Abbos al-Javhariy haqida to’liq malumot oling

Abbos al-Javhariy haqida

Tug‘ilgan sana: 800 yil

Vafot etgan sana: 860 yil

Xalifa al-Ma’mun davrida Bag‘dod va Damashqda faoliyat ko‘rsatgan yirik astronom va

matematiklardan biri — al-Abbos ibn Sa’id al-Javhariy aslida Forob shahri (hozirda Gavhartepa)da

dunyoga kelgan. Uning hayoti va faoliyati haqida manbalarda aniq ma’lumotlar saqlanmagan.

Al-Javhariyning 830- yillar atrofida Ma’mun akademiyasidagi astronomik kuzatishlarda ishtirok

etganligi inobatga olinib, uni IX asrning birinchi yarmida yashab o‘tgan degan xulosaga kelingan.

O‘rta asr Sharq xalqlari fani va madaniyati tarixiga oid ilk bibliografik asar — «Kitab al-Fixrist»ning

muallifi Ibn an-Nadim yunon olimi Yevklidning «Negizlar» («al-Usul») nomli kitobi haqida gapirar

ekan, unga yozilgan sharhlardan birini al — Javhariy bitgan, deb ma’lumot beradi.

Al-Javhariyning faoliyati haqidagi asosiy ma’lumotlar Ibn al-Qiftiyning mashhur «Olimlarni hakimlar

haqidagi ma’lumotlar bilan tanishtirish» («Ixbar al-ulama bi axbar al-hukama») kitobida saqlanib

qolgan. Unda shunday deyiladi: «Al-Abbos ibn Sa’id al-Javhariy munajjim bo‘lib, u astronomiya va

astronomik hisoblarda mohir mutaxassis hisoblangan. (Shu bilan birga) u astronomik jihozlardan

foydalanihda ham noyob iste’dod sohibidir:

U xalifa al-Ma’munga hamroh bo‘lgan va al-Ma’mun uni Bog‘dodda ash-Shamosiya mintaqasidagi

tajriba ishlariga mas’ul olimlar bilan astronomik kuzatishlarni olib borishga undadi. Al-Javhariy ba’zi

sayyoralar, quyosh va Oyning o‘rnini aniqlagan. Natijada ushbu soha ahllari ora-ida mashhur bo‘lgan

o‘z zijini yarata oldi.

Uning o‘zi va hamkasblari — Sanad ibn Ali, Xolid ibn Abd al-Malik al-Marvarrudiy, YAhyo ibn Abu

Mansurlar musulmon dunyosida birinchi bo‘lib astronomik kuzatish va tajribalar olib borgan

shaxslardan bo‘lgan. Al-Javhariy quyidagi asarlarning muallifidir: «Zij kitobi», «Yevklid kitobiga

sharh» («Kitab tafsir kitab Uqlidis»), «Yevklidning «Negizlar» asarining birinchi kitobiga u (al-

Javhariy) qo‘shgan shakllar» («Kitob al-ashkal allati zadaha fi-l-maqala al-uvla min Uqlidis»)».

Ibn al-Nadim va Ibn al-qiftiylarning al-Javhariy haqidagi yuqoridagi malumotlarini XVII asr turk

bibliografi Hoji Xalifa asosan o‘zgarishsiz qaytaradi.

Al-Javhariy o‘z davridagi boshqa yetuk astronomlar bilan hamkor-liqda xalifa al-Ma’munning

topshirig‘iga binoan rejalashtirilgan «al-Ma’munning tekshirilgan ziji»ni yozishda faol ishtirok etgan.

U Bag‘doddan tashqari, Damashq shahridagi astronomik kuzatishlarda qatnashib, astronomiyadan

tashqari matematikada ham katta natijalarga erishdi.

Uning Yevklidning «Negizlar» kitobiga yozgan sharhi va bu asarning birinchi kitobiga qo‘shgan

shakllari, parallel chiziqlar haqidagi g‘oyalari olimni geometriya sohasida ham chuqur bilimlar sohibi

bo‘lganidan dalolat beradi. Bundan tashqari, al-Javhariy «Negizlar» kitobini isloh qilish» («Islah li

kitab al-Usul») asarining ham muallifidir.

Mazkur asar bizgacha yetib kelmagan bo‘lsa-da, uning mazmuni haqidagi to‘liq ma’lumotlar XIII

asrda yashagan qomu-siy olim Nasiriddin Tusiyning «Parallel chiziqlar haqidagi shubhalarni

davolash» («ar-Risola ash-shafiyya an shakk fi-l-xutut al-mutavaziyya») risolasida bayon etiladi. Al-

Javhariy o‘zining bu kitobida Yevklidning «Negizlar» asaridagi V postulatni isbotlashga harakat

qiladi.

Ma’lumki, «Negizlar» asarining bu qismida parallel chiziqlar haqida mulohazalar yuritiladi. Bu mavzu

ustida bosh qotirgan al-Javhariy burchak ichida joylashgan har qanday nuqtadan burchakning ikki

tarafini birlashtiruvchi chiziq chizish mumkin, degan xulosaga keladi. Muallif qo‘llagan parallel

chiziqlar nazariyasi shunisi bilan ahamiyatliki, undan 1800 yili fransiyalik geometriyashunos olim

A.M.Lejandr V postulatni isbotlashda foydalangan. Al- Javhariyning yuqorida sanab o‘tilgan

asarlaridan tashqari yana ikki asar yozganligidan dalolat beruvchi qo‘lyozmalar saqlangan. Ulardan

birinchisi, «Yevklidning «Negizlar» asarining beshinchi kitobiga qo‘shimchalar» («Ziyadat fi-l-maqala

al-hamisa min kitab Uqlidis») nomi bilan atalib, u hozirda Amerika, Turkiya, Eron, Tunis va

Щindiston kutubxonalarida mavjud. Ikkinchi, «quyoshning yer markazidan uzoqligini aniqlash»

(«Risola fi ma’rifat bu’d ash-shams an-markaz al-ard») risolasi yagona nusxada Bayrutda saqlanmoqda.