KITOB – BILIM MANBAI
Kitob qanday paydo bo’ldi? Bu inson taraqqiyoti tarixidagi eng qiziqarli masalalardan biridir. Bunga javob berish juda qiyin, chunki kitob ko’rinishining asosiy sharti – yozuv, qadimgi Mesopotamiyada va Misrda deyarli bir vaqtning o’zida paydo bo’lgan. Shu bilan birga, olimlar bu masala bo’yicha ustuvor ahamiyatga ega bo’lib, she’rlar yozgan birinchi mamlakat bo’lgan Mesopotamiya (Mesopotamiya) deb hisoblaydilar.
Kitob qanday paydo bo’lgan? Birinchi kitob paydo bo’lganda
Kitob qadimgi buyuk kashfiyotlar – yozuv, qog’oz, siyoh bilan chambarchas bog’liq. Birinchi kitob qanday paydo bo’ldi va ular nimani ifodalab berdi?
So’zning ta’rifi va kelib chiqishi
Ushbu so’zning zamonaviy ma’nosida kitob alohida-alohida sahifalar yoki varaqlardan tashkil topgan alohida turdagi mahsulotdir, bu ma’lumotlarga matn terish yoki qo’lyozma usuli bilan chop etiladi.
Proto-slavyan tilida u “kuniga” deb nomlangan. Ehtimol, bu so’z qadimiy turkiy tillardan olingan. Bu “aylantirish” degan ma’noni anglatadi.
Birinchi kitob qachon paydo bo’ldi? Bu savolning javobi shart bo’lmagan sharoitlarni hisobga olishni talab qiladi. Avvalo, bu yozuvlarni (qog’ozni) yaratish va ma’lumotni (yozuvni) saqlash vositasidir. Faqatgina ko’rinishidan keyin kitob tarixi boshlandi.
Yozish
Kitobda ba’zi ma’lumotlar mavjud. Yozish uchun siz quyidagi shartlarga ega bo’lishingiz kerak: yozuv yozish va yozish uchun materiallar. Qadim zamonlarda inson og’zaki ma’lumotni ishlatgan. Ular oz bo’lsa, bu usul mos edi. Ammo ma’lumot to’plangani uchun uni uzatish va saqlash uchun yangi vositalarni izlash kerak edi. Shunday qilib, inson yozganlarni ixtiro qildi. Endi atrofimizdagi dunyo haqida bilgan har bir narsa yozilishi mumkin va shu bilan kelgusi avlodlar uchun bebaho bilimlarni saqlab qoladi.
Kitob qanday paydo bo’ldi? Bu inson taraqqiyoti tarixidagi eng qiziqarli masalalardan biridir. Bunga javob berish juda qiyin, chunki kitob ko’rinishining asosiy sharti – yozuv, qadimgi Mesopotamiyada va Misrda deyarli bir vaqtning o’zida paydo bo’lgan. Shu bilan birga, olimlar bu masala bo’yicha ustuvor ahamiyatga ega bo’lib, she’rlar yozgan birinchi mamlakat bo’lgan Mesopotamiya (Mesopotamiya) deb hisoblaydilar.
Qadimgi davrlarda nima yozgansiz?
Kitob qanday paydo bo’ldi? Buning ahamiyati juda katta. Har bir tsivilizatsiya ma’lumotni yozish usulini ochib, bilimlarni saqlab qolish uchun turli xil narsalarni qo’llashni boshladi: o’simlik jarohatlari, barglar, loy plankalari, daraxt qobig’i va metall.
Planshetlar eng qadimgi materialdir. Ular ikki turdagi: mum va loydan iborat edi. Ular odatda kuch-quvvat uchun ishdan bo’shatilgan edilar va bundan keyin matnga o’zgartirish kiritish imkoni bo’lmadi. Mumli planshetlar yozuvni o’chirishga va yangisini qo’llashga ruxsat berildi. Qadimgi Mesopotamiyada va Rimda ishlatilgan.
Papirusdan olinadigan yozuvlar qadimgi misrliklar tomonidan birinchi marta ishlatilgan . Keyinchalik, bu qog’oz Fenikeliler tomonidan yozish uchun ishlatila boshlandi va keyinchalik unga yunonlar tomonidan tanishtirildi. Uzoq vaqt davomida yozuvlar yozuvlar uchun juda qulay material sifatida ishlatilgan. Xushbo’ylik tufayli papirus egilmasdi, lekin u javonlarga saqlash uchun qulay bo’lgan uzun chiziqlar bo’lib qo’shilishi mumkin edi. Bundan tashqari, papirus siyohi osongina yuvilib, uni qayta ishlatish mumkin edi.
Birinchi kitob paydo bo’lganida, ilm nimani aytdi?
Qadimgi davrlarda qoyalar, toshlar, hayvonlarning suyaklari va kitoblarda yozilgan yozuvni qidirib bo’lmaydi. Ular matnlar emas, alohida bayonotlar edi. Ammo, arxeologik tadqiqotlar davomida olingan ma’lumotlarga ko’ra, birinchi kitoblarning ko’rinishi qadim zamonlarga tegishli. Tashqi tomondan, ular zamonaviy birodarlaridan juda farq qilishgan.
Birinchi kitoblar miloddan avvalgi III ming yillikda paydo bo’lgan. E. Qadimgi Mesopotamiyada. Yongilgan loy planshetlari yog’och qutilarga o’ralgan, ularning har biri alohida “kitob” ni aks ettirgan. Qadimgi Rimda 2-4 tabletka birlashtirildi va bir nechta “choyshablar” dan bir kod (kitob) olingan.
O’rta asrlarda birinchi kitoblar qanday paydo bo’ldi?
Uzoq vaqt davomida papirus yozuvlari juda keng tarqalgan edi. Biroq ular qisqa umr ko’rishgan va Misrdagi papirusning o’zi ham borib borayotgan noyob o’simliklarga aylangan. Xristianlikning muqaddas matnlar uchun paydo bo’lishi bilan ko’proq bardoshli va oson ishlovchi materiallar kerak edi. Hayvon terisidan tayyorlangan pergament edi. Ko’pincha echki, qo’y va buzoq terilari ishlab chiqarish uchun ishlatilgan. Perchment zararkunandan qo’rqmasdan egilgan bo’lishi mumkin. Vaqt o’tgach, kitoblar undan boshlandi.
O’rta asrlarning dastlabki kitoblari deyarli zamonaviy bo’lmagan. Ular bir nechta sahifalardan tashkil topgan va bir qopqoqqa ega bo’lgan. Bunday kitoblar juda qimmat edi. Bitta hayvonning terisini ishlab chiqarishga, ikki yuz o’ttiz bittaga yaqin terimga va sayyohlar va rassomlarning 2-3 yillik ishi to’xtatildi. Ko’pincha ular qimmatbaho oltin va qimmatbaho toshlar bilan bezatilgan.
Kitob Rossiyada qanday paydo bo’ldi? Mamlakatimizga kelsak, u dastlabki qo’lyozmalar va matnlarning paydo bo’lish tarixi bilan ajralib turadi. XII-XV asrlarda an’anaviy yozish materiallari qayin qobig’i edi. Ular XX asrning boshlarida Veliky Novgorodda juda ko’p sonlarda kashf qilindi.
Beresta arzon bo’lgan arzon material bo’lib, asosan xususiy yozishmalar uchun ishlatilgan. Keyinchalik muhim hujjatlar pergamentga yozilgan.
Kitobni chop etish – bu kitobning ko’rinishidagi yangi sahifadir
Qo’lyozmalar juda qimmatga tushdi va faqatgina juda boy odamlar o’zlarining uylarini hashamatlasha olishlari mumkin edi. O’rta asrlarda savodxonligi bo’lgan insonlar juda kam edi. Asosan, ular rohiblar, olimlar va davlat amaldorlari edi.
VIII asrda Yevropada birinchi universitetlar paydo bo’ldi. Davlatlarga ko’plab ma’lumotli kishilar kerak edi. Lekin talabalar qimmatbaho hajmlarni sotib olish imkoniga ega emas edilar. Ko’p hollarda bu kitob faqat ma’ruzalar o’qigan va tinglovchilarni eslab qolishlari kerak edi.
O’sha vaqtga kelib, yog’ochlar Xitoyda va sharqda ishlatilgan – matoga bosim. Lekin bu usul arzon emas edi, chunki matoning o’zi qimmat edi.
Evropada, XV asrning boshlarida qog’oz kelishi bilan, kitob nashri shrift vositasi yordamida ixtiro qilingan. An’anaga ko’ra, Johann Guttenberg kitoblarni ishlab chiqarishning birinchi usulini kashf etgan. Aslida, harflarning shriftlari turli Evropa mamlakatlarida oldindan qo’llanilgan. Gutenbergning yorqin kashfiyoti bosma matbuotni yaratishdan iborat edi .
Badiiy adabiyotlar paydo bo’lganida, bilimlarni nafaqat imtiyozli sinflar qatorida: zodagonlik, ruhoniylar va ilm-fan vakillari ham tarqatish mumkin edi. Asta-sekinlik bilan mashinaning asbob-uskuna yordamida yaratilgan kitoblar aholining qolgan qismida mavjud bo’ldi.
Birinchi bosma nashr Rusiyada qachon paydo bo’ldi? Bu muhim voqea 1564 yilda sodir bo’lgan. Avval shubhasiz, bunday turdagi filiallar allaqachon mamlakatga kirib, sayyohlar tomonidan emas, balki mashinada yaratilgan. Bunday kitoblar birinchi bosmaxonasi yaratilgan paytda Rossiyada yangilik emas edi.
Rossiyaning birinchi bosmajagi “Apostol” edi – Ivan Fedorov va Piter Mstislavets tomonidan yaratilgan haqiqiy asar.
So’zdan keyin
Kitobning qanday paydo bo’lganligi har doim ham dolzarb bo’lib qoladi va bitta bola uni maktabda yoki uyda so’ramaydi. Ilmga ega bo’lgan kitoblar vaqt o’tishi bilan o’zgaradi. Endilikda ular elektron shaklda tinglanishi yoki o’qilishi mumkin, ammo ular hali ham bizga yaqin.
KITOB – BILIM MANBAI
Tarbiyachi va bolajonlar kutubxona va ilm-fan markaziga borishadi.
Tarbiyachi : – Assalomu alaykum, bolajonlar, bugun biz siz bilan kitob va uning tarixi haqida suhbatlashamiz. Qani kitob haqida kim nimalarni biladi?
1-bola: Kitob bizga bilim beradi.
2-bola: Biz kitobni avaylab tutsak, undan ukalarimiz ham foydalanishadi.
Tarbiyachi: – Qoyil bolajonlar, kitob haqida anchagina ma’lumot bilarkansizlar. Kitob – oftob. Zaminni, ona tabiatni oftob isitsa, odam qalbini kitob ilitadi.
Bilasizlarmi bolajonlar, ikkinchi aprel butun dunyoda Xalqaro bolalar kitobi kuni sifatida keng nishonlanadi. Ushbu bayramni ertakchi-yozuvchi Xans Kristian Andersen tavallud topgan sana munosabati bilan nishonlash an’anaga aylangan.
1-bola: – Xans Kristian Andersen kim?
Tarbiyachi : – Andersen bolalar yozuvchisi, uning kitoblari mana bir necha yillardan beri bolalar tomonidan sevib o‘qiladi. O‘zbekistonda esa Xudoyberdi To‘xtaboev, Anvar Obidjon, Kavsar Turdievalar bolalar yozuvchisi hisoblanadi.
Tarbiyachi: – Har bir narsaning tarixi bo‘lganidek, kitobning ham o‘z tarixi bor. 1477-yilda Angliyada birinchi stanok paydo bo‘lgan va ingliz tilida birinchi kitob chiqarilgan. Kitob qog‘oz holida nashr qilinguncha esa odamlar toshlarga turli ma’lumotlarni yozib qoldirishgan.1658-yilda esa pedagog Yan Komenskiy tomonidan lotin tilidagi birinchi kitob nashr qilindi. Bolalar adabiyotining gullab-yashnaga oltin davri 19-asr o‘rtalariga to‘g‘ri keladi. Bu davrda nafaqat o‘quv kitoblar, balki boshqa mazmundagi kitoblarning ham bolalar uchun zarurligi tan olinadi. Mana shunday kitoblar qatoriga ertak kitoblarni kiritish mumkin.
Tarbiyachi: – Bolalar, sizlar kitoblarning qanday turlarini bilasizlar?
1-bola: Qattiq muqovali kitoblar, rasmli kitoblar.
2-bola: Lug‘atlar, ensiklopediyalar.
Tarbiyachi: – To‘g‘ri aytdinglar, bolajonlar bugunga kelib, kitobning elektron nashri ham keng ommalashdi. Xo‘sh, elektron kitob nima degani? Bu kitobni kompyuter yoki telefon o‘qish uchun mo‘ljallangan varianti. Ammo haqiqiy bosma kitob o‘qish zavqini elektron kitoblar bera olmaydi. Lekin, elektron kitobni istalgan joyda, transportda, ko‘chada bemalol o‘qish mumkin. Endi e’tiboringlarni mana bu slaydga qaratinglar.
(Slaydda ushbu yozuvlar yozilgan bo‘ladi va uni tarbiyachi ovoz chiqarib o‘qib beradi)
Ayollar erkaklarga qaraganda ko‘p (68 %) kitob sotib oladilar.
Bitta roman yozish uchun 500 soat ketadi.
— Jamoa bilan kitobni ovoz chiqarib o‘qish bo‘yicha eng uzoq davom etgan marafon 224 soat kechgan.
Fanda kitob o‘g‘rilarini bibliokleptoman deyiladi.
Dunyodagi eng katta lug‘at «Nemis lug‘ati» («Deutsches Wortetbuch») bo‘lib, u 1854 yili Yakob va Vilgelm Grimm tomonidan boshlangan. Bu ishga keyinchalik turli olimlar hissa qo‘yshib, 1971 yili yakunlangan. 33 jildli ushbu lug‘at 34519 betdan iborat.
Dunyodagi eng og‘ir kitob Britaniya muzeyida saqlanuvchi XVII asrga oid geografik atlasdir. Uning bo‘yi 1,9 metr, og‘irligi 320 kilogrammdir.
Ma’lumki, qadimda kitob juda qimmat bo‘lgan. 18-asrgacha ba’zi kutubxonalarda kitoblar o‘g‘irlanmasligi uchun zanjirga bog‘lab qo‘yilgan.
— Kitobni sekin o‘qilganda 100 foiz matn tushunilmaydi, faqatgina 60 foiz anglanadi, aksincha, tez o‘qilganda matnning 80 foizi tushuniladi.
— Aksariyat o‘quvchilar kitobning 18-betidayoq unga qiziqishni yo‘qotadilar.
Tarbiyachi: – Bolalar, endi sizlar bilan bir o‘yin o‘tkazamiz. Men sizlarga ertak qahramonlari tasvirlangan suratlar ko‘rsataman. Sizlar esa suratlarga qarab ertak nomini topishinglar kerak.
(Tarbiyachi Zumrad va Qimmat, Uch og‘ayni botirlar, Qizil shapkacha ertaklari qahramonlarini ko‘rsatadi, bolalar esa ertak nomini aytishadi. Kim ertak nomini birinchi bo‘lib topsa, u kitob bilan rag‘batlantiriladi.)
Tarbiyachi: – Bolajonlar, hozir mo‘jaz kutubxonamizdagi kitoblarni tomosha qiling va qaysi kitobga yordam kerak bo‘lsa, ana o‘sha kitobni oling. Birgalikda kitobni yamaymiz, ta’mirlash kerak bo‘lganlarini ta’mirlaymiz.
(Bolalar tarbiyachi bilan birgalikda yirtilgan kitoblarni yamaydilar)
Tarbiyachi: – Bugungi sayohatimizni mana bu she’r bilan yakunlayman:
Ilm kaliti – kitob
Gar o‘qisang bobma-bob
O‘rganib bor bilimni,
Ochar bag‘ri dilingni.
Safarga chiqqan chog‘ing,
U eng yaqin o‘rtog‘ing.
Oshno bo‘lsang kitobga,
Kitob – hayotni yaratuvchi murabbiydir
Dunyoni faqat ilm bilan zabt etish mumkinligi bugungi kunda hech kimga sir emas. Ilmni chuqur egallashning yoʻli esa bitta – kitob oʻqishdir.
Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev mutolaa haqida fikr bildirib, jumladan, shunday degandi: “. hammamiz uchun ayni paytda juda muhim ahamiyatga ega boʻlgan masala, yaʼni kitobxonlikni keng yoyish va yoshlarimizning kitobga boʻlgan muhabbatini, ularning maʼnaviy immunitetini yana-da oshirishga qaratilgan ishlarimizni yangi bosqichga olib chiqish vazifasi turibdi”.
“Kitob — bilim manbai”, deymiz. Bu isbot talab qilmas haqiqat. Zero, inson bilimni asosan kitob orqali oladi, uning tarbiyasi ham kitob yordamida shakllanadi. Yoshlarimiz badiiy adabiyotlarni oʻqiganda, ularning dunyoqarashi kengayadi, hayotga munosabati oʻzgaradi.
Zero, kitob — qalb chirogʻi, tafakkur qanoti. Ayniqsa, kitobdan taraladigan va elektron nashrdan topib boʻlmaydigan oʻziga xos yoqimli hidni tuyib, varaqlash asnosida moʻjizaviy sahifalarning sirli shitirlashidan koʻngil cheksiz zavqqa toʻlgan holda kitob mutolaa qilish, uning mazmuni haqida tengdoshlar bilan fikr almashishning huzur-halovati tamoman oʻzgachadir.
Sohibqiron Amir Temur taʼbiri bilan aytganda, “Kitob (bitig) barcha bunyodkorlik, yaratuvchilik va aql-idrokning, ilmu donishning asosidir, hayotni yaratuvchi murabbiydir”. Shu maʼnoda, shaklidan qatʼi nazar, barcha kitoblar milliy oʻzligimiz hamda umuminsoniy qadriyatlarni targʻib etishga xizmat qilishi ayni muddao.
Alisher Navoiy hazratlari deydilarki, “Kitob – beminnat ustoz, bilim va maʼnaviy yuksalishga erishishning eng asosiy manbai”.
Xalqimizda kitob oʻqib, munosib taʼlim-tarbiya olish, ilm-fan bilan shugʻullanishning ahamiyatiga doir maqollar ham juda koʻp. Jumladan, “Kitobsiz aql – qanotsiz qush”, “Baxt belgisi – bilim”, “Bilim – aql chirogʻi”, “Ilm baxt keltirar, bilim taxt keltirar”, “Hunar – oqar buloq, ilm – yonar chiroq”, “Oltin olma, bilim ol, bilim olsang, bilib ol”. Bunday purhikmat naqllarni uzoq davom ettirish mumkin. Bolalarni kitob oʻqishga qiziqtirishda maktablarning roli beqiyos ekanligi hech birimizga sir emas. Maktablarda esa ayni praytda bolalar uchun orziqib kutilgan yozgi taʼtil boshlandi. Shu oʻrinda savol tugʻiladi: Taʼtilda ham kitob oʻqishdan toʻxtab qolmasliklari uchun maktablarda qanday tadbirlar rejalashtirilgan?
Yaxshi eslaymizki, boshlangʻich sinfdan boshlab maktab yoki shahar bolalar kutubxonalariga majburiy aʼzolikka yozdirib, yozgi taʼtil kunlari ham oʻquv dasturiga muvofiq sinfdan tashqari oʻqishlar uchun adabiyotlar tavsiya qilinardi. Bolalar oʻquv yili boshlanganda taʼtil kunlari mutolaa qilgan kitoblari boʻyicha oʻzaro bellashib, fikr almashardi. Oʻqituvchilar bolalardan taʼtilda qanday kitob oʻqiganligi bilan jiddiy qiziqar edi. Oʻqigan kitoblari asosida bayon, insho yozdirishar, yaxshi yozilgan yozma ish egasi, albatta, ragʻbatlantirilar edi. Nega shu anʼanani yana jonlantirmaymiz? Ushbu savol bilan Yakkasaroy tumanidagi 319-maktab direktori Sayohatxon Toshmatovaga murojaat qilaman.
– Maktabimiz joriy yilda kapital taʼmirdan chiqarildi, – deydi Sayohatxon opa. – Zamonaviy, qulay taʼlim muassasasida oʻqish baxtiga muyassar boʻlgan oʻquvchilarimizning shodligi cheksiz. Oʻquvchilarimizga ayniqsa turli xil bolalar adabiyotlari bilan boyitilgan kutubxonamiz yoqdi. Chunki ular endi darsdan soʻng keng va yorugʻ kutubxonaning oʻzida oʻtirib kitob oʻqishlari, oʻrtoqlari bilan fikr almashishlari mumkin. Maktabimizga koʻplab homiylar turli nomdagi badiiy kitoblar sovgʻa qilib, kutubxonamiz fondini boyitishga xizmat qilmoqda. Oʻquv yili yakunlanishi arafasida oʻqituvchilar bilan kelishib, bolalar yozgi taʼtil kunlarida oʻqishlari uchun kitoblar roʻyxatini eʼlon qildik. Bu tadbirga boshlangʻich sinf oʻquvchilarini ham jalb qilganmiz. Yangi oʻquv yilida esa oʻqigan kitoblari asosida oʻz taassurotlarini yozib beradilar. Bunda bolalarning faqatgina kitob oʻqib, bilimlarini boyitishi emas, balki tushunchalarini yozma ravishda ifodalay olish koʻnikmalari ham shakllanadi.
Toshkent viloyati Toshkent tumani 18-maktab kutubxonasida 4 mingdan ortiq badiiy adabiyotlar mavjud. Maktab 2019-2020 oʻquv yilida kapital taʼmirlandi. Kutubxona toʻliq qayta jihozlandi.
– Oʻtgan oʻquv yili boshida muhtaram yurtboshimiz tomonidan “Prezident sovgʻasi” sifatida 1700 dona badiiy adabiyotlar sovgʻa qilindi, – deydi maktab kutubxonachisi Nozima Sharafboyeva. – “Kitoblar karvoni” aksiyasi davomida ham kutubxona oʻzbek va jahon adabiyotlari durdonalari bilan boyitildi. Joriy yil fevral oyida tumanimiz hokimi Odilxon Rustamov tomonidan ziyo maskanimizga 50 dona badiiy adabiyotlar va 1000 ta elektron kitoblar sovgʻa qilindi. Maktab informatika xonasida elektron kutubxona tashkil qilingan. Maktab kutubxonasining faol aʼzosi birinchi oʻrinda maktab direktori Shohida Yoʻldosheva, kimyo fani oʻqituvchisi Gulchehra Toʻraboyeva, matematika fani oʻqituvchisi Dilfuza Mirdadayeva, ona tili fani oʻqituvchisi Mashkura Umrzoqovalar hisoblanadi. Ustozlar oʻquvchilarga har tomonlama oʻrnak boʻlishi, ayniqsa, yaxshi natijalar berishi hech kimga sir emas. Ustozlarini tez-tez kutubxonalarga tashrif buyurganiga guvoh boʻlgan oʻquvchilar ham ulardan oʻrnak olishga astoydil harakat qiladilar, – deydi maktab kutubxonachisi Nozima Sharafboyeva.
Hozirgi kunda maktab kutubxonasida “Yosh kitobxonlar” toʻgaragi faoliyat yuritib kelmokda. Toʻgarakka maktabning barcha oʻquvchilari jalb kilingan boʻlib, ular bilan birgalikda kitob taqdimotlari, turli zakovat oʻyinlari olib boriladi. Yozuvchi shoirlarning uy-muzeylariga sayohatlar uyushtiriladi. Yaqinda maktabimiz yuqori sinf oʻquvchilari Adiblar xiyoboniga bordilar. Yozuvchi-shoirlar hayoti va ijodiga oid tushunchalari yana-da kengaydi. Toʻgaragimiz oʻz faoliyatini taʼtil kunlari ham uzluksiz davom ettirishni reja qilgan.
Bu safar ham kutubxonaga oshiqib kirib kelgan oʻgʻil-qizlarni koʻrib koʻnglim yorishib ketdi. Ha, bolalarimiz kitobga, kitobxonlik borasidagi qadim anʼanalarimizga qaytmoqda. “Kitobxonlikda taʼtil boʻlmaydi” – bu ularning bugungi kundagi shioriga aylangan.
Asolat AHMADQULOVA,
jurnalist
Qiziqarli malumotlar
KITOB – BILIM MANBAI