Uyqusizlik — Insomniya sabablari va davolash haqida malumot

Uyqusizlik (Insomniya) — bu uzoq vaqt davomida uyquning yetarli emasligi yoki uyqu sifatsizligi bilan ajralib turadigan klinik sindrom. Bu holat hayot o’zgarishi fonida vujudga kelgan har qanday kasallik yoki tananing holatining o’zgarishi natijasidir. Uyquning yetishmasligi charchoqqa, yomon konsentratsiya, xotira va ishlashning pasayishiga olib keladi.

Uyqusizlik alomatlari

• Uyqusizlik — intrasomnik (kechasi uyg’onish), presomnik (uzoq vaqt uxlab qolish) va postsomnik (zaiflik va kuchning yetishmasligi) buzilishlarining takroriy shikoyatlari bilan tavsiflanadi. Bunday shikoyatlar uxlash uchun ajratilgan vaqt miqdoridan qat’iy nazar, mavjud bo’ladi.

• Uyqusizlikning asosiy xususiyati — bu haqiqiy sabablar (doimiy shovqin, yorug’lik, noqulay yotoq va hk) yo’qligiga qaramay, uxlash buzilishlarining mavjudligi — odamda yaxshi uxlash uchun barcha sharoitlar mavjud bo’ladi, lekin shunga qaramay uxlay olmaydi.

• Uyqusizlik uyqu vaqtining pasayishi, bedorlik davrining ko’payishi bilan tavsiflanadi. Insonda uxlash istagi uxlashga yotishi bilanoq yo’qoladi. Qulay joyni topish va jismoniy faoliyat istagini yengish qiyin bo’ladi. Eng kichik tovushlar ham yaqinlashib kelayotgan uyquni to’xtatadi.

Uyqusizlikning asosiy belgilari:

• asossiz asabiylashish, tez-tez kayfiyat o’zgarishi;
• bezovtalik va tashvish hissi;
• doimiy charchoq, sustlik, befarqlik;
• konsentratsiyaning buzilishi, xotira muammolari;
• kunduzgi uyqu;
• bosh og’rig’i, ishtahani yo’qotish, mushaklarning kuchlanishi.

Uyqusizlik sabablari

Uyqusizlik bugungi kunda kam uchraydigan kasallik emas. Ushbu kasallikning rivojlanishiga hayot ritmi, ekologiya, ijtimoiy moslashuv va boshqa omillar sabab bo’lishi mumkin. Uyquning yetishmasligi qarilikka olib kelishi mumkin. Bolalar va o’spirinlarda uyqusizlikka chalinish ehtimoli kamroq.

Uyqu buzilishining eng keng tarqalgan sabablari:

• stressli vaziyatlar;
• hissiy stress, tashvish hissi;
• surunkali ruhiy kasallik (depressiya);
• kun tartibidagi o’zgarishlar (smenali ish);
• kofe, spirtli ichimliklar va psixotroplarni suiiste’mol qilish;
• uyqu tabletkalariga qaramlik;
• vaqt va iqlim zonalarining o’zgarishi;
• og’riq sindromi;
• noto’g’ri ovqatlanish;
• yotishdan oldin gadjetlardan foydalanish;
• tashqi noqulay sharoitlar;
• surunkali kasalliklar (ishemiya, gipertoniya, gipotireoz, qandli diabet va boshqalar).

Ayollarda uyqusizlik sabablari erkaklarda bu kasallikning sabablaridan unchalik farq qilmaydi. Uyqudagi uzilishlar uyqu sifatiga katta ta’sir qiladi. Tez-tez uyg’onish va uxlab qolish ertalab charchoqni keltirib chiqaradi.

Uyqusizlik diagnostikasi

Uyqusizlikni tashxislashning asosiy usuli polisomnografiya bo’lib, u uyqu paytida organizm tizimlarining ishlashi to’g’risida to’liq tasavvur beradi. To’liq tashxis qo’yish uchun shifokor quyidagilarni aniqlaydi:

• uyquning bosqichlari;
• davomiyligi;
• fiziologik ko’rsatkichlarning bosqichlarga nisbati;
• madaniy xususiyatlar;
• xulq-atvor xarakteri;
• psixologik holat.

Ushbu texnika tufayli kasallik darajasi (birlamchi yoki ikkilamchi) aniqlanadi. Shuningdek, tanada yuzaga keladigan buzilishlarning asosiy sabablarini aniqlanishi mumkin.

Uyqusizlikni davolash

Uyqu buzilishi jarayoni uzoq davom etsa surunkali uyqusizlik rivojlanadi. Ushbu holat oqibatlari juda xavflidir va davolanishga darhol javob bermaydi. Oddiy uyqu holatida inson miyasi intensiv ishlashni davom etadi, kun davomida olingan ma’lumotlarni qayta ishlash, xotirani tiklash, shuningdek toksinlarni yo’q qilishda muhim rol o’ynaydi.

Agar miya tinchlanmasa, hayot sifatining sezilarli darajada yomonlashishi kuzatiladi. Emotsional stress bilan namoyon bo’ladigan alomatlarda uyqusizlik birlamchi hisoblanadi. Xavotir va asabiylikni davolash uchun dorivor o’simliklardan foydalanish mumkin.

Uyqusizlikni davolash usullari dori vositalarini qo’llashni o’z ichiga oladi, ularning samaradorligi uyqu tuzilishini tiklashga qaratilgan. Dori-darmonlarni tanlash kamroq yon ta’sirga va yuzaga kelishi mumkin bo’lgan asoratlarga asoslangan. Davolashning davomiyligi 3 haftadan oshmasligi kerak. Aks holda, terapiya qaramlikka aylanishi mumkin.

Uyqusizlikni davolashning boshqa usullari:

• Psixoterapiya (avtogen mashg’ulotlar, gipnoz, guruh va individual mashg’ulotlar). Psixoterapiya farmakoterapiya kabi samaralidir, ammo mutaxassislarning yetishmasligi va odatdagi konsultatsiya soatining narxi tufayli sezilarli darajada kam qo’llaniladi.
• Fototerapiya — bu yorqin oq nurning miyaga ko’z tizimi orqali ta’siri. Ushbu usul sirkadiyalik ritmlarni (odamning biologik soatini) boshqarish, buzilishlarni bartaraf etish imkonini beradi.
• Ensefalofoniya (miyaning musiqasi) — bu bemorning o’z elektroensefalogrammasidan o’zgargan musiqa bilan davolash. Transformatsiya bir qator maxsus algoritmlarni kompyuterda qayta ishlash usullari bilan amalga oshiriladi. 

Uyqusizlikdan profilaktika

Uyqusizlikni oldini olish uchun quyidagi o’z-o’zini boshqarishning samarali usullariga e’tibor bering:

• Uyqu va bedorlik rejimi. Siz kechki payt soat 23.00 dan kechiktirmasdan yotishingiz kerak.
• Uyg’oqlikdan bosqichma-bosqich o’tish. Uyg’onganingizdan so’ng bir stakan sut iching, iliq dush oling yoki yotishdan oldin o’qing.
• Doimiy jismoniy mashqlar haqida unutmang. Agar kun davomida faol hayot tarzi bilan shug’ullansangiz, u holda uxlash bilan bog’liq muammolar bo’lmaydi.
• Ovqat rejimi. Kechasi juda ko’p ovqatlaning. Oxirgi ovqat soat 20.00 dan kechiktirilmasligi kerak.

manba: yamed.ru