JUNAYDXON Qurbon Mamed

JUNAYDXON Qurbon Mamed (Muhammad) sardor (1857, hoz. Taxta tumani, Turkmaniston — 1938, Hirot atrofi, Afgʻoniston) — Istiqlolchilik harakati namoyandalaridan. Mustamlakachi chor Rossiyasi hamda shoʻro qoʻshinlariga qarshi kurashgan. Yovmut qabilasi bayramali urugʻining junayd tarmogʻiga mansub. Nizoli masalalarni adolatli hal qilganligi va jasurligi uchun turkmanlar orasida uning shuhrati keng yoyilgan. U uzoq yillar mobaynida oʻz urugʻining mirobi, qozisi, oqsoqoli, harbiy boshligʻi boʻlgan. Chorizmning Xiva yurishlari paytida yosh Qurbon Mamed turkman yovmut yigitlari qatorida rus bosqinchilariga qarshi janglarda qatnashgan. Asfandiyorxon J. ni turkman qabilalarining sardori etib tayinlagan (1915). Turkman oqsoqollari uni Junaydxon deb eʼlon qilishgan. Turkman davlatini tuzish maqsa-dida J. Xivaga yurish qilgan (1916). Xivani egallagan Junaydxon qoʻshini xondan katta miqdorda tovon puli olgach, 15 fev. da poytaxtni tark qiladi. Turkiston harbiy gubernatori zudlik bilan Xivaga Toshkentdan general Galkinning jazo otryadini yuboradi. 16-martda Gʻazovotda Junaydxon qoʻshini ruslardan yengilgach, Qoraqumga chekingan, soʻngra Eron va Afgʻonistonga oʻtib ketgan. Junaydxon 1917-y. yozida Xorazmga qaytib kelib, siyosiy hokimiyat uchun kurashni davom ettirgan. 1918-y. 10 yanv. da Asfandiyorxon Junaydxonni Xivaga taklif qilib, xonlik qoʻshinlarining bosh qoʻmondoni qilib tayinlashga majbur boʻlgan. Junaydxon 1918-y. okt. da Asfandiyorxonga suiqasd uyushtirib, uni oʻldirgan va xonning akasi Sayd Abdullaxonni Xiva taxtiga oʻtqazgan, amalda Junaydxon xonlikning mutlaq hukmdoriga aylangan. Rossiyaga (1918-y. yanv. — 1920 yanv.) qaram boʻlgan Xiva xonligi amalda mustaqil davlatga aylangan. Junaydxon 1918-y. oʻrtalari — 1920-y. yanv. da shoʻro qoʻshinlariga qarshi keskin kurash olib borgan, biroq magʻlubiyatga uchrab choʻlga chekingan. Xivada xonlik tuzumi agʻdarilib Xorazm Xalq Sovet Respublikasi (XXSR) tuzilgan. Junaydxon turkman, oʻzbek, qoraqalpoq, qozoqlardan iborat 30 ming kishilik qoʻshin tuzib kurashni davom ettirgan. Shoʻro hukumati Junaydxonga qarshi kurashda boshqa turkman sardorlari Qoʻshmamadxon va Gʻulomalixonlarni jalb qilgan. Natijada 1920-y. avg. da ular Junaydxon koʻshiniga zarba berishgan. J. Turkistondagi istiqlolchilik harakati kuchlarini yagona qoʻmondonlik ostiga birlashtirish maqsadida 1922-y. boshida Anvar posho va Fargʻonadagi qoʻrboshilar b-n aloqa oʻrnatgan. U oʻz qoʻshinida qattiq tartib intizom oʻrnatdi va xorijdan zamonaviy qurollar sotib oldi. Junaydxon 1922-y. apr. da Porsu qalʼasini qizillardan ozod qilgan. 1923-y. dek. da Pitnak, Hazorasp, Bogʻot, Xonqa tumanlarida shoʻro tuzumiga qarshi dehqonlarning ommaviy qoʻzgʻolonlari boshlangan. Junaydxon qoʻzgʻolonchilarga madad berish uchun 15 ming kishilik qoʻshini bilan Xivani gʻarbdan qurshovga olgan (1924-y. 10 yanv.) Shoʻro hukumati unga qarshi butun vositalarini ishga solib fev. boshlarida Xivaga Toshkent, Toʻrtkoʻl, Aktyubinsk (Oqtoʻba)dan qoʻshimcha kuch tashlagan, J. Afgʻonistonga chekinish (1924.17.6) ga majbur boʻlgan. Biroq shu yilning kuzida Xorazm vohasiga qaytib kurashni davom ettirgan. Turkmaniston SSR Sovetlarining 1-syezdi yangi hukumat boshligʻi Q. Otaboyevning qatʼiy talabi b-n J. va uning safdoshlarini afv etgan (1925-y. fev.). Biroq Junaydxon 1927-y. 19 sent. da Toshhovuz okrugidagi Oqtepada shoʻro hokimiyatiga qarshi qoʻzgʻolon koʻtargan. Turkmaniston XKS va MI K darhol Junaydxonni qonundan tashqari deb eʼlon qilgan. Junaydxon lashkari Toshxovuz okrugi Taxta va Koʻhna Urganch tumanlaridagi koʻplab ovullarda shoʻro hokimiyatini tugatishgan. Tengsiz janglarda Junaydxon magʻlubiyatga uchragan boʻlsada, S. M. Budyonniyning saralangan maxsus otliq qoʻshini uni qoʻlga tushira olmagan. J. Xorazm vohasida ayrim tanaffuslar bilan 1931-y. gacha kurash olib borib, nihoyat Eron orqali Afgʻonistonga oʻtib ketgan.

Ad.: Yusupov P., Yosh xivaliklar tarixi (xotiralar), Urganch, 2000; Rajabov Q. K., Mustaqil Turkiston fikri uchun mujodalalar. T., 2000; Oʻzbekistonning yangi tarixi, 2-kitob (Oʻzbekiston sovet mustamlakachiligi davrida), T., 2000; Turkestan v nachale XX veka: k istorii istokov natsionalnoy nezavisimosti, T., 2000; Xiva — ming gumbaz shahri, T., 1997; Validiy A. 3., Boʻlinganni boʻri yer (xotiralar), T., 1997.

Qahramon Rajabov.