n` artikulyatsiyal q ay rmash l qlar na
toqtap wo`tken. Ja`ne de R.S.Beknazarovan n` «Material eksperimental`no
karakalpakskogo yaz ka» (Vestnik, 1971, S.61
-64), «Soglasn e fonem
karakalpakskogo yaz ka» (Kiev, 1973 g.) atl miynetleri bar. Sonday
A.Da`wletovt n` «Vokalizm sovremennogo karakalpakskogo literaturnogo yaz ka»
Ye.Berdimuratov, A.Da`wletov «Ha`zirgi qaraqalpaq tili. Fonetika, leksikologiya»
(No`kis, 1979), K.Ubaydullaevt n` «Ha`zirgi zaman qaraqalpaq tili. Fonetika»
(Nukus, 1965) miynetlerinde daw ss z fonemalarg`a azl
?-ko`pli s patlamalar
berilgen. Biraq wolard n` ma`ni ay r wsh (differentsial`) belgileri jo`ni
tu`rde so`z yetilmegen. Sonl qtan da, biz bul ma`seleni arnawl so`z yete wot r p
daw ss z fonemalard bir pu`tin sistema retinde qarap, sol sisteman n` ha`r bir
s n`ar n basqalar na qarama
-qars qoya wot r p, wolard n` ma`ni ay r wsh
belgilerin ja`n-jaql so`z yetiwdi qa`niygelik jum s m zda maqset yetip qoyd q.
v) Qaraqalpaq tilinde daw ss z fonemalard n` jasal w wo`zgesheligi haqq nda
Ha`zirgi qaraqalpaq tilinde 25 daw ss z fonema, 26 daw ss z ha`rip bar: b, v, g,
g`, d, j, z, y, k, q, l, m, n, n`, p, r, s, t, w, f, x, h, ts, ch, sh, sh. Bul daw ss z 26
ha`riptin` 25 i wo`z ald na dara fonema bolsa alad , birewi (sh) yeki (shsh) yamasa
(shch) sestin` dizbegin bildiredi.
Daw ss z fonemalar bolg`an v, ts, f, ch wo`zimizdin` tu`pki
tilinde) so`zlerde qollan lmayd , rus tilinen ha`m rus tili arqal basqa tillerden
kirgen so`zlerde g`ana ush rasad .
Bul fonemalar ana tilimizdegi fonemalar menen
oppozitsiyag`a kire almaw ha`m birdey fonetikal q jag`dayda turg`an so`z
ush rasa almaw da mu`mkin. Biraq bul fonemalar tildegi birliklerdi tan p al wda
u`lken a`hmiyetke iye.
Daw ss z seslerdin` daw sl lardan daw sl lardan ay rmash l g` , daw ss z sesler
buw n quray almayd . Ja`ne de daw ss zlard n` daw sl lardan artik
jaqtan da wo`zinshelik wo`zgesheliklerge iye bolad . Daw ss zlard aytqanda
wo`kpeden sh qqan hawa ag` m aw z bosl g` nda tosq nl qqa ush rayd , al
daw sl lard aytqanda hawa ag` m aw z bosl g` nda tosq nl qqa ush ramayd .
Daw sl lard aytqa
nda hawa ag` m ku`shsiz, wo`lpen` bolad , al daw ss zlard
aytqanda hawa ag` m ku`shli bolad . Daw sl seslerdi aytqanda tek daw s
qatnasad , al daw ss zlard aytqanda daw s penen qosa shawq m da qatnasad .
Daw ss z seslerdi aytqanda wo`kpeden sh qqan h
awa ag` m aw z bosl g` n n`
bir jerinde tosq nl qqa ush rayd . Bul tosq nl q payda bolg`an wor n daw ss z
fonemalard n` jasal w worn dep atalad . M sal : d ha`m z daw ss zlar jasal w
Баскаков Н.А. Введение в изучение тюркских языков. М., 1969, С.199.
worn jag` nan til ald fonemalar , y fonemas til wortas , x fonemas
kishkene tillik fonema bolad .
Jasal w worn na qaray daw ss z fonemalar: yerinlik, til ald , til wortas , til art ,
kishkene tillik, ko`mekey daw ss zlar bol p bir
-birine qarama-qars qoy lad .
Yerinlik daw ss zlard n` wo`zi de qos yeri
nlik b, p, m, w yerinlik-tislik
daw ss zlar v, f bol p bo`linedi.
Til ald daw ss zlar
? –t, d, s, z, n, l, r, ch, ts. Al sh, j fonemalar da til ald , biraq
Til wortas daw ss z
? ? ? – y. Bul sesti aytqanda tildin` wortan`g` bo`limi qatt
tan`lay menen jumsaq tan`layd n` wortas na qaray ko`teriledi.
Til art daw ss zlar
?-k, g. Bul yeki sesti aytqanda til artq tan`layd n` artq
ta`repine (jumsaq tan`layg`a) qaray ha`reket yetedi.
Kishkene tillik daw ss zlar
– q, g`, n`, x. Bul seslerdi aytqanda kishkene til
ha`reketshen` x zmet atqarad .
Ko`mekey (faringal`) daw ss z
? ? ? – h fonemas . Bul sesti aytqanda tildin` tu`bi
ag`zalar n n` jab s w , jaq nlas w ha`m til ush n n` dirild
ewi arqal da, so`ylew
ag`zalar n n` birden jab s w ha`m keyin ala bir
-biri menen aj ras w arqal da
tosq nl q jasalad . Daw ss zlard n` bunday tu`rli us l menen payda bol w daw ss z
fonemalard n` jasal w us l dep atalad .
Jasal w us l na qaray daw ss
? z fonemalar jab s n`q , juw s n`q , birikpeli,
diridewik bol p bir
-birine qarama-qars qoy lad .
Jab s n`q daw ss zlard aytqanda wo`kpeden sh qqan hawa ag` m aw z
bosl g` nda tosq nl qqa ush rap, na`tiyjede ha`reketshen` so`ylew ag`zas
ha`reketke kelmeytug` n so`ylew ag`zas na tiyedi. Bul fonemalard aytqan waq tta
da`slep so`ylew ag`zalar bir
-birine tiyedi de, keyin birden aj ras w payda bolad .
Jab s n`q daw ss z fonemalar b, p, t, d, k, g, q, g`, m, n, n`. Tek n` sesin aytqanda
jab s wdan keyin j
ar l wd n` bol w za`ru`r yemes.
Juw s n`q daw ss zlar
– w, v, f, s, z, sh, j, l, y, x, h. Wolard n` artikulyatsiyal q
waqt nda ha`reketshen` so`ylew ag`zalar ha`reket yetpeytug` n so`ylew
ag`zalar na jaq nlas w arqal san`laq payda yetiledi ha`m wol s
an`laqtan q s l p
sh qqan hawa ag` m juw s n`q daw ss zg`a za`ru`rli bolg`an shawq md payda
Jasal w us l boy nsha ch, ts sesleri affrikat daw ss zlar delinedi. Bulard
aytqan waq tta da`slep jab s w keyin juw s w payda bolad . Ts ha`m ch sesl
birinshi jab s n`q fazas birdey til ush alveolg`a jab sad . Al, yekinshi fazas
birewinde s s yaql , yekinshisinde sh s yaql bol p ayt lad . Sonday
ch seslerinin` jab s n`q daw ss zlardan ay rmas da, wolard n` yekinshi fazas
juw s n`q , al jab s n`q lard n` yekinshi fazas jar l wsh .
Ko`pshilik tillerde dirildewik seslerdin` qatar na r sesi jatad . Bul sesti
aytqanda til ush alveol`g`a ga` tiyip, ga` keyin qayt p dirildeydi.
Daw ss zlard n` jasal w nda daw st n` ha`m shawq
mn n` qatnas na qaray
wolar shawq ml lar ha`m sonorlar bo p bo`linedi. Shawq ml lar: b, p, v, f, t, d, s, z,
sh, j, ts, ch, k, g, q, g`, x, h; sonorlar m, w, l, n, r, y, n`. Shawq ml daw ss zlard n`
jasal w nda daw sqa qarag`anda shawq m bas m bolad , ya
masa daw s qatnaspayd
da tek shawq mnan turad . Son n` ush n shawq ml daw ss zlard n` wo`zi u`nli
ha`m u`nsiz bol p yekige bo`linedi. U`nli daw ss zlar b, v, d, z, j, g, g`; u`nsiz
daw ss zlar: p, f, t, s, sh, k, q, x, h, ts, ch.
Sonor daw ss zlard aytq
anda shawq mg`a qarag`anda daw s bas m keledi.
Demek, bul duw ss zlar daw sl larg`a jaq n bolad yeken.
Daw ss z seslerdi aytqanda tek aw z bosl g` rezonator x zmetin atqar p
qoymastan, ay r m daw ss zlard aytqanda mur n bosl g` da rezonator x zmetin
atqarad . M sal : m, n, n` seslerin aytqanda mur n bosl g` rezonator x zmetin
atqarad . Bul seslerdi aytqanda jumsaq tan`lay tu`sin`ki halda bol p, na`tiyjede
hawa ag` m mur n arqal wo`tedi. Biraq, m fonemas yerinlik, n` fonemas
kishkene tillik, n fonemas til ald . Bul jag` nan m, n, n` fonemalar bir
aj ral p turad . Mine, us jaqlar n yesapqa alsaq mur nl q daw ss zlar n aytqanda da
aw z bosl g` n n` bir jerinde tosq nl q jasalad yeken.
Biz joqar da daw ss z fonemalard n` ma`ni ay r wsh be
lgilerin ko`rip wo`ttik.
-taq-qaq-haq; b-yerinlik, t-til ald , q
-kishkene tillik, h-ko`mekey
daw ss zlar . Mine, us nday belgiler bul daw s zlard n` tiykarg` ma`ni ay r wsh
belgileri bol p yesaplanad . Qaz
-qas-qar; z-u`nli, s-u`nsiz, r-sonor daw ss zlar .
-aq ko`rinip tur, ha`r bir daw ss z fonema ma`ni ay r w
x zmetin atqara alad yeken.
I BAP. Dawi’sli’ fonemalardi’n’ ma’ni ayi’ri’wshi’li’q belgileri
Qaraqalpaq tilinin’ fonemali’q qurami’ni’n’ ani’qlaw ma’selesi ayi’ri’m
quramali’ seslerdin’ diftonglardi’n’ bir fonemadan turatug’i’nli’g’i’n yamasa yeki
fonemadan turatug’i’nli’g’i’n ani’qlaw ma’selesi menen tikkeley baylani’sli’.
Basqasha aytqanda, qaraqalpaq tilinin’ fonemali’q qurami’n ani’qlawda ha’zirge
shekem a’debiyatlarda talasli’ boli’p ju’rgen [y] ha’m [w] yari’m
ushi’rawi’nan jasalatug’i’n diftonglardi’ ayri’qsha fonema dep sanali’wi’ kerek pe
yamasa wolardi’n’ ha’r biri yeki fonemani’n’ dizbegi me? Degen ma’selenin’
qalay sheshiliwi menen ti’g’i’z baylani’sli’ boladi’. Yeger diftonglar ayri’qsha
fonema bolsa, wonda tildegi basqa, fonemalarg’a (soni’n’ ishinde monoftonglarg’a
da) qarama-qarsi’ qoyi’ladi’. Tildegi monoftonglarg’a ayri’qsha fonema retinde
diftonglar qoyi’lsa, wo’z gezeginde dawi’sli’lardi’n’ fonemali’q qurami’ artadi’.
Yeger diftonglar yeki fonemani’n’ dizbegi dep qaralsa, wolardi’n’ qurami’ndag’i’
dawi’sli’ si’n’ari’ a’dettegi monoftong dep qaraladi’ da, al tutas diftong ayri’qsha
fonema (monofonema) bolmag’anli’qtan wol tildegi basqa fonemalarg’a qarama-
qarsi’ qoyi’la almaydi’.
Ha’zirgi qaraqalpaq tilinde ayri’qsha fonema retinde jumsalatug’i’n
fonologiyali’q diftonglar ushi’raspaydi’. Bul tilde diftonglar jo’ninde so’z
bolg’anda tek fonetikali’q diftonglar g’ana ko’zge tuti’ladi’. Atap aytqanda,
artikuliyaciyali’q ha’m akustikali’q jaqtan dawi’sli’larg’a yen’ jaqi’n bolg’an [y],
[w] sonantlari’ (yari’m dawi’sli’lar) dawi’sli’lar menen dizbeklese woti’ri’p,
fonetikali’q diftonglardi’ (jalg’an diftonglardi’) payda yetedi.
Yari’m dawi’sli’lar bolg’an [y] ha’m [w] sesleri ha’mme dawi’sli’lar menen
dizbeklesip kele woti’ri’p ashi’q yamasa tuyi’q diftonglardi’ payda yete beredi.
A’dette bul sesler ayri’qsha fonema retinde wo’zleri qatara bir buwi’n qurami’nda
kelgen ashi’q dawi’sli’lardan aji’rali’p, payda yetip turg’an diftonglardi’n’
qurami’nan ap-an’sat bo’leklenedi. Solay yetip wolardi’n’ ayri’qsha fonema
boli’wi’na hesh gu’man tuwmaydi’. Ma’selen, [ay], [aw], [ya], [waz], [waj], [yar],
[taw], [tay], [saw], [say] si’yaqli’ so’zlerde ashi’q dawi’sli’lar menen kelgende [y]
ha’m [w] dawi’ssi’zlari’ni’n’ ayri’qsha fonema yekenin, solay yetip wol
diftonglardi’n’ dawi’sli’ menen sonant [y] fonemalari’ni’n’ yamasa dawi’sli’
menen sonant [w] fonemalari’ni’n’ dizbeginen turatug’i’nli’g’i’na hesh qanday
gu’man tuwdi’rmaydi’ ha’m buni’ duri’s da’lillep woti’ri’w za’ru’r yemes. Al [y]
ha’m [w] sonorlari’ni’n’ qi’si’q yamasa worta ko’terin’kili dawi’sli’lar menen
keliwinde, solay yetip [i’w], [iw], [uw], [u’w] tuyi’q diftonglari’n, [ye], [wo],
[wo’] ashi’q diftonglarn payda yetiwde da’lillewdi talap yetetug’i’n shatasli’
ma’seleler bar yekeni ani’q. Wolardi’n’ ha’r biri yeki fonemadan tura ma yamasa
yeki sesten quralg’an bir fonema ma? Mine, usi’ ma’sele ayri’qsha da’lillewdi
talap yetedi. Dawi’sli’ fonemalardi’n’ mug’dari’ usi’ ma’selenin’ qalay
sheshiliwine tikkeley baylani’sli’ boladi’. Yeger wolar sesten quralg’an ayri’qsha
diftong-fonemalar dep yesaplansa, wonda qaraqalpaq tilindegi fonemalardi’n’ sani’
tog’i’zdan ko’beyedi. Al wolardi’n’ ha’r biri dawi’sli’ fonema menen sonant
dawi’ssi’z fonemalardi’n’ dizbegi dep yesaplansa, wonda qaraqalpaq tilindegi
dawi’sli’lardi’n’ sani’ tog’i’z fonemadan ibarat boladi’. Sonli’qtan da [i’w], [yi],
[uw], [u’w] tuyi’q diftonglari’ni’n’ ha’m [ye], [wo], [wo’] ashi’q diftonglari’ni’n’
dawi’sli’lari’ni’n’ fonemali’q qurami’n ani’qlaw wo’z ara baylani’sli’ ha’m
birgelikte sheshiliwi tiyisli ma’sele boli’p tabi’ladi’.
Dawi’sli’lardi’n’ fonemali’q qurami’n jo’ninde pikirlerdin’ ha’r tu’rli
boli’wi’ni’n’ wo’zi de usi’ diftonglardi’n’ fonemali’q qurami’ni’n’ ha’r tu’rli
boli’p sheshiliwine baylani’sli’. Ma’selen, ko’pshilik a’debiyatlarda qaraqalpaq
tilinde tog’i’z dawi’sli’ fonema bar (a, a’, o, o’, u, u’, i’, i, e) dep sanalsa
J.Aralbaev won bir dawi’sli’ fonema bar dep esaplaydi’. Wol tog’i’z dawi’sli’-
monoftongti’n’ u’stine yeki dawi’sli’ diftongti ayri’qsha fonemalar retinde qosadi’
ha’m ha’zirgi qaraqalpaq tilinin’ imla’si’ boyi’nsha [i’y], [iy] tan’balari’ arqali’
an’lati’li’p ju’rgen diftonglardi’ juwan, jin’ishke ren’klerdegi [i] monofonemasi’
Sonor, sonant so’zi – sonorous «shi’qqi’sh» degen ma’ni bildiretug’i’n lati’n so’zi.
dep, al [uw], [u’w] tan’balari’ menen an’lati’li’p ju’rgen diftonglardi’ juwan,
jin’ishke ren’klerdegi [u] monofonemasi’ dep yesaplaydi’. Solay yetip,
J.Aralbaevti’n’ bul juwmag’i’ akademik İ.Ken’esbaev ta’repinen ayti’lg’an qazaq
tilinin’ dawi’sli’lari’ni’n’ fonemali’q qurami’ tog’i’z monoftong ha’m yeki diftong
fonemalardan ibarat boladi’ degen pikiri menen sa’ykes keledi. Biraq ha’zirgi
qazaq tilinde dawi’sli’lari’ni’n’ fonemali’q qurami’ jo’ninde de pikirler birdey
yemes. İ.Ken’esbaevti’n’ pikirinshe qazaq tilinde won bir dawi’sli’ fonema bolsa
(a, a’, e, o, o’, i’, i, u, u’, i, ұ)
, A.Dju’nisbekovti’n’ da’slepki pikirinshe tog’i’z (a,
a’, e, o, o’, i’, i, u, u’,)
, al son’g’i’ pikiri boyi’nsha alti’ (a, a’, i’, u, y, i) dawi’sli’
fonema bar. Bulardi’n’ ishinde A.Dju’nisbekovti’n’ qazaq tilinde tog’i’z dawi’sli’
fonema bar degen da’slepki pikirine qosi’li’wg’a boladi’. Al qazaq tilindegi [iw],
[uw] diftonglari’n ayri’qsha fonema dep yesaplaytug’i’nli’g’i’n İ.Ken’esbaevti’n’
pikirine de, sonday-aq qazaq tilinde so’zlerdin’ barli’q poziciyasi’nda da [e], [o],
[o’] ayri’qsha fonema yemes, al yeki fonemadan ibarat diftonglar: e diftongi [u]
menen [i], [o] diftongi [w] menen [u], o’ diftongi [w] menen [u’] fonemalari’ni’n’
dizbeginen turadi’; solay yetip qazaq tilinde ha’mmesi boli’p alti’ monoftong ha’m
u’sh diftong bar degen A.Djunisbekovti’n’ son’g’i’ pikirine de qosi’li’w qi’yi’n.
Qazaq tilinde ushi’rasatug’i’n [bel]- [bil], [bol]- [bul], [ko’l]- [ku’l] jubaylas
so’zlerindegi dawi’sli’lardi’n’ qarama-qarsi’ qoyi’li’wi’ni’n’ wo’zi-aq, bizin’she,
[e], [o], [o’] dawi’sli’lari’ni’n’ ayri’qsha fonema (monoftong) yekeninen da’rek
Qaraqalpaq tilindegi diftoglardi’n’ ha’r birinen, soni’n’ ishinde [i’y], [i’y],
[uw], [u’w] tuyi’q diftonglari’ni’n’ ha’m so’zdin’ yen’ basi’nda jumsalatug’i’n
[ye], [wo], [wo’] ashi’q diftonglari’ni’n’ fonologiyali’q jaqtan yeki fonemani’n’
dizbeginen turatug’i’nli’g’i’ eksperemental mag’li’wmatlar tiykari’nda ha’r
Джунисбеков А. Гласные казахского языка. АКД. Алма-Ата, 1969, 8- bet.
Джунисбеков А. Сингармонизм в казахском языке, Алма-Ата, 1980, 17-21- bb..
Даулетов А. Вокализм каркалпакского языка. Самарканд. 1976, 28-44- bb.
Solay yetip qaraqalpaq tilindegi diftonglardi’n’ fonologiyali’q jaqtan
ayri’qsha birlik bolmaytug’i’nli’g’i’ dawi’sli’lardi’n’ fonemali’q qurami’n
ani’qlawda qatan’ yesapqa ali’ndi’.
Ha’zirgi qaraqalpaq a’debiy tilinde tog’i’z dawi’sli’ ses ayri’qsha fonema
retinde jumsaladi’. Wolar – [a], [i’], [a’], [i], [e], [o], [o’], [u], [u’]. Dawi’sli’
fonemalardi’n’ tu’rli fonetikali’q jag’daylarda jumsali’wi’ jag’i’nan qaraqalpaq
tilindegi singarmonizmge sa’ykes qatan’ sheklenedi. Wolar tildin’ tik ha’m jazi’q
jag’daylari’ boyi’nsha, yerinnin’ qatnasi’ boyi’nsha ayri’qsha fonema si’pati’nda
wo’z ara qarama-qarsi’ qoyi’ladi’.
Tu’rkiy tillerde, soni’n’ ishinde qaraqalpaq tilinde de, bir buwi’nli’ so’zlerde
ha’m ko’p buwi’nli’ so’zlerdin’ birinshi buwi’nlari’nda barli’q dawi’sli’ fonemalar
sheklenbesten jumsaladi’. Al ko’p buwi’nli’ so’zlerdin’ yekinshi ha’m son’g’i’
buwi’nlari’nda dawi’sli’ fonemalar jumsali’wi’ boyi’nsha sheklengen boladi’.
dawi’sli’ni’n’ keliwi aldi’n’g’i’ buwi’ndag’i’ dawi’sli’ni’n’ si’pati’nan g’a’rezli
boladi’. Sonday-aq ayi’ri’m dawi’sli’lar qaraqalpaq tilinde son’g’i’ buwi’nlarda
pu’tkilley jumsali’wi’ da mu’mkin. Ma’selen qaraqalpaq tilinde [o], [a’],
dawi’sli’lari’ jumsali’wi’ jag’i’nan a’dewir sheklengen. Dawi’sli’ [o] fonemasi’ bir
buwi’nli’ so’zlerden yamasa ko’p buwi’nli’ so’zlerdin’ birinshi buwi’ni’nan basqa
jag’dayda pu’tkilley jumsalmaydi’. Al [a’] fonemasi’ siyrek jag’dayda, onda da
tiykari’nan arab, parsi’ tillerinen awi’sqan so’zlerde ushi’rasadi’. Wolar yag’ni’y
[o] ha’m [a’] fonemalari’ qosi’mtalarda pu’tkilley ushi’raspaydi’. Bul jag’day [a’],
[o] seslerinin’ qaraqalpaq tilinde fonema retinde son’g’i’ da’wirde qa’lipleskenin
Tu’rkiy tillerde bir buwi’nli’ so’zler yamasa ko’p buwi’nli’ so’zlerdin’
birinshi buwi’nlari’ dawi’sli’ fonemalardi’n’ jumsali’wi’ ushi’ni’n’ ayri’qsha
qolayli’ fonetikali’q jag’day boli’p tabi’ladi’. Bul jag’day dawi’sli’lardi’n’
fonemali’ qa’siyetin ani’qlawda yesapqa ali’ni’wi’ tiyis.
Qaraqalpaq tilinde dawi’sli’ fonemalar u’sh tu’rli belgileri boyi’nsha
ayi’ri’li’p turadi’. Tildin’ jazi’q (gorizontal) jag’dayi’ boyi’nsha til aldi’, til
wortasi’ ha’m tildin’ tik (vertikal) jag’dayi’ boyi’nsha ashi’q ha’m qi’si’q,
yerinnin’ qatnasi’ boyi’nsha yerinlik ha’m yeziwlik yekenligi boyi’nsha ayi’ri’li’p
turadi’ ha’m usi’ belgileri menen wo’z ara qarama-qarsi’ qoyi’ladi’. Dawi’sli’ [e],
fonemasi’ ayi’ri’m a’debiyatlarda ayti’lg’ani’nday ashi’q
fonema yemes, al, bizin’she, qaraqalpaq tilindegi [i’], [i], [u], [u’],
fonemalari’ si’yaqli’ qi’si’q fonemalar qatari’na jatadi’
. Birden-bir til aldi’,
dawi’sli’si’ bolg’an yeziwlik [e] fonemasi’ tildin’ jazi’q jag’dayi’ boyi’nsha til
wortasi’ yeziwlik [i], [a’], formalari’na da, til arti’ yeziwlik [i’], [a’], fonemalari’na
da qarama-qarsi’ qoyi’ladi’. Bunday tildin’ jazi’q jag’dayi’ boyi’nsha u’sh
(artikuliyaciyali’q ha’m akustikali’q mag’li’wmatlar menen toli’q tasti’yi’qlanadi’.
Ali’ng’an ekspremental mag’li’wmatlarg’a su’yene woti’ri’p, tildin’ jazi’q
jag’dayi’ boyi’nsha dawi’sli’lardi’ til aldi’, til wortasi’ ha’m til arti’ dep bo’liwge
boladi’. Fonologiyali’q jaqtan [e], [i], [i’] sesleri fonema si’pati’nda bir-birinen tek
tildin’ jazi’q jag’dayi’ boyi’nsha (til aldi’, til wortasi’, til arti’) ayi’ri’li’p turadi’
ha’m usi’ belgileri boyi’nsha wolar qarama-qarsi’ qoyi’ladi’. Al basqa belgileri
boyi’nsha wolardi’n’ ha’mmesi ten’dey: tildin’ tik jag’dayi’ boyi’nsha wolardi’n’
u’shewi de qi’si’q, yerinnin’ qatnasi’ boyi’nsha – yeziwlik .
Bir buwi’nli’ so’zlerdin’ ha’m ko’p buwi’nli’ so’zlerdin’ birinshi
buwi’nlari’nda dawi’ssi’z fonemalardi’n’ arali’g’i’nda barli’q dawi’sli’ fonemalar
ushi’rasadi’ ha’m tildin’ tik jag’dayi’ boyi’nsha dara fonema retinde wo’z ara
qarama-qarsi’ qoyi’ladi’. Mi’sali’ tildin’ tiykarg’i’ jag’dayi’ boyi’nsha [a]-[i’], [o]-
[i’], [o]- [i’], [o’]- [u’], [a’]- [i] ha’m [e] dawi’sli’ fonemalari’ [tas]-[ti’s], [tos]-
[tus], [to’s]-[tu’s], [ka’r]-[kir]- [ker] jubaylas qaraqalpaq tilindegi tog’i’z dawi’sli’
fonema aldi’ndag’i’ ha’m son’i’ndag’i’ fonemalardan g’a’rezsiz halda qarama-
Баскаков Н.А. Краткая грамматика каракалпакского языка. Турткуль, 1931, 16-bet; Поливанов Е.Д.
Некоторые фонетические особенности каракалпакского языка. Труды Хорезмской экспедиции, Ташкент,
1933, 7- bet; Малов С.Е. 1) Каракалпакский язык и его изучения. Каракалпакия. Труды I конференции по
изучению производительных сил ККАССР, I. II. Л., 1934; 2) Заметки о каракалпакском языке, Нукус, 1966,
16- bet; Убайдуллаев К. Қарақалпақ тили бойынша таңламалы мийнетлер. Нөкис, 1965 51-б; Даулетов А
Вокализм каракалпакского языка. Самарканд, 1976, 26- bet;
Аралбаев Ж. Қарақалпақ тiлiнiнг даўысты фонемалары. Изв. АН Каз ССР, серия филологии и
искусствоведения, вып. 1-2, 1959, 47- bet;
Кенгесбаев И., Мусабаев. Қазiргi қазақ тiлi. Лексика, Фонетика. Алматы, 1962, 233-b.
qarsi’ qoyi’ladi’. Wolardag’i’ dawi’sli’lardi’n’ wori’n almasi’wi’ menen
dawi’ssi’zlar wo’zgeriske ushi’raydi’. Singarmonizmge muwapi’q dawi’sli’lar
tildin’ jazi’q jag’dayi’ yerinnin’ qatnasi’ boyi’nsha jalg’i’z wo’zeri yemes, al
qon’si’las dawi’ssi’zlari’ menen birlikte buwi’n tu’rinde qarama-qarsi’ qoyi’ladi’.
Mi’sali’ tildin’ jazi’q jag’dayi’ boyi’nsha [a]-[a’], [o]-[o’], [u]-[u’], [i’] -[i]-[e]
dawi’sli’ fonemalari’ [tan]-[ta’n], [tos]-[to’s], [tus]-[tu’s], [ti’s]-[tis]-[tes] jubaylas
so’zlerinde qatan’ tu’rde buwi’n quri’li’si’ndag’i’ dawi’ssi’zlari’ menen birlikte
tutas buwi’n tu’rinde qarama-qarsi’ qoyi’latug’i’ni’n yeskermewge bolmaydi’.
Usi’ da’wirge shekemgi jumi’slarda bul si’yaqli’ jubaylaslar so’zlerden tek
dawi’sli’lardi’ boli’p ali’w, wolardi’ qarama-qarsi’ qoyi’p kewlimizdin’ wo’zi
jasalma bolg’an. Sebebi [t i’s]-[tis] jubaylas so’zlerindegi [i’] ha’m [i]
dawi’sli’lari’ juwan-jin’ishke boli’p qarama-qarsi’ qoyi’li’wi’ menen birge juwan
buwi’nli’ aldi’n’g’i’ so’zdegi [t], [s] dawi’ssi’zlari’ni’n’ juwan yekenin, jin’ishke
buwi’nli’ son’g’i’ so’zdegi sa’ykes [t]-[s] dawi’ssi’zlari’ni’n’ jin’ishke yekenin,
sonli’qtanda tek dawi’sli’lar g’ana yemes, al qon’si’las dawi’ssi’zlar da birlikte
qarama-qarsi’ qoyi’latug’i’ni’n yeskermewge bolmaydi’. Solay yetip usi’ da’wirge
shekem buwi’nni’n’ si’pati’na qaramastan dawi’sli’ni’ bo’lip ali’p, tildin’ tik ha’m
jazi’q jag’daylari’ boyi’nsha yerinnin’ qatnasi’ boyi’nsha qarama-qarsi’ qoya
woti’ri’p wolardi’n’ fonemali’q qa’siyetlerin ko’rsetip kelgen bolsaq, yendi bul
usi’ldi’ qayta qarap shi’g’i’wg’a tuwra keledi. Jeke fonema tu’rinde dawi’sli’lar
tek tildin’ tik jag’dayi’ boyi’nsha g’ana qarama-qarsi’ qoyi’ladi’. Mi’sali’, [san]-
[sa’n], [tos]-[to’s], [tus]-[tu’s], [ti’s]-[tis] jubaylas so’zlerinde dawi’sli’li’ar juwan-
jin’ishkeligi boyi’nsha ayi’ri’li’p tuwri’ (qarama-qarsi’ qoyi’li’wi’) menen birge
dawi’sli’ni’n’ aldi’ndag’i’ ha’m son’i’ndag’i’ dawi’ssi’zlari’ da juwan-jin’ishke
tu’rinde ayi’ri’li’p turadi’. Dawi’sli’lar wortasi’nda [e] fonemasi’ birden-bir til
aldi’ fonemasi’ bola woti’ri’p, wol til wortasi’ [i] fonemasi’na da til arti’ [i’]
formasi’na da qarama-qarsi’ qoyi’ladi’. Mi’sali’, [tes]-[tis], [tes]-[ti’s]. Aldi’n’g’i’
jubaylas so’zler tek dawi’sli’ arqali’ ayi’ri’li’p tursa, son’g’i’ jubaylas so’zler
dawi’sli’ menen birge dawi’ssi’zlari’ da jin’ishke-juwan tu’rinde ayi’ri’li’p turadi’.
Ko’rinip turg’ani’nday-aq [a]-[a’], [o]-[o’], [u]-[u’], [i’-i] tu’rinde til arti’ dawi’sli’
fonemalari’ til wortasi’ dawi’sli’lari’ menen jubaylasadi’. Bul ko’rinisti birden-bir
til aldi’ dawi’sli’si’ boli’p sanalatug’i’n [e] fonemasi’ buzadi’. Wo’ytkeni [e]
fonemasi’ni’n’ bir wo’zi til aldi’ dawi’sli’ fonemasi’ bola woti’ri’p, til wortasi’
ha’m til arti’ dawi’sli’lari’nan ayi’ri’li’p turadi’ ha’m wolar qarama-qarsi’
Fonologiyali’q jaqtan dawi’sli’lar ashi’q ha’m qi’si’q boli’p yeki toparg’a
bo’linedi. Fonetikali’q belgilerine tiykarlani’p, fonologiyali’q jaqtan [o], [o’]
dawi’sli’lari’ni’n’ worta ko’terin’ki dep yesaplawg’a bolmaydi’. Sebebi qaraqalpaq
tilinde [o], [o’] fonemalari’na qarama-qarsi’ qoyi’latug’i’n wolardan da
ashi’g’i’raq bolg’an yerinlik dawi’sli’ fonemalar ushi’raspaydi’. Basqasha
aytqanda qaraqalpaq tilinde jaqti’n’ ashi’li’w da’rejesi jag’i’nan [a] ha’m [a’]
yeziwlik dawi’sli’lari’na ten’ keletug’i’n [o] ha’m [o’] dawi’sli’lari’nan basqasha
ashi’g’i’raq yerinlik dawi’sli’lar joq. Dawi’sli’ [o] ha’m [a’] fonemalari’ qi’si’q [u]
ha’m [u’] dawi’sli’lari’nan wo’zlerinin’ ashi’q yekenligi menen ayi’ri’li’p turadi’.
Demek, [a]- [i’], [a’]- [i] jubaylas dawi’sli’lar si’yaqli’ [o]- [u] ha’m [o’]- [u’]
jubaylas dawi’sli’lari’ni’n’ ashi’q ha’m qi’si’qli’q belgileri so’zlerdin’ ma’nisin
ayi’ri’w ushi’n, yag’ni’y fonologiyali’q xi’zmet atqari’w maqsetinde jumsaladi’.
Basqa fonologiyali’q belgileri boyi’nsha [o]- [u] ha’m [o’]- [u’] jubaylas
dawi’sli’lar birdey: [o], [u] –juwan, [o’]- [u’] – jin’ishke fonemalar. Fonologiyali’q
jaqtan [a]- [i’], [a]-[i] fonemalari’ ashi’q ha’m qi’si’qli’g’i’ jag’i’nan qalay wo’z
ara qarama-qarsi’ qoyi’lsa, [o], [u], [o’]- [u’] fonemalari’ da da’l solay wo’z ara
qarama qarsi’ qoyi’ladi’.
Yerinnin’ qatnasi’ boyi’nsha dawi’sli’lar fonetikali’q jaqtan fonologiyali’q
jaqtan da yerinlik ha’m yeziwlik boli’p wo’z ara qarama-qarsi’ qoyi’ladi’. (1-
Dawi’sli’lar fonema si’pati’nda ma’ni ayi’ri’wshi’ belgileri arqali’ juwan-
jin’ishke, ashi’q-qi’si’q, yerinlik-yeziwlik boli’p bir-birine qarama-qarsi’
qoyi’ladi’. Juwan, yag’ni’y til arti’ dawi’sli’lari’ boli’p sanalatug’i’n [a], [i’], [o]-
[u] fonemalari’ jin’ishke, yag’ni’y til wortasi’ [a’], [o’], [u’]- [i] fonemalari’na
qarama-qarsi’ qoyi’li’wi’ menen birge bul fonemalar til aldi’ [e] fonemasi’nada
qarama-qarsi’ qoyi’ladi’. Solay yetip til aldi’ [e] ha’m til wortasi’ [a’], [i], [i’]- [o’]
fonemalari’ bir topardi’ – jin’ishke fonemalar topari’n qurag’ani’ menen
wolardi’n’ til arti’ ha’m til wortasi’ boli’wi’ da ma’ni ayi’ri’wshi’li’q xi’zmet
atqaradi’. Ma’selen, [kim]-[kem] so’zlerindegi [i] ha’m [e] eki tu’rli fonema boli’p
yesaplanadi’, al basqa fonologiyali’q belgileri jaqi’nnan wolar ayri’lmaydi’:
wolardi’n’ yekewi de – qi’si’q; wolardi’n’ yekewi de-yerinlik.
Qoraqalpoq tili fonetikasi
Lotin alifbosiga o‘tish masalasini o‘tgan asrning boshlarida yashab ijod etgan jadidlar ko‘tarib chiqqan edi. Ular millatning millat sifatida shakllanishi, tanilishida ma’lum qonun-qoidalar asosida tizimlashtirilgan, ma’lum me’yorga keltirilgan adabiy til zarurligini anglab yetganlar. Boshqa turkiy xalqlarda bo‘layotgan lotinlashtirish harakatiga jadidlar ham qo‘shildilar.
1926 yilda Bokuda bo‘lib o‘tgan Birinchi Butunittifoq turkologiya qurultoyida turkiy xalqlarning lotin alifbosiga o‘tishlari haqida qaror qabul qilinadi. O‘zbekistonda ham lotin yozuviga o‘tish, lotin alifbosiga asoslangan o‘zbek alifbosini yaratish bo‘yicha jiddiy harakatlar boshlanadi. Turli anjumanlarda, matbuotda mavzu yuzasidan qizg‘in muhokamalar boshlanadi.
O‘sha paytda alifbodagi harflarni belgilashda jadidlar ikkita guruhga bo‘lingan edilar. 1-guruh – turkiy tillarda mavjud singarmonizm qonuniyatini o‘zbek tilida ham borligini e’tirof etuvchilar. 2-guruh – o‘zbek tilida singarmonizm qonuniyati buzilgan deb e’tirof etuvchilar.
Birinchi guruh qarashlariga ko‘ra, o‘zbek tilida ham boshqa turkiy tillardagi kabi 9 ta unli bor (singarmonizm qonuniyatiga ko‘ra, unlilar qattiq-yumshoq variantga ega) va ular alifboda aks etishi kerak. Ikkinchi guruh esa o‘zbek tilida 6 ta unli bo‘lishi kerak, degan taklifni ilgari suradi.
1929 yilda Samarqandda bo‘lib o‘tgan Til va imlo anjumanida lotin alifbosiga o‘tish haqida qaror qabul qilinadi va birinchi guruh tavsiya qilgan alifbo tasdiqlanadi.
Jadidlarning asosiy xizmatlaridan biri shu bo‘ldiki, ular milliy alifboga «ng» (ңg) tovushi uchun alohida harf kiritdilar. Bu haqda o‘tgan asr boshlari tarixi bo‘yicha tadqiqotlar olib borgan Boymirza Hayit shunday yozgan edi:
«Jadidchilar arab harflarini qulay o‘rgatmoq va turkchani to‘g‘ri talaffuz ettirmoq uchun arab harflaridagi fatxa, kasra va zamma ishoratlari o‘rniga alohida harflarni ilova qilgandilar. Ular bu alifboga turklarning eng eski «ng» harfini ham qo‘shdilar. Turkistonda alifbo shu tariqa yaratilgandi».
«ng» tovushi turkiy tillarning eng qadimiy tovushi ekani tilshunoslar tomonidan e’tirof etilgan (bu haqda qarang: H.Ne’matov. O‘zbek tilining tarixiy fonetikasi, 1992, 65-b).
Shu bilan birga, 2 xil j (portlovchi va sirg‘aluvchilari uchun) harflari qabul qilindi: ç (jo‘ja), ƶ (ajdod), ch tovushi esa c bilan belgilandi. Hozirgi o‘zbek tilidagi yarim lablangan o tovushi uchun harf belgilanmagan. Bu tovush mavjud emas, deb hisoblashgan (e’tibor bering: odam – adam, bosh – bash)
O‘sha davrda qabul qilingan o‘zbek alifbosi quyidagicha edi (33 ta harf va 1 belgi)*:
Lekin singarmonizm tarafdorlari va ularga qarshi bo‘lganlar o‘rtasidagi bahs-munozaralar to‘xtamaydi, alifbo tasdiqlanganiga qaramay, unga amal qilmaslik, imloda har xilliklar yuzaga keladi.
1934 yilda Toshkentda alifbo va imloga bag‘ishlangan Respublika qurultoyi o‘tkazilib, unda o‘zbek adabiy tilida unlilar miqdori 9 ta emas, 6 ta deb hisoblash kerakligi haqida qaror qabul qilinadi. Alifbodan ө (o (o‘) ning yumshoq varianti), u (u ning yumshoq varianti), (i ning yumshoq varianti) chiqariladi.
Yangi tahrirdagi alifbo quyidagi ko‘rinishda bo‘lgan (30 ta harf va 1ta belgi):
O‘zbekiston mustaqillikka erishgandan so‘ng, respublikada o‘zbek yozuvini rus grafikasidan yana lotin grafikasi asosidagi yozuvga o‘tkazish haqida fikr-mulohazalar o‘rtaga tashlandi. Bu masala bir yil davomida ommaviy axborot vositalarida keng jamoatchilik ishtirokida atroflicha muhokama qilinib, 1993 yil 2 sentyabrda O‘zbekiston Respublikasining «Lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosini joriy etish to‘g‘risida»gi qonuni e’lon qilindi. Yangidan qabul qilingan o‘zbek alifbosi 31 harf va bir tutuq belgisi (apostrof)dan iborat deb belgilandi.
Yangi tahrirdagi alifbo quyidagi ko‘rinishda bo‘lgan (31 ta harf va 1 belgi):
E’tibor berilsa, ç (ch), ş (sh) harflari eski alifbodan aynan olingan, ğ (g‘), ö (o‘), ñ (ng), ɉ (qorishiq j) harflari yangidan belgilangan. Tahrir qilingan alifboga 1ta harf – c (ts) kiritilgan.
Lekin oradan ikki yil o‘tar-o‘tmas, biz bilmagan noma’lum sabablarga ko‘ra, alifboga yana o‘zgartirish kiritiladi. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi 1995 yil 6 may kuni alifboga o‘zgartirishlar kiritish to‘g‘risida qonun qabul qiladi.
Bu hujjatga binoan:
- yangi o‘zbek alifbosi 26 ta harf, 3 ta harflar birikmasidan iborat ekani belgilandi;
- C c, Ɉ ɉ harflari alifbodan chiqarib tashlandi;
- Ç ç, Ğ ğ, Ş ş, Ñ ñ harflarining shakliga esa isloh kiritildi.
Yangi tahrirdagi alifbo quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ldi (26ta harf, 3ta harfiy birikma, 1 belgi):
Ehtimol, qonunning uchinchi qismidagi harflarning shakliga isloh kiritilmaganda, bu alifbodan foydalanishda davom etgan bo‘larmidik. Mana shu isloh qilingan qism yaqin 30 yil ichida turli muhokamalarga sabab bo‘ldi.
Bir necha yil oldin esa alifboga o‘zgartirish kiritish bo‘yicha Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universitetida respublika anjumani o‘tkazildi, ishchi guruh tuzildi, juda ko‘pchilik mutaxassislar fikrlari olindi. Hozirda muhokamaga qo‘yilgan alifbo quyidagi ko‘rinishga ega (28 ta harf, 1ta harfiy birikma va 1ta belgi):
1929 yilda qabul qilingan alifboga 1934 yilda 3ta o‘zgartirish kiritilgan (3ta unlini ifodalovchi harf chiqarib tashlangan), 1993 yilda 1ta harf kiritilgan (ts tovushi uchun s harfi), 6ta harfning shakli o‘zgartirilgan, 1995 yilda 2ta harf alifbodan chiqarildi (C c, Ɉ ɉ harflari), 4ta harf shakli isloh qilindi.
Hozirda tavsiya qilinayotgan loyihada harf olib tashlangani ham, qo‘shilgani ham yo‘q, faqat 4ta harfning shakli isloh qilinmoqda.
Qonun loyihasiga befarq bo‘lmasdan, o‘z munosabatini bildirayotgan vatandoshlarimizga alifboda bo‘lgan o‘zgarishlar haqida to‘liq ma’lumotga ega bo‘lishlari uchun birinchi qabul qilingan alifbodan to shu kungacha bo‘lgan, tahrir qilingan barcha alifbo variantlarini taqdim qildik.
- * Birinchi alifboga o‘zgartirishlar kiritilganda, chiqarilgan harflar katagi ochiq qoldirildi, isloh qilinganlar boshqa rangda berildi.
Inomjon Azimov,
Davlat tilida ish yuritish asoslarini o‘qitish va
malaka oshirish markazi direktori
Qoraqalpoq tili fonetikasi
Reja :
1. Fonetika haqida umumiy ma’lumot.
2. Tilning fonetik vositalari.
3. Nutq apparati, uning tuzilishi
4. Nutq tovushlari .
Tayanch tushunchalar:
2. Nutq tovushlari.
5. Nutq apparati.
Fikr gap orqali ifoda qilinadi. Gap, odatda so`zlardan tashkil topadi. Gap tarkibida so`zlar va shu so`zlarning o`zaro bog`lanishini ta’minlovchi grammatik vositalar (qo`shimchalar, yordamchi so`zlar) ma’lum nutq tovushlari orqali shakllanadi. Masalan: Biz ulug` ayyomni mana shu cho`lda kutib olyapmiz (Y. Shamsharov). Bu gapni tuzishda biz, ulug`, ayyom, mana, shu, cho`l, kutib, olmoq so`zlari, ularning o`zaro bog`lanishini ta’minlovchi –ni (tushim kelishigi qo`shimchasi), –yap (zamon ma’nosini ifodalovchi qo`shimcha), –miz (shaxs-son qo`shimchasi) qo`shimchalari qatnashgan; har bir so`z va qo`shimcha esa nutq tovushlari vositasida (masalan, biz – b, i, z; ulug` – u, l, u, g`; -ni – n, i; -da – d, a kabi) shakllandi.
Ko`rinadiki, nutq tovushlari so`z va gaplarni tuzishda moddiy baza hisoblanadi, chunki inson tili tovush tilidir.
Fonetika tilshunoslikning bir bo`limi bo`lib, unda nutq tovushlari, ularning hosil bo`lishi, turlari, o`zgarishi, urg`u, bo`g`in, ohang kabilar o`rganiladi. Fonetika grekcha phone so`zidan olingan bo`lib lug`aviy ma’nosi tovush demakdir.
Fonologiya so`zi tarjima qilinganda “tovush haqidagi ta’limot” degan ma’noni bildiradi (phone – tovush, logos – ta’limot). Bu bo`limda tovushlarning so`z va morfemalar ma’nolarini farqlashdagi roli bayon qilinadi. Agar fonetika bo`limida tovushlarning fiziologik-akustik xususiyatlari tekshirilsa, fonologiyada, ta’bir joiz bo`lsa, tovushning ijtimoiy mohiyati o`rganiladi.
Tovush va fonema
Tovush bilan fonemani o`zaro farqlash zarur. Tovush nutqning fonetik jihatdan bo`linmaydigan eng kichik birligidir, u ma’no ifodalamaydi, lekin har qanday so`z tovushlar vositasida shakllanadi. Masalan, a, d, m, o tovushlarini ma’lum bir tartibda talaffuz qilish orqali odam, omad, moda singari boshqa-boshqa ma’nodagi so`zlar hosil qilinadi. So`zlar tovush tarkibiga ko`ra turlicha bo`ladi.
1. Bir tovush bilan farq qiladigan so`zlar: ot – ol, ol – oq, oq – osh, osh – ov, ov – oz, oz – on, on – or, or – os, os – och, och – og`, og` – ox; o`z – oz, oz – iz, iz – uz, uz – ez, davlat – savlat, adip – adib kabi.
2. Tovushlarning joylashish tartibiga ko`ra farq qiladigan so`zlar. Masalan: qo`y – yo`q (birinchi so`z tarkibidagi birinchi tovush ikkinchi so`zning oxirida qo`llanadi.)
3. Biror tovushning ortiqligi bilan farq qiladigan so`zlar: o`lka – yo`lka, et-bet , sava – savat, tana – tashna, taxt – taxta, o`roq – so`roq kabi.
Demak, so`zlar tovushlardan tuziladi, ular bir, ikki, uch, to`rt va hokazo miqdordagi tovushlarning tartiblashish i dan hosil bo`ladi.
Fonema so`z ma’nosini farqlash uchun xizmat qiladigan t ovush turidir. Masalan: bal – b e l –bil –bol – b o` l so`zlari tarkibidagi a , e(e), i, o, o` tovushlari so`z ma’nolarini belgilash (ajratish) ga xizmat qiluvchi fonemalardir: bor, dor, zor, kor, nor, tor, xor, chor, qor so`zlari tarkibidagi birinchi tovushlar ( b, d, z, k, n, t, x, ch, q ) ham shunday vazifa bajargan.
Fonemalarning uch belgisi bor: 1. Akustikasi (eshitilishi). 2. Artikulyatsiyasi (aytilishi yoki talaffuzi). 3. Ma’no farqlashi (ba’zi darsliklarda “lingvistik tomoni” deyiladi) [1] .
Bular ichida fonemaning ma’no ajratish belgisi muhim hisoblanadi. Aks holda tovush fonema sanalmaydi.
Fonetik akustika
Fonetik akustika nutq tovushlarining fizik xususiyatlarini tekshiradigan sohadir. Akustik jihatdan har qanday tovush havo
oqimining tebranishi va bu tebranishning quloqqa eshitilishidir. Nutq tovushlari esa o`pkadan kelayotgan havo oqimining un paychalari tebranishidan hosil bo`ladigan ovoz va nutq organlarida hosil bo`ladigan shovqinning quloqqa eshitilishidir. Nutq tovushlari akustikasida ko`yidagilar farqlanadi:
1. Nutq tovushlarining balandligi yoki pastligi ma’lum vaqt ichida un paychalarining tebranish miqdoriga ko`ra har xil chiqishidir: un paychalari ko`p tebransa, tovush baland bo`ladi, aksincha, un paychalari kam tebransa, tovush past chiqadi.
2. Nutq tovushlarining kuchi ma’lum kenglikdagi maydondan ma’lum vaqtda o`tadigan energiya miqdoridir. Bu haqda tilshunos olim H.Jamolxonov shunday yozadi: “Tovushning kuchi (intensivligi) – 1 sm 2 maydondan 1 sekundda o`tadigan energiya miqdoridir” [2] Demak, nutq tovushlarining kuchi un paychalari tebranishi kengligiga bog`liq: tebranish kengligi katta bo`lsa, tovush kuchli chiqadi, bu kenglik kichik bo`lsa, tovush ham kuchsiz chiqadi.
3. Nutq tovushlarining tembri (sifati) – asosiy ton bilan hosil bo`ladi. Tovushlarning tembri og`iz bo`shlig`i va bur u n bo`shlig`ining hajmi, shakliga, tovush paychalarida shovqinning qanday hosil bo`lishiga bog`liq.
4. Tovushning cho`ziqlik darajasi un paychalarining tebranish i davom etgan vaqt bilan o`lchanadi. Tebranish uzoq davom etsa, tovush cho`ziq; tebranish qisqa davom etsa tovush qisqa bo`ladi.
Nutq tovushlarining artikulyatsiyasi
Nutq tovushlarini hosil qilishda ishtirok etadigan organlar nutq a’zolari deb yuritiladi. Artikulyatsiya deganda esa nutq a’zolarining nutq tovushlarini hosil qilishdagi faoliyati anglashiladi.
Nutq a’zolariga quyidagilar kiradi:
1. Nafas apparati: o`pka, bronxlar (bir juft), nafas yo`li (traxeya).
2. Bo`g`iz bo`shlig`ida xalqasimon, piramidasimon, qalqonsimon tog`aylar hamda un paychalari joylashgan.
3. Og`iz bo`shlig`ida til, tanglay (qattiq va yumshoq), kichik til, lab va tishlar joylashgan .
4. Burun bo`shlig`i.
5. Markaziy nerv sistemasi .
Nutq a’zo larining jami nutq apparati deyiladi. Endi har bir nutq a’zosining vazifasi xususida to`xtalib o`tamiz.
O`pka inson organizmini kislorod bilan ta’minlovchi a’zo ekanligi hammaga ma’lum. Nutq a’zosi sifatida esa o`pka nutq tovushlarining hosil bo`lishi uchun zarur bo`lgan havo oqimini etkazib beradi, ya’ni inson nafas olganida o`pka va undagi bronxlar havoga to`ladi va bu havo oqimi tashqariga qaytib chiqish jarayonida tovush hosil qiluvchilik vazifasini ham bajaradi. Havo oqimi nafas yo`li orqali bo`g`izga tomon harakatlanadi. Bo`g`izdagi cho`michsimon, uzuksimon, shoxsimon, xalqasimon, piramidasimon, qalqonsimon tog`aylar un paychalarini ushlab turuvchi a’zolardir. Un paychalari esa ovoz manbai hisoblanadi, chunki ular dutor yoki soz torlariga o`xshab havo urilishi natijasida ovoz chiqaradi (simyog`ochga tortilgan simlarning shamol kelib urilishi natijasida chiyillab ovoz chiqarishini ko`z oldingizga keltiring). Og`iz bo`shlig`i tovushni kuchaytirib berishga yordam beradigan a’zodir. Til juda ko`p tovushlarni hosil qilishda ishtirok etadigan a’zodir. Tilning turlicha harakati va holati natijasida unli va undosh tovushlar hosil bo`ladi. Kichik til ham ayrim tovushlarning (q, g`, x) hosil bo`lishida qatnashadi. Lablarning keng ochilishi, cho`chchayishi, jipslashishi yoki pastki labning ustki tishlarga tegishi natijasida turli tovushlar hosil bo`ladi. Ayrim tovushlar havo oqimining tishlar orasidan sirg`alib chiqishi natijasida hosil bo`ladi. M, n, ng tovushlari hosil bo`lishida havo oqimining bir qismi burun bo`shlig`i orqali o`tib, tashqariga chiqadi. Markaziy nerv sistemasi nutq a’zolari harakatini yuzaga keltiradi, bu harakatni bevosita boshqarib turadi. Ana shu tariqa har bir nutq a’zosining tovushlarni hosil qilishda o`z vazifasi bor.
O`zbek tilining fonetik vositalari
So`z ma’nolarini ajratish, chegaralash uchun xizmat qiladigan vositalar fonetik vositalar sanaladi. Bunday vositalar qatoriga nutq tovushlari, urg`u, ohang (intonatsiya) kiradi. So`z ma’nolarini farqlashga xizmat qiladigan fonemalar xususida yuqorida fikr yuritildi. Lug`at tarkibidagi barcha so`zlar, grammatik shakllar ana shu fonemalarining ma’lum tartibda ketma-ket joylashishi orqali shakllanadi. Ayrim hollarda o`xshash bo`lgan (omonim) so`zlarning ma’no va grammatik shakllarini farqlashda urg`u (leksik urg`u) fonetik vosita bo`lishi mumkin. Masalan: olma (predmet, mevaning bir turi), olma (harakat, olmoq fe’lining bo`lishsiz shakli, –ma qo`shimchasini ajratish mumkin); akademik (predmet, ot), akademik (belgi, sifat); gullar (ot, “ko`p gul” ma’nosida), gullar ( fe’l, “gullamoq”).
Gapning maqsadga ko`ra turini ajratishda esa intonatsiya (ohang) fonetik vosita bo`lishi mumkin. Masalan: Dars boshlandi. (darak gap) Dars boshlandi? (so`roq gap). ́
Takrorlash uchun savollar :
1. Fonetika nimani o`rganadi?
2. Tovush va fonemaning farqini ayting.
3. Fonologiya haqida nimalarni bilasiz?
4. Fonema qanday belgilarga ega?
5. Fonetik akustika haqida qanday ma’lumotga egasiz?
6. Nutq tovushlari artikulyatsiyasi deganda nimani tushunasiz?
7. Nutq a’zolarining vazifalari nimalardan iborat?
8. O`zbek tilining fonetik vositalariga nimalar kiradi?
“Fonetika” bo`limi yuzasidan test savollari:
1. Fonetika o`rganadigan masalalar noto`g`ri berilgan javobni toping.
A) nutq tovushlarining hosil bo`lishi B) urg`u, bo`g`in, ohang C) nutq tovushlarining turlari, o`zgarishi D) nutq tovushlarining so`z ma’nolarini ajratishdagi roli.
2. Fonetika bo`limida tovushlarning qaysi tomoni o`rganiladi?
A) lingvistik xususiyatlari B) ijtimoiy mohiyati C) fizik-akustik xususiyatlari D) ma’no farqlash xususiyatlari
3. Fonologiya bo`limida tovushlarning qaysi tomoni o`rganiladi?
A) qay tarzda hosil bo`lishi B) sifat tomonlari C) kuchi va cho`ziqligi D) ma’no farqlash xususiyatlari.
4. Tovushning xususiyatlari noto`g`ri berilgan javobni toping.
A) so`z va qo`shimchalar bir-birlaridan tovushlari bilan farq qiladi B) har qanday so`z tovushlardan tashkil topadi C) nutqning eng kichik bo`linmas ma’noli qismi D) birchasi to`g`ri.
5. Bir xil tovushlarning turlicha joylashuvidan hosil bo`lgan so`zlar qaysi javobda berilgan?
A) kitob, maktub, maktab B) suvrat, tasvir, tasavvur, musavvir C) uchqur, chuqur, urchuq D) ahbob, habib, muhib.
6. Bir tovushi bilan farq qiladigan so`zlar berilgan javobni toping.
A) kalom, qalam, malak B) borlik, borliq, torlik C) jodu, jodi, juda
D) sohib, hisob, solib
7. Tovushlarning ortiqligi bilan farqlanadigan so`zlar berilgan javobni toping.
A) adab, abad, odob B ) alam, qalam, a’lam C ) stol, ustol, ustul
D) mulk, molik, komil.
8. Fonemaning belgilari noto`g`ri berilgan javobni toping.
A) eshitilishi B) aytilishi C) ma’no farqlashi D) tuzilishi.
9. Fonemaning eng muhim belgisi ko`rsatilgan javobni toping.
A) ma’no ajratishi B) akustikasi C) artikulyatsiyasi D) aytilishi va eshitilishi.
10. Nutq tovushlarining balandligi nima bilan ta’minlanadi?
A) un paychalarining ko`p tebranishi bilan B) un paychalarining kuchli tebranishi bilan C) un paychalarining past tebranishi bilan D) un paychalarining kam tebranishi bilan
11. Nutq tovushlarining kuchi nimaga bog`liq?
A) un paychalarining tebranish vaqtiga B ) un paychalarining tebranish o`rniga C ) un paychalarining tebranish amplitudasiga D) un paycha – larining tebranish joyiga
12. Nutq a’zolaridan qaysi birining hajmi va shakli nutq tovushlarining tembriga ta’sir qilmaydi?
A) og`iz bo`shlig`ining shakli B) burun bo`shlig`ining hajmi C) bo`g`iz bo`shlig`ining shakli D) tovush paychalarida shovqinning qanday hosil bo`lishi.
13. Nutq tovushlarining un paychalari tebranadigan vaqt bilan o`lchanadigan xususiyati qaysi javobda berilgan?
A) tembri B) cho`ziqligi C) kuchi D) balandligi
14. Qaysi javobda nutq a’zosi nomi noto`g`ri berilgan?
A) o`pka, bronxlar, nafas yo`li B) xalqasimon, piramidasimon, qalqonsimon va nayzasimon tog`aylar, un paychalari C) burun bo`shlig`i, markaziy nerv sistemasi. D) til, tanglay (qattiq va yumshoq), kichik til, lab va tishlar
15. Qaysi nutq a’zosi tovushni kuchaytirib berishga yordam beradi?
A) til B ) un paychalari C ) og`iz bo`shlig`i D) bo`g`iz bo`shlig`i
3. Qaysi nutq a’zosi ovoz manbasi hisoblanadi?
A) til B ) un paychalari C ) og`iz bo`shlig`i D) bo`g`iz bo`shlig`i
16. Qaysi javobda markaziy nerv sistemasining vazifasi to`g`ri ko`rsatilgan?
A) nutq a’zolari harakatini yuzaga keltiradi B) nutq a’zolarining harakatini boshqarib turadi C) markaziy nerv sistemasi nutq a’zolari sirasiga kirmaydi D) A,B
17. Qaysi tovushlar talaffuzida havo oqimining yo`nalishi o`zgaradi
A) y, z, s B ) m,n,ng C ) v, f, r D) sh, j, g`
18. Fonetik vositalar to`g`ri ko`rsatilgan javobni toping.
A) urg`u, bo`g`in, tovush B) nutq tovushlari vergul, nuqta C) intonatsiya, nutq a’zolari, pauza D) fonemalar, urg`u, ohang
19. Urg`uning vazifasi noto`g`ri ko`rsatilgan javobni belgilang.
A)) hо́zir (ravish) – hozи́r (sifat) V) qo`llа́r (a’zo) – qў́llar (fe’l) C) nufу́z (obro`) – nу́fus (aholi) D) ko`zlа́r(a’zo)- kў́zlar(fe’l
20. So`z ma’nosini farqlashda urg`uning qaysi turi ishtirok etadi?
A) logik urg`u B) leksik urg`u C) gap urg`usi D) ma’no urg`usi
Adabiyotlar ro’yxati:
1. U.Tursunov, N.Muxtorov, Sh.Rahmatullaev. Hozirgi o’zbek adabiy tili. 1992 yil.
2. Sh.Shoabdurahmonov, M.Asqarova, A.Hojiev. Hozirgi o’zbek adabiy tili. I qism. II qism. Toshkent. «O’qituvchi» nashriyoti. 1980 yil.
3. A .G’ulomov, M.Asqarova. Hozirgi o’zbek tili. Sintaksis.
Toshkent. O’qituvchi nashriyoti. 1987 yil.
4. O’zbek tilining imlo lug’ati. Toshkent. O’qituvchi. 1995 yil.
[1] Tursunov U., Muxtorov J., Rahmatulla y ev S h . Hozirgi o`zbek adabiy tili. – T.: “O`zbekiston” nashriyoti. 1992, 15-bet.
[2] Jamolxonov H.A. Hozirgi o`zbek adabiy tili. – T.: “Talqin” nashriyoti. 2005, 25-bet.
Qiziqarli malumotlar
B) Qaraqalpaq tili fonetika taraw n n` izertleniwi