5 sinf o zbek tili darslik 2023
Author: Rafiyev A.
Sinfi uchun darslik
2
Aziz o‘quvchilar!
Sizlar 1–4-sinflarda «Ona tili» fanining dastlabki tushunchalari haqida
ma’lumotlar oldingiz.
Tovush va harf o‘rtasidagi farqlarni ajrata olish ko‘nikmasiga ega bo‘ldingiz,
bo‘g‘in, so‘z, so‘z birikmasi, gap to‘g‘risidagi ilk saboqlarni tingladingiz. Lekin
bilasizlarmi, o‘zbek tilidan yaxshi xabardor bo‘lish uchun bu bilimlar kifoya
qilmaydi. Siz kelgusida yanada ko‘proq mehnat qilishingiz, sabot va chidam
bilan ona tilining sir-asrorlarini o‘rganishingiz lozim. Sababi – ona tili barcha
fanlarni bilish va o‘zlashtirishning bebaho kaliti sanaladi.
Zo‘r matematik, biolog, shifokor, muhandis, diplomat yoki boshqa kasb ega-
lari bo‘lish uchun, birinchi galda, ona tili va adabiyotni mukammal bilish darkor.
Sizlar 5-sinfda so‘zlarning to‘g‘ri yozilishi, imlo qoidalari, tinish belgilarining
ishlatilish o‘rinlari, leksikologiya (so‘z ilmi), lug‘atshunoslik kabi tilshunoslik
bo‘limlari haqida ma’lumotlarga ega bo‘lasiz.
Aziz bolajonlar!
Ona tilining sir-asrorlarini yaxshi bilib olish uchun bu yil ham bir g‘ayrat
qilinglar! Bu yo‘lda Sizlarga muvaffaqiyat yor bo‘lsin.
Shartli belgilar
– javob bering.
– eslab qoling.
– bilib oling.
– iqtidorli o‘quvchilar uchun mo‘ljallangan mashq va topshiriqlar.
– o‘zlashtirishi qiyin bo‘lgan o‘quvchilar uchun mo‘ljallangan
mashqlar.
– tajriba uchun mo‘ljallangan mashqlar.
Har bir bo‘lim bo‘yicha savol va topshiriqlar mustahkamlash hamda takrorlash
darslarida berildi, jadvallar tuzish ham hisobga olindi.
Respublika maqsadli kitob jamg‘armasi mablag‘lari hisobidan
ijara uchun chop etildi.
Ushbu nashrga doir barcha huquqlar muhofaza qilinadi va nashriyotga tegishlidir.
Undagi matn va rasmlarni nashriyot roziligisiz to‘liq yoki qisman ko‘chirib bosish
taqiqlanadi.
M 4702620204–02
M 25 (04)–15
?
!
© «Ma’naviyat», 2015
ISBN 978-9943-04-118-9
N. MAHMUDOV, A. NURMONOV, A. SOBIROV,
V. QODIROV, Z. JO‘RABOYEVA
3
KIRISH
1-d a r s.
KIRISH SUHBATI. TIL – IJTIMOIY HODISA
1-topshiriq. Ertalab turib, ota-onangizga, oila a’zolaringizga nima deysiz?
Ular bilan gaplashayotganda qaysi tildan foydalanasiz? Ona tili deyilishi
sababini izohlang.
2-topshiriq. Nima uchun Rossiyada yoki Amerikada o‘zbek tilida gapla-
shishmaydi? Nega rus, ingliz, nemis, arab tillarini maxsus o‘rganamiz? Shu
til sohiblari qayerlarda yashashini ayting.
Yer yuzida tillar ko‘p. Olimlarning hisob-kitobiga ko‘ra, ularning
miqdori 7000 ga yaqin. Masalan: rus, ingliz, nemis, arab, fors, koreys
va boshqa tillar. Tillarning barchasi insonlar o‘rtasidagi aloqa-aralashuvni
ta’minlash vazifasini bajaradi.
Rossiyada rus tilida, Fransiyada fransuz tilida, Eronda fors tilida
gaplashishadi.
Har bir til asrlar davomida rivojlanib, boyib boradi. Jamiyatdan
uzilgan, insonlarning o‘zaro aloqasiga xizmat qilmaydigan til o‘lik tildir.
Siz kitoblar, kinofilmlar orqali yovvoyi hayvonlar orasida o‘sgan
bolalar haqida ma’lumot olgansiz. O‘shanda bir narsaga e’tibor ber-
ganmisiz? Bunday bolalar hayvoniy qiliqlarga ega bo‘lib, eng muhim
insoniy fazilatdan – so‘zlashdan mahrum edilar.
Demak, til jamiyatga, ya’ni odamlarning o‘zaro munosa-
batga kirishuviga, aloqa qilishiga xizmat qiladi, shuning uchun
u ijtimoiy hodisa sanaladi.
Mustaqillikka erishganimizdan keyin o‘zbek tilining ijtimoiy va-
zifalari yanada kengaydi.
1-mashq.
Quyidagi so‘zlarning o‘zbek tilida paydo bo‘lish sabablarini
aniqlang.
Kollej, litsey, tadbirkor, fermer, tuman, viloyat.
!!
4
2-mashq.
Matnni o‘qing va undagi g‘oya haqida o‘z fikringizni bayon
qiling.
Podshoh bir kuni vazirlariga:
– Menga eng lazzatli taom pishirib keltiringlar, – dedi.
Vazirlar maslahatlashib, unga tildan taom pishirib keldilar.
Taom podshohga ma’qul bo‘ldi. U:
– Endi esa menga eng achchiq narsadan tayyorlangan ovqat olib
kelinglar, – deb farmon berdi.
Bu gal ham unga tildan ovqat pishirib keldilar.
Podshohga topshiriqning ijrosi maqbul bo‘ldi. Nima uchun?
3-mashq.
Quyidagi maqollarni daftaringizga yozib oling va yodlang.
Tig‘ yarasi bitadi, lekin til yarasi bitmaydi. Odobning boshi – til.
Yaxshi so‘z – jon ozig‘i, yomon so‘z – bosh qozig‘i. Yaxshi so‘z bilan
ilon inidan chiqadi, yomon so‘z bilan pichoq – qinidan. Til – dil
kaliti.
*
4-mashq.
Topishmoqlarning javobini toping. O‘zingiz ham til, so‘z, ilm,
kitob haqida bilgan topishmoqlaringizni o‘rtoqlaringizga aytib bering.
1. Tilsiz aql o‘rgatar. 2. Og‘izdan chiqquncha meniki, og‘izdan
chiqqani elniki. 3. Asaldan shirin, zahardan achchiq. 4. Temir qo‘rg‘on
ichida qizil toychoq o‘ynaydi. 5. Bir nafasda olamni kezar.
Savollarga javob bering
1. Yer yuzidagi xalqlar nima uchun har xil tilda gaplashishadi?
2. Til – ijtimoiy hodisa deganda nimani tushunasiz?
3. Nima uchun yovvoyi hayvonlar ichida o‘sgan bolalar gapira olmaydi?
4. O‘zbeklarning qayerlarda istiqomat qilishi haqida so‘zlab bering.
5. Ijtimoiy so‘ziga izoh bering.
6. O‘zingiz o‘rganayotgan xorijiy til haqida nimalarni bilasiz?
5-mashq.
Uyga topshiriq. Bugungi ozod va obod hayotimiz haqida
fikrlaringizni yozing.
?
5
2-d a r s.
O‘ZBEK TILI – DAVLAT TILI
1-topshiriq. Nima uchun ota, aka-uka yoki opa-singil tili emas, aynan
onaga nisbat berib ona tili atamasidan foydalanamiz? Shu haqida bahs yuri-
ting.
2-topshiriq. Siz yashayotgan yoki Sizga yaqin bo‘lgan ko‘cha, mahal-
laning 15 – 20 yil oldin qanday nom bilan yuritilganini eshitganmisiz? Agar
farqlansa, buning sababini aytib bering.
1989-yilning 21-oktabr kuni o‘zbek tiliga davlat tili ma-
qomi berildi. Shundan boshlab ta’lim-tarbiya ishlari, majlis-
lar, ish qog‘ozlari, asosan, o‘zbek tilida yuritiladigan bo‘ldi.
Har bir millat o‘z hayoti davomida aloqa-aralashuv quroli sifatida,
asosan, bitta tildan foydalanadi. Farzandni tarbiyalab voyaga yetkazishda
onaning o‘rni beqiyos bo‘lgani, bola ilk tovushlarni, so‘zlarni onasidan
eshitgani bois bu tilga ona tili deyiladi.
Ota-bobolarimiz asrlar davomida ona tilimizni asrab-avaylab
kelganlar.
Mustaqillik tufayli bu ish yanada jadallashdi.
Milliy qadriyatlarimizni, tariximizni o‘rganish uchun keng yo‘l
ochildi.
6-mashq.
Quyidagi hikmatli so‘zlarni daftaringizga ko‘chirib yozing.
O‘zingiz ham shunday misollar toping.
Ona tilim – jon-u dilim.
Ona tili – millatning ruhi.
Ona tilini unutganlar xor bo‘ladi.
*
7-mashq.
She’rni o‘qing va unda ilgari surilgan g‘oyani aniqlang. Uning
mustaqillik g‘oyasiga birlashadigan jihatlari haqida gapiring.
Ona tilim
–
onajonim tili bu
–
Beshikdanoq singgan jon-u quloqqa.
El-u yurtim, xonumonim tili bu,
Qadimlikda o‘xshar ona tuproqqa.
(Mirtemir)
!!
6
8-mashq
. Rasm asosida «Ona – ulug‘ zot» mavzusida matn tuzing.
T a y a n c h s o ‘ z l a r: ona, bola, chaqaloq, beshik, alla, mehr,
Vatan, munosib, farzand, ulg‘aymoq, tarbiyalamoq, sevmoq, duosini
olmoq, xizmat qilmoq, til, ona tili
Savol va topshiriqlar
1. Ona tili deganda nimani tushunasiz?
2. O‘zbek tiliga davlat tili maqomi qachon berilgan?
3. Tilimizda sodir bo‘layotgan o‘zgarishlar haqida nima deysiz?
9-mashq.
Uyga topshiriq. Mustaqillik tufayli tilimizda sodir bo‘layotgan
o‘zgarishlar haqida hikoya yozing.
?
7
TAKRORLASH
3-d a r s.
AYRIM UNLILAR IMLOSI
10-mashq
. Maqollarni o‘qing, i unlisining aytilishi va yozilishiga
diqqat qiling.
1. Vatanni sevmoq iymondandir. 2. Ona yurting omon bo‘lsa,
rang-u ro‘ying somon bo‘lmas. 3. Bulbul chamanini sevar, odam –
Vatanini. 4. O‘z yurtingning qadri o‘zga yurtda bilinadi. 5. Qush ham
iniga qarab intiladi.
11-mashq.
Nuqtalar o‘rniga i yoki u harflaridan mosini qo‘yib ko‘chiring.
But. n, sov. q, uyq. kulg. shov. llamoq, sup. rmoq, quv. r,
uch. n, qiz. q, . st. qlol.
12-mashq.
Quyidagi so‘zlarni daftaringizga ko‘chirib yozing. E harfi-
ning yozilish o‘rinlariga diqqat qiling.
Erk, ertak, ber, e’lon, yetti, ehtiyot, e’tibor, tole, termoq.
13-mashq.
Gaplarni o‘qing, o‘ unlisining aytilishi va yozilishiga diqqat
qiling.
O‘ziga boqma, so‘ziga boq. O‘qigan o‘zar, o‘qimagan to‘zar. O‘zga
elda shoh bo‘lguncha, o‘z yurtingda gado bo‘l. O‘zini bilmagan o‘zgani
bilmas. O‘zingni er bilsang, o‘zgani sher bil.
Takrorlash uchun savollar
1. O‘zbek tilida nechta unli tovush bor?
2. I va u unlilarining imlosi haqida ayting.
3. E va u unlilarining imlosi haqida so‘zlab bering.
4. A va o unlilarining imlosi haqida gapiring.
?
8
14-mashq.
Uyga topshiriq. Boshqotirmaning javobini toping. A harfining
aytilishi va yozilishiga diqqat qiling.
1. «Damas», «Tiko», «Neksiya» mashinalari ishlab chiqarilayotgan
shahar nomi. 2. Husanning akasi. 3. Ish-. 4. Urishqoq xo‘roz.
4-d a r s.
AYRIM UNDOSHLARNING YOZILISHI
*
15-mashq.
So‘zlarni daftaringizga ko‘chirib yozing va ular o‘rtasidagi
farqlarni aytib bering.
Bob – bop, bol – pol, besh – pesh, barcha – parcha, dala – tala,
dil – til, dur – tur, oz – os, eg – ek, mard – mart.
16-mashq.
Tez aytishlarni mashq qiling. Qaysi tovushga ta’kid
tushayotganini toping va shu tovushga ta’rif bering.
Turg‘un turib tarozida turp tortdi. O‘zim uzum uzdim. Sharif
Sharofatni sharaflab she’r o‘qidi. Qayiqqa ayiq chiqdimi, qayiq qirg‘oqqa
chiqdimi?
17-mashq.
Gaplarni ko‘chirib yozing. Undosh tovushlarning imlosiga diqqat
qiling.
1. Obod va ozod Vatan bizniki. 2. Daraxtni yer ko‘kartiradi,
odamni – el. 3. Kattaga hurmatda, kichikka izzatda bo‘l. 4. Sayoq
yursang, tayoq yeysan. 5. Do‘stsiz boshim – tuzsiz oshim. 6. Sog‘
tanda sog‘lom aql.
18-mashq.
Nuqtalar o‘rniga x yoki h harflaridan mosini qo‘yib, ko‘-
chiring.
. ushyor, sa. iy, ma. sulot, . ulosa, . arakat, . urmatli, . ukm,
. ozirjavob, ta. t, sa. na, . ayol, . ar kim, . ech qachon.
1
A
a
a
2
3
4
a
a
a
a
a
a
9
*
19-mashq.
O‘qing. Undosh tovushlarning imlosiga diqqat qiling.
1. Falak – palak, faqir – paqir, sof – sop, tuf – tup, fol – pol.
2. Juma, jurnal, jirafa, jonsarak, hayajon, jajji, g‘ijjak. 3. Ong, tong,
bong, hang-mang, ko‘ngil, singil, dengiz, kelingiz. 4. G‘ujg‘on, og‘a,
tog‘, ag‘darmoq.
Takrorlash uchun savollar
1. O‘zbek tilida nechta undosh tovush bor va ular yozuvda nechta harf
bilan ifodalanadi?
2. B–p, v–f, d–t, g–k undoshlarining yozilishi haqida gapirib bering.
3. H va x undoshlarining yozilish o‘rinlari qanday?
4. Q, g‘, ng undoshlarining imlosi haqida so‘zlab bering.
20-mashq
. Uyga topshiriq. «Ozod va obod diyorim» mavzusida kichik hi-
koya yozing.
5-d a r s.
BOSH VA KICHIK HARFLARNING
QO‘LLANILISHI
21-mashq.
Bosh harflarning ishlatilish sababini aniqlang, matnni ko‘chi-
rib yozing.
O‘zbekiston – yer yuzining jannati. U bizning jonajon Vatanimizdir.
Yam-yashil bog‘-rog‘larga burkangan Farg‘ona vodiysi, ko‘hna
Samarqand-u Buxoro, Xiva, azim Qashqadaryo va Surxondaryo
yurtimizning maftunkor maskanlaridir.
O‘zbekistonda Amudaryo, Sirdaryo, Zarafshon kabi daryolar,
Chotqol, Qurama, Hisor, Nurota, Chimyon singari tog‘lar bor.
22-mashq.
«Mening ona shahrim» (yoki qishlog‘im) mavzusida matn
tuzing. Bosh harflarning ishlatilish o‘rinlariga izoh bering.
23-mashq.
Mashq «Xatosini toping» deb nomlanadi. Matnda kichik harflar
bilan berilgan so‘zlarni to‘g‘rilab, bosh harflar bilan yozing.
Mening bolalik yillarim farg‘ona vodiysining yaypan, nursuq,
qudash, buvayda, tolliq, olqor, yulg‘unzor, oqqo‘rg‘on degan qish-
loqlarida o‘tgan. o‘ttizinchi yillarning o‘rtalarida bolaligimni o‘yla-
ganimda chalakam-chatti tush ko‘rganday edim: dumli yulduz chiqqan
edi; Babar (Bobir bo‘lsa kerak) degan yigitni otqorovul miltiq bilan
otganda o‘lmagan edi. (Abdulla Qahhor)
?
10
24-mashq
. Buxoro, Hamid Olimjon, «Tong yulduzi» kabi so‘z va so‘z
birikmalarining bosh harflar bilan yozilish sabablarini tushuntirib bering.
Takrorlash uchun savollar
1. Joy nomlari nima uchun bosh harf bilan yoziladi?
2. Kishilarning ism-familiyalari, taxalluslariga misollar keltirib, ular-
ning qanday harf bilan yozilishini tushuntirib bering.
3. Korxona, tashkilot, gazeta, jurnal nomlari qanday yoziladi?
25-mashq.
Uyga topshiriq. O‘zingiz istiqomat qilayotgan ko‘cha (mahalla)
yoki qishloqda joylashgan korxona va tashkilot, fermer xo‘jaligi nomlarini
daftaringizga yozing va ularning bosh harflar bilan yozilish sabablarini
izohlang.
6-d a r s.
BIR TOVUSH BILAN FARQ QILADIGAN
SO‘ZLAR MA’NOSI VA IMLOSI
26-mashq.
Gaplarni o‘qing. Nuqtalar o‘rniga quyida berilgan so‘zlardan
mosini qo‘yib, ko‘chiring.
. lar qo‘riqlaydi Vatanni. Og‘zi kuygan . ni ham puflab ichadi. .
shamol esdi. Sakkizinchi . – onamlarning bayrami. Onangni . ingda
tutsang, singlingni . ingda tut. . soat sakkiz yarimda boshlanadi.
Oyna . ketdi.
S o ‘ z l a r: mard, mart, qatiq, qattiq, kift, kaft, dars, darz.
27-mashq.
So‘zlarni izohlang va ular ishtirokida gaplar tuzing.
Barmoq – bormoq, da’vo – davo, sa’va – sava, six – siq, odim –
odam.
28-mashq.
So‘zlarni o‘qing. Ularning o‘rtasidagi farqlarni aniqlang.
azm – azim
xalos – xolos
urush – urish
ahl – ahil
sut – sud
shox – shoh
*
29-mashq.
Berilgan gaplardagi so‘zlarning xatosini toping. Ularni
to‘g‘rilab, daftaringizga ko‘chirib yozing.
1. Besh asirkim nazmiy saroyni
Titratadi zanjirband bir she’r. (A.Oripov)
?
11
2. Sanat saroyiga konsert tomosha qilgani bordik.
3. Chop yoni bilan turmoq.
4. Urish. Noming o‘chsin jahonda. (Zulfiya)
Takrorlash uchun savollar
1. Tilla – tila, qatiq – qattiq kabi so‘zlarning yozilishini va ma’nosini
ayting.
2. Qarz – qars, darz – dars, yod – yot kabi so‘zlardagi o‘zgarishlarni
belgilab, ularning ma’nosini tushuntiring.
3. 1- va 2-topshiriqlardagi so‘zlarni bir xil yozsak bo‘ladimi?
30-mashq.
Uyga topshiriq. Uxlamoq – uhlamoq, shoh – shox, tana – ta’na
so‘zlari ishtirokida gaplar tuzing va ularni izohlang.
7-d a r s da nazorat diktanti o‘tkaziladi.
8-d a r s.
MA’NODOSH SO‘ZLAR
31-mashq.
Nuqtalar o‘rniga qavs ichida berilgan ma’nodosh so‘zlardan
mosini qo‘yib, ko‘chiring.
1. Egilganga egilgin boshing yerga tegguncha, kekkayganga
kekkaygin boshing . ka yetguncha (osmon, ko‘k, samo). 2. . o‘zadi,
egri to‘zadi (to‘g‘ri, vijdonli, insofli). 3. Do‘st achitib gapiradi, . kuldirib
(yov, g‘anim, dushman). 4. . avlod orzusi (yetuk, barkamol, raso).
5. . do‘st ayrilmas (o‘lchovli, sanoqli, hisobli). 6. . ga ayyor (muhayyo,
shay, tayyor).
32-mashq.
Yuz, chehra, bet, aft, turq, bashara so‘zlarini bir matn ichida
keltirib, gaplar tuzing.
33-mashq.
Qaramoq, yugurmoq, irg‘imoq so‘zlarining ma’nodoshlarini
toping va ular ishtirokida so‘z birikmalari tuzing.
Takrorlash uchun savollar
1. Ma’nodosh so‘zlar deb qanday so‘zlarga aytiladi?
2. Vatan so‘zining ma’nodoshlarini toping.
3. Ozodlik, hurlik, mustaqillik so‘zlaridagi ma’noviy farqlarni tushuntiring.
?
?
12
34-mashq.
Uyga topshiriq. Bajarmoq, buyruq, ilg‘or, kiyim, iste’dodli,
o‘rtoq so‘zlarining ma’nodoshlarini topib, ular ishtirokida gaplar tuzing va
daftaringizga yozing.
9-dars.
SHAKLDOSH SO‘ZLAR
35-mashq.
Gaplarni o‘qing, shakldosh so‘zlarni topib, ularga izoh bering.
1. Bir yil tut ekkan kishi yuz yil gavhar teradi. Yaxshilarning etagini
tut, adashmaysan. 2. Yoz o‘tmoqda soz. Dutor – eng yaxshi soz.
3. Arg‘amchiga qil quvvat. Nomusni yoshlikdan ehtiyot qil. 4. «Kadrlar
tayyorlash Milliy dasturi»ni hayotga tatbiq etmoq. Filmdagi eng yaxshi
chiqqan kadrlarni ko‘rsatmoq.
*
36-mashq
. Yoq, karam, kuy, qo‘y, ot, kul, mushak, oy, bog‘, taxt, et,
chang so‘zlari ishtirokida gaplar tuzib, ularning matndagi ma’nolarini izohlang.
37-mashq.
Gaplarni daftaringizga ko‘chirib yozing, shakldosh so‘zlarga
izoh bering.
Topgan gul keltirar, topmagan – bir bog‘ piyoz. Mustaqillik sharofati
bilan yurtimizda ko‘plab bog‘lar barpo qilindi. Ozodlik – biz uchun
eng katta davlat. Eli boy davlat kuchli va qudratli bo‘lur. Ertalab atrofni
qalin tuman qopladi. Bizning tumanimizda bir qancha sport inshootlari
qurildi.
Takrorlash uchun savollar
1. Shakldosh so‘zlar deb qanday so‘zlarga aytiladi?
2. Kul so‘zining shakldoshlarini ayting.
3. Shakldosh so‘zlarni qanday farqlash mumkin?
38-mashq.
Uyga topshiriq. Bor, yoq, dog‘, sir, tush so‘zlari ishtirokida
gaplar tuzing. Ularning matn ichidagi ma’nolarini izohlang.
10-dars.
ZID MA’NOLI SO‘ZLAR
39-mashq.
Gaplarni o‘qing, zid ma’noli so‘zlarni aniqlab, ularni izohlab
bering.
1. Do‘st achitib gapiradi, dushman – kuldirib. 2. Baxtiyor oqni
qoradan ajratadigan bo‘lib qoldi. 3. Qarilar – izzatda, yoshlar –
xizmatda.
?
13
*
40-mashq.
Quyidagi zid ma’noli so‘zlardan foydalanib, gaplar tuzing.
Egri – to‘g‘ri, baland – past, uzun – qisqa, achchiq – shirin,
toza – iflos.
41-mashq.
Quyidagi so‘zlarning zid ma’noli juftlarini topib, ular ishtiro-
kida so‘z birikmalari tuzing va daftaringizga yozing.
Oz –. qalin –. ulkan –. keng –. tinchlik –. yer –.
kun –. .
Takrorlash uchun savollar
1. Zid ma’noli so‘zlar deb qanday so‘zlarga aytiladi?
2. Do‘st so‘zi nima uchun yov, g‘anim emas, ko‘proq dushman so‘ziga
zid qo‘yiladi?
42-mashq.
Uyga topshiriq. Maqollarni o‘qing. Shunga o‘xshash maqollar
topib, daftaringizga yozing.
1. Aqlli uzoqni ko‘zlar, aqlsiz – yaqinni. 2. Tinchlik urushni yengar.
3. To‘g‘ri oshini yeydi, egri – boshini. 4. Baxil topsa, bosib yer, saxiy
topsa, hamma yer. 5. Ko‘p o‘yla, oz so‘yla.
11-dars.
QO‘SHMA SO‘ZLAR IMLOSI
43-mashq.
O‘qing. Qo‘shma so‘zlarni aniqlab, yozilishiga diqqat qiling.
Respublikamizda uzluksiz ta’lim tizimi joriy qilindi. Uning bosh maq-
sadi chuqur bilimli, yuksak ma’naviyatli, hozirjavob yoshlarni tarbiya-
lashdan iborat. Mehmondo‘st, mehnatsevar, bolajon xalqimizga mos
bo‘lgan sofdil, mard va dovyurak, dono yoshlar kelajak poydevoridir.
*
44-mashq
. Matnni o‘qing. Qo‘shma so‘zlarni ajratib, daftaringizga
ko‘chirib yozing, ularning ma’nosini aytib bering.
1. Ochildimi boychechak, Endi har yon gul demak. (Shukur
Sa’dulla) 2. Bu shaharning oti Ko‘kterak ekan. (G‘afur Gulom) 3. Bir
kuni Oqiljonning dadasi uch-to‘rt tup atirgul ko‘chati ko‘tarib keldi.
(Farhod Musajon) 4. Onasi: «To‘polon qilmay o‘tiringlar, agar yaxshi
bola bo‘lib o‘tirsanglar, ikkalovingga xo‘rozqand olib kelib beraman», –
deb tayinlab ketdi. (Karim Rahim)
?
14
45-mashq
. Shirin, umum, xush, qora, oq, katta, uch, to‘qqiz so‘zlarini
ishtirok ettirib, qo‘shma so‘zlar tuzing.
N a m u n a: shirinso‘z, shirinzabon, shirintomoq.
46-mashq.
«Manzilga kim birinchi yetadi?» o‘yinini tashkil qiling. Buning
uchun uch guruhga bo‘linib, sinf taxtasiga har bir guruhdan bittadan vakil
chiqaring. Ular qo‘shma so‘zlarga 7 tadan misol yozsin. Kim birinchi bo‘lib
5 sinf o zbek tili darslik 2023
Author: Rafiyev A.
ISBN: 978-9943-01-582-1
Year: 2010
Ta'lim rus va qardosh tillarda olib boriladigan maktablarning 3-sinfi uchun darslik TOSHKENT --- «O'ZBEKISTON» --- 2010 A. RAFIYEV, G. MUHAMMADJONOVA, G. ZIYAMUHAMEDOVA
ISBN 978-9943-01-582-1 © «O'ZBEKISTON» NMIU, 2010 Taqrizchilar: S. Odilova, Nizomiy nomidagi TDPU dotsenti, p.f.n. B. Qorayeva, O'zDJTU dotsenti, p.f.n. R. Polvonova, Mirzo Ulug'bek tumanidagi 221-maktab o'qituvchisi. Shartli belgilar: --- To'g'ri talaffuz qiling! --- Bilib oling! --- Muomala odobi --- Uyga vazifa --- Yodda tuting! --- Ifodali o'qing! BBK 81.2Uzb R27
3 O'ZBEKISTON RESPUBLIKASINING DAVLAT MADHIYASI Mutal (Mutavakkil) Abdulla ORIPOV BURHONOV musiqasi so'zi Serquyosh, hur o'lkam, elga baxt, najot, Sen o'zing do'stlarga yo'ldosh, mehribon! Yashnagay toabad ilm-u fan, ijod, Shuhrating porlasin toki bor jahon! Naqarot: Oltin bu vodiylar --- jon O'zbekiston, Ajdodlar mardona ruhi senga yor! Ulug' xalq qudrati jo'sh urgan zamon, Olamni mahliyo aylagan diyor! Bag'ri keng o'zbekning o'chmas iymoni, Erkin, yosh avlodlar senga zo'r qanot! Istiqlol mash'ali, tinchlik posboni, Haqsevar ona yurt, mangu bo'l obod! Naqarot: Oltin bu vodiylar --- jon O'zbekiston, Ajdodlar mardona ruhi senga yor! Ulug' xalq qudrati jo'sh urgan zamon, Olamni mahliyo aylagan diyor!
4 I. RESPUBLIKAMIZ 1-DARS 1-topshiriq. Rasmlar asosida shaharlar ko'rinishi haqida so'zlang. Foydalanish uchun so'zlar: viloyat, jonajon, markaz, qurilish, chiroyli, bog'lar, tarixiy, buyuk. Toshkent Samarqand Buxoro Xiva
5 2-topshiriq. Matnni o'qing. Ajratib ko'rsatilgan so'zlarni daftaringizga ko'chirib yozing. VATAN Bizning Vatanimiz O'zbekiston. O'zbekiston quyoshli va boy o'lka. O'zbekistonda qadimiy va navqiron sha- harlar ko'p. Barcha viloyatlarda ulkan quri- lishlar ketmoqda. Yangi sanoat korxonalari bunyod etilmoqda. Bog'-rog'lar ko'pay- moqda. Biz bepoyon Vatanimizni sevamiz. Lug'at vatan --- ðîäèíà viloyat --- îáëàñòü barcha --- âñå ulkan --- îãðîìíûé qurilishlar --- ñòðîéêè sanoat korxonalari --- ïðîìûøëåííûå ïðåäïðèÿòèÿ bog'-rog'lar --- ñàäû bunyod etilmoqda --- ñîçäàþòñÿ bepoyon --- áåñêðàéíèé 3-topshiriq. Lug'atda berilgan so'zlardan foydalanib, 4 ta gap tuzing. Namuna: Bizning Vatanimiz bepoyon. Yodda tuting! Ko'pay moqda. Quril
6 1-mashq. Berilgan so'zlarni tartib bilan qo'yib, 3 ta gap tuzing. 1. Boy, O'zbekiston, o'lka, quyoshli, va. 2. Biz, sevamiz, Vatanimizni, bepoyon. 3. Ketmoqda, ulkan, viloyatlarda, barcha, qurilishlar. Muomala odobi SUHBAT --- Isming nima? --- Mening ismim Davron. --- Nechanchi sinfda o'qiysan? --- Men uchinchi sinfda o'qiyman. --- Sen-chi. --- . . . . 4-topshiriq. She'rni ifodali o'qing. O'ZBEKISTON --- VATANIM O'zbekiston --- Vatanim, Baxt, bahorim --- chamanim. Yurt yagona, qalb tanho, Elga fido jon-tanim. Quchib qaynoq quchog'in, Ko'zga surtib tuprog'in. Hurlik qo'shig'in kuylab, O'paman yurt bayrog'in. (Normurod Narzullayev) Uyga vazifa. 4-topshiriqdagi she'rni yod oling.
7 2-DARS 1-topshiriq. Rasmdan foydalanib suhbatlashing. 2-topshiriq. Suhbat matnini rollarga bo'lib o'qing. SUHBAT --- Salom, Akmal. --- Salom, Nodir. --- Nodir, qayerga ketyapsan? --- Men Milliy bog'ga ketyapman. --- Sen u yerda nima qilasan? --- Men u yerda do'stlarim bilan uchrasha- man. --- Kimlar keladi? --- Aziz, Nodira, Rustam, Go'zal va Jamol. Biz bog'da dam olmoqchimiz. --- Xayr.
8 Maqollar Bulbul --- chamanni sevar, Odam --- Vatanni. Ona yurting --- Oltin beshiging. 1-mashq. Nuqtalar o'rniga zarur qo'shimchalarni qo'yib, gaplarni ko'chiring. Mening Vatan. (-i, -im) O'zbekiston. Men Buxoro. (-ga, -da) tug'ildim. O'zbekiston. (-ga, -da) qadimiy shaharlar ko'p. 3-topshiriq. Matnni o'qing. Mazmunini so'zlab bering. MENING VATANIM Mening Vatanim --- O'zbekiston. Men shu yurtda tug'ildim. Uning tuprog'i men uchun aziz. O'zbekiston go'zal va boy davlat. Bu Vatanda turli millat vakillari yashaydi. O'zbekistonning poytaxti --- Toshkent shahri. U katta va chiroyli shahar. Samarqand, Buxoro, Xiva shaharlarining nomi dunyoga mashhur. Biz jonajon Vatanimizni sevamiz. Uyga vazifa. «Mening Vatanim» mavzusida kichik matn tuzing.
9 II. MAKTABIMIZ 1-DARS 1-topshiriq. Matnni o'qing, o'z maktabingiz haqida so'zlab bering. Har kuni maktabga boraman. Qo'Iimda papka. Unda kitoblar, bo'yoqlar, qalamdon, chizg'ich, o'chirg'ich bor. Maktabimiz chiroyli. Maktab binosi ustida respublikamiz bayrog'i hilpiraydi. Keng va yorug' sinflarda o'qiymiz. Maktab hovlisida gullar va daraxtlar ko'p. Biz ularni parvarish qilamiz. Maktabimizni juda sevamiz.
10 Lug'at hovlisida --- âî äâîðå hilpiramoq --- ðàçâåâàòüñÿ parvarish qilmoq --- óõàæèâàòü har kuni --- êàæäûé äåíü keng --- ïðîñòîðíûé yorug' --- ñâåòëûé To'g'ri talaffuz qiling! k va q tovushlarini to'g'ri talaffuz qiling. kq ko'l qo'I katak qator tok toq varrak varaq maktab maqsad Muomala odobi SUHBAT --- Dildora, nima qilyapsan? --- Rasm chizyapman. --- Mo'yqalaming bormi? --- Albatta, bo'yoqlarim ham bor. --- Qani, ko'rsat-chi. --- Mana, oq, qizil, pushti. --- Iltimos, menga ko'k bo'yog'ingni berib tur. --- Marhamat. --- Rahmat, hozir qaytaraman.
11 Bilib oling! Shaxs yoki narsaning boshqa shaxs- narsaga tegishliligi, xosligi egalik qo'shim- chalari orqali ifodalanadi. Ular so'z o'za- gining unli yoki undosh bilan tugashiga ko'ra o'zgaradi. Egalik qo'shimchasini olgan so'zlarning tuslanishini bilib oling. s x a h Sk il r i Bk il p ' o K s x a h s I s x a h s II s x a h s III + a n o x m m m + b a t k a m m im im i + a n o x g ng ng n + b a t k a m g n ig n ig n i + a n o x i si si s + b a t k a m iii + a n o x z i mz i mz i m + b a t k a m z i m iz i m iz i m i + a n o x z i g nz i g nz i g n + b a t k a m z i g n iz i g n iz i g n i + a n o x i r a li r a li r a l + b a t k a m i r a li r a li r a l 1-mashq. Egalik qo'shimchalaridan mosini qo'yib, gaplarni ko'chiring. Maktab (-ing, -imiz) binosi juda chiroyli. Sinf xona (-m, -lari) yorug' va keng. Birinchi qavatda sport zal (-si, -i) joylashgan. Uning yonida maktab oshxona (-m, -si) bor. Maktab hovli (-si, -ing)da daraxtlar va gullar ko'p. Maktab (-imiz, -ng) menga yoqadi. Sizning maktabingiz qanday? 2-topshiriq. Maktabingizdagi narsalar va xonalar nomini ustunlarga ajratib yozing, bu so'zlar ishtirokida namunadagidek gaplar tuzib suhbatlashing.
12 Namuna: --- Sport zalida nimalar bor? --- Sport zalida koptok, tennis to'pi, nar- voncha bor. Uyga vazifa: To'g'ri talaffuz qilish uchun berilgan so'zlar ishtirokida so'z birikmalari tuzing. 2-DARS 1-topshiriq. Savollarga javob bering. So'zlardagi k va q tovushlarini to'g'ri talaffuz qiling. --- Qaysi maktabda o'qiysiz? --- . . . . --- U qayerda joylashgan? --- . . . . --- Maktabingiz hovlisida nimalar bor? --- . . . --- Sport zalida nimalar bor? --- . . . . 1-mashq. Nuqtalar o'rniga mos so'zlarni qo'yib, gaplarni ko'chiring, keyin k harfli so'zlarni bir ustunga, q harfli so'zlarni ikkinchi ustunga joylashtiring. 1. Bu yil . (maktabimiz, xonamiz) uchun yangi bino qurildi. 2. U to'rt qavatli, katta . (o'qituvchisi, hovlisi) bor. 3. Maktab hovlisida kichik . (tajriba maydonchasi, kutubxona) ochilgan. 4. . (oshxona, 3-sinf xonasi) ikkinchi qavatda.
13 Yodda tuting! Menda qalam va o'chirg'ich bor. Xiyobonda daraxt va gullar o'sadi. 2-topshiriq. Rasm asosida sport zali haqida suhbatlashing. 2-mashq. Berilgan so'zlarning mosini qo'yib, gaplarni o'qing va daftaringizga ko'chiring. Egalik qo'shimchasini aniqlang va qaysi shaxsdaligini ayting. Foydalanish uchun so'zlar: maktabim, ustozimiz, daftaring, binosi, maktab hovlisiga. 1. Bolalar . to'plandilar. Maktab hovlisida katta bayram bo'ldi. 2. Bu kitobni . berdilar. Ustozimiz juda mehribon. 3. Yozish uchun . bormi? Daftaringni toza tut. 4. Maktabimiz . to'rt qavatli. Bu bino yonida sport zali bor. 5. . katta ko'chaga yaqin. Maktabimga shu ko'chadan boraman.
14 3-topshiriq. Shå'rni o'qing, k va q tovushlarining talaffuziga å'tibor bering. SALOM, MAKTAB! Salom senga maktabim, Bilim olish maqsadim. Urishtirib harflarni, Tuzarman ko'p so'zlarni. Yurib gaplar izidan, O'tarman Yer yuzidan. O't va suvlar kecharman, Tilsimlarni yecharman. Hozircha. dars boshlanar, Qo'Ini bering, oshnalar. Qanot bog'lab parvozga, Ergashamiz ustozga. Sinfim --- mening gul bog'im, Ko'pdir do'st-u o'rtog'im. (Husniddin Sharipov) 3-mashq. Nuqtalar o'rniga egalik qo'shimcha- laridan mosini qo'yib, gaplarni ko'chiring. 1. Maktab. (-i, -imiz) binosi uch qavatli. 2. Keling, ustoz. (-ingiz, -im) bilan tanish- tiraman. 3. Maktabimiz kutubxona. (-lari, -si) birinchi qavatda joylashgan. 4. «O'zbek tili» kitob (-ing, -miz) bormi? Uyga vazifa: «Salom, maktab!» she'rini yod oling.
15 III. SINF XONASI 1-DARS 1-topshiriq. Matnni o'qing. Shu asosda o'z sinfingiz haqida so'zlab bering. Bu bizning sinfimiz. Sinf xonasi keng va ozoda. Sinfda yozuv doskasi, kitob javoni bor. Sinf burchagida navbatchilar ro'yxati osilgan. Bugun Abror Ahmedov navbatchi. U o'qi- tuvchiga yordam beradi. Lug'at keng --- npocòopíûé ozoda --- ÷èñòûé kitob javoni --- êíèæíûé øêàô navbatchi --- äåæóðíûé osilgan --- âèñèò
16 To'g'ri talaffuz qiling! ng tovushini to'g'ri talaffuz qiling. keng ming singil bering rang yengil tong o'ng dangasa 1-mashq. Dialoglarni zarur savol yoki javoblar bilan to'ldiring. 1. --- Nechanchi sinfda o'qiysan? --- . . . . 2. --- Sinfingizda nimalar bor? --- . . . . 3. --- . . . ? --- Ha, kitob javoni bor. 4. --- . . . ? --- Bugun men navbatchiman. Bilib oling! -da qo'shimchasi yordamida o'rin-joy ma'nosi ifodalanadi: sinf + da = sinfda, xona + da = xonada kabi. Masalan: Javonda kitoblar ko'p. 2-mashq. Rasmdagi narsalar nomiga -da qo'shim- chasini qo'shib, gaplarni o'qing va daftaringizga ko'chiring: Sinfimiz katta va yorug'. O'qituvchi
17 sinf jurnali turibdi. «3-sinf» deb yozilgan. sana yozilgan. turli kitoblar bor. 2-topshiriq. Rasm asosida savollarga javob bering. 1. Sinfda nimalar bor? 2. O'qituvchi stolida nima turibdi? 3. Kitob javonida nimalar bor? 4. Sinfda gullar bormi? Uyga vazifa: 2-topshiriqdagi savollarga javob yozing. 2-DARS 1-mashq. Qavs ichidagi so'zlardan gap mazmuniga mosini tanlang va gaplarni ko'chiring. Namuna: Daftaringga yoz. 1. Yangi so'zlarni daftaringga (yoz, o'qi). 2. Lug'atni kitob javoniga (ber, qo'y). 3. Navbatchi, yozuv taxtasini (ko'chir, art). 2 --- O'zbek tili, 3-sinf
18 4. Do'stingizning savoliga (javob ber, ayt). 5. Siz ikkinchi partaga (tur, o'tir). Muomala odobi Iltimos, o'rningdan tur. Iltimos, yozuv taxtasini art. Iltimos, kitobni javonga qo'y. Rahmat, joyingga o'tir. Yodda tuting! Men uch + -inchi sinfda o'qiyman. Akam olti + -nchi sinfda o'qiydi. 1-topshiriq. Sinfingiz to'g'risida quyidagi savollarga javob bering. 1. Bu nechanchi sinf? 2. Bugun kim navbatchi? 3. Sinfda nechta o'quvchi bor? 4. O'qituvchi nima qilyapti? 5. Savollarga kim javob beryapti? 2-mashq. Rasmlar o'rniga ularni ifodalovchi so'zlarni qo'yib, chiroyli yozing. Men o'qidim. Anvar o'qidi. Go'zal oldi. Bu yangi binosi.
19 Mana bu zali. Rahima opa qayerda? Rahima opa da. 2-topshiriq. «Tanaffusda» mavzusida namunada- gidek suhbatlashing va dialogni davom ettiring. --- Nodira, iltimos, menga daftaringni berib tur. --- Mana ol, ammo unga chizma, xo'pmi? --- Xo'p, . . . . --- Keyin uni o'qituvchining stoliga qo'y. --- . . . . Rahmat, . . . . --- Yur, endi oshxonaga boramiz. 3-mashq. Sinfingizdagi narsalar nomini quyidagi jadvalga muvofiq joylashtiring. i r a ll o r u q v u q ' Or a ll e b e Mi r a l z o h ij a k i n x e T 3-topshiriq. «Sinfimizda» mavzusida namunadagidek gaplar tuzing. Namuna: Kitoblar javonda turibdi. Gullar deraza oldida turadi. Uyga vazifa: «Sinfda» mavzusiga 3--4 gapdan iborat bog'lanishli matn tuzing. Unda -da qo'shimchali so'zlardan foydalaning.
20 IV. KUZ KELDI 1-DARS 1-topshiriq. Rasm asosida bog'lanishli matn tuzing. Namuna: Havo soviy boshlaydi. Kuzda ko'p bayramlar o'tkaziladi. Foydalanish uchun so'zlar: barglar sarg'ayadi, havo salqin, o'qish boshlanadi, Mustaqillik bayrami. 2-topshiriq. Matnni ifodali o'qing, matn asosida savollarga javob bering. KUZ Kuz fasli keldi. Kunlar soviy boshladi. Dehqonlar hosilni yig'ishga kirishdilar. Kuz ajoyib fasl. Havo iliq. Osmonda bulutlar ko'p. Ba'zan quyosh ko'rinmaydi. Quyosh qattiq
21 qizdirmaydi. Daraxtlarning bargi sarg'ayadi. Keyin yerga to'kiladi. Kuchli shamol barglarni uchirib ketadi. Kuz fasli menga yoqadi. Kuzda nimalar pishadi? Kuzda havo qanday bo'ladi? Kuz fasli sizga yoqadimi? Lug'at soviydi --- ïîõîëîäàåò dehqon --- êðåñòüÿíèí hosil --- óðîæàé iliq --- òeïëî tiniq --- ïðîçðà÷íî sarg'aymoq --- æåëòåòü To'g'ri talaffuz qiling! u va o' tovushlarini to'g'ri talaffuz qiling. UO ' ulug' o'smoq bo'g'im uzum o'rik to'liq tushuncha o'lka jo'mrak bulut qo'shiq yo'lak 1-mashq. Kuz mavzusida berilgan tayanch so'zlar asosida suhbat tuzing. Foydalanish uchun so'zlar: kuz, iliq, bulut, shamol, hosil, sarg'aymoq. Namuna: Kuz keldi, daraxt barglari sar- g'aydi. Mevalar pishdi. Uyga vazifa. 2-topshiriqdagi matn asosida savollarga yozma ravishda javob yozing.
22 2-DARS 1-topshiriq. She'rni ifodali o'qing SOZ BO'LDI Kuz kelgani soz bo'ldi, Omborlar donga to'ldi. Pishdi shirin mevalar, Tatib ko'ngil chog' bo'ldi. Bobodehqon mehnati, Ona yerning himmati. Chanoqdagi paxtalar Osmon qadar tog' bo'ldi. (Valijon Ahmadjon) Lug'at ombor --- ñêëàä bobodehqon --- äåõêàíèí himmat --- ùåäðîñòü chanoq --- õëîïêîâàÿ êîðîáî÷êà osmon qadar --- äî íåáà chog' bo'lmoq --- áûòü äîâîëüíûì 1-mashq. Nuqtalar o'rniga kerakli so'zlarni qo'ying. -di qo'shimchasining qo'llanilishiga e'tibor bering. BOG'DA Bu . bog'imiz (mening, bizning, sening). Bog'da mevali daraxtlar . (ko'p, bor, kam). . . . daraxtlari bor (olma, chinor, nok, shaftoli). Hozir . (daraxtlar, mevalar, olmalar)
23 pishgan. Kecha men . (olcha, tut, olma) terdim. Menga . (olma, olcha, gilos) yoqadi. Dadam uzumlarni . (kesdilar, uzdilar, terdilar). Ularni qutiga . (joyladik, soldik, to'pladik). 2-mashq. Gaplarni davom ettiring. 1. Kuz . . . 2. Olma, anor . . . 3. Dalada qovun . . . Bilib oling! -di qo'shimchasi so'z o'zagiga qo'- shilib, ish-harakatning o'tgan zamonda aniq bajarilganligini ifodalaydi. Masalan: Mevalar pishdi. Do'kondan uzum oldik. 2-topshiriq. Berilgan gaplarga savol tuzing. 1. Yoz faslidan so'ng kuz keladi. 2. Bir yilda to'rt fasl bor. 3. Sentabr oyidan maktablarda o'qish bosh- lanadi. Topishmoq Yer tagida oltin qoziq. Pak-pakana bo'yi bor, Yetti qavat to'ni bor. Uyga vazifa. Topishmoqlarni o'qing va yod oling.
24 V. POLIZDA 1-DARS 1-topshiriq. Rasm asosida savollarga javob bering. 1. Polizda nimalar o'sadi? 2. Ikrom polizda kimga yordam beryapti? 3. Polizda qanday sabzavotlar yetiladi? 4. Sabzavotlar nima uchun kuzda yig'ib olinadi? Foydalanish uchun so'zlar: karam, piyoz, lavlagi, tarvuz, yig'moq, termoq, sabzi, qovoq, muzlamoq, qishga asrash uchun, saqlash. 2-topshiriq. Matnni o'qing. Ajratilgan so'zlarning so'rog'ini qo'yib ko'chiring. Mana bu poliz. Bu poliz juda katta. Polizda karam, kartoshka, sabzi, piyoz va boshqa sabzavotlar o'sadi. Dehqon sabzavotlarni parvarish qiladi. Hosil yig'ib olinadi. Pomidor, bodring va sabzi
25 yig'ib olinadi. Bo'sh vaqtlarida bolalar ham ota-onalariga yordam beradilar. Aziz akasi bilan bodringlarni uzyapti. Sabzavotlarni maza qilib yeymiz. Ular juda foydali. Lug'at poliz --- áàõ÷à, îãîðîä bodring --- îãóðåö boshqa --- äðóãîé piyoz --- ëóê o'syapti --- ðàñò¸ò karam --- êàïóñòà sabzavot --- îâîùè yordam beryapti --- ïîìîãàåò Bilib oling! Harakat o'tgan shaxs, narsa, buyum, makonni ifodalashi uchun -ni qo'shim- chasi ishlatiladi. -ni qo'shimchasi shunday ma'nolarni bildiruvchi so'zlarga qo'shiladi. Masalan: Uzumni uzdi. Anorni yeymiz. 1-mashq. Bu nima? Bu .Bu . Mana bu nima? Bu . Ana u-chi? Bu bilan . Anvar ni yuvdi. Bog'bon larni uzdi.
26 2-mashq. Savollar o'rniga berilgan so'zlardan mosini qo'yib, gaplarni o'qing va ko'chirib yozing. 1. Polizda (kimni?) uchratdik. 2. Komil (nima- larni?) savatga soldi. 3. Dehqonlar (nimani?) boshlashdi. 4. Quyon qizil (nimani?) yoqtiradi. 5. Oshpaz (nimani?) yog'da qovurdi. Foydalanish uchun so'zlar: sabzi, behilar, piyoz bilan kartoshka, dehqon bobo, yig'im-terim. 3-topshiriq. She'rni o'qing, g va g' tovushlarini to'g'ri talaffuz qiling. She'rning mazmunini so'zlab bering. KUZ Kuzak yurish boshladi, Ya'ni urush boshladi. Sarg'ayib so'ldi ko'plab Yam-yashil barg-u o'tlar. O'riklar ol yaprog'in, Ya'ni qizil bayrog'in Yerga tashladi bir-bir, Kuzakka bo'lib asir. Uzum osildi dorga, Olma-yu, nok, anorlar Barchasi bitta-bitta Kirdi qamoq --- yashikka. Tiqildi to'rvalarga Sholg'om, piyoz, sabzilar.
27 . Bu g'alaba kuzniki, Endi mazza bizniki. (Dilshod Rajab) Uyga vazifa: «Sholg'om» ertagi asosida -ni qo'shimchasi qatnashgan gaplar tuzing. 2-DARS 1-topshiriq. Savollarga javob bering va dialogni to'ldirib, daftaringizga ko'chiring. --- Siz polizni ko'rganmisiz? --- . . . . --- Dehqonlar qovunlarni nima qildilar? --- . . . . --- Sabzavotlarni qayerda saqlaydilar? --- . . . . --- Qaysi sabzavotlarni pishirib yeyish kerak? --- . . . . 1-mashq. Matnni o'qing, ajratilgan so'zlarga -ni qo'shimchasini qo'shib, gaplarni ko'chiring. Kuzgi ishlar boshlandi. Bog'bonlar kuzgi mevalarni teradilar. Polizda qovun va tarvuzlar uzildi. Hosil omborda saqlanadi. Shaharliklarga sabzavotlar yetkaziladi. Barcha mevalar yuvib yeyiladi. Namuna: Kartoshka tozalanadi. --- Kar- toshkani tozalash kerak.
28 2-topshiriq. Rasmlar asosida savollarga javob bering. --- Bog'bon nima qilayapti? --- Uzilgan mevalarni nimaga joylayapti? --- Polizda qanday sabzavotlar o'sadi? --- Polizdan qanday sabzavotlarni yig'ib ola- yaptilar? 2-mashq. Berilgan so'zlarni tartib bilan joylashtirib, namunadagidek gaplar tuzing. Namuna: Dehqonlar hosilni yig'dilar. Dehqon, yig'moq, hosil. 1. Poliz, ko'p, qovun, tarvuz. . . . . 2. Qop, sabzi, solmoq. . . . .
29 3. Ombor, quti, joylashtirmoq. . . . . Òo'g'ri talaffuz qiling. g va g' tovushlarini to'g'ri talaffuz qiling! gala ilgak g'azal mag'zi gilam bargg ' aram po'stlog'i gugurt tugma g'ash to'g'ramoq gulzor kuzgi g'isht sig'moq 3-mashq. Quyidagi so'zlarga -ni qo'shimchasini qo'shib, so'roq gaplar tuzing va ularning javobini daftaringizga yozing. poliz, terim, quti, tarvuz, qovoq. 3-topshiriq. Òopishmoqlarni o'qing, g va g' tovushlarining talaffuziga e'tibor bering. U yog'i tog', Bu yog'i tog', O'rtasida sariyog'. Boshi barkash --- xuddi oy, O'zini yanchsang, g'archcha moy. O'zi pillaga o'xshar, Mag'zi tillaga o'xshar. Uyga vazifa: Òopishmoqlarning javobini toping.
30 VI. OILAMIZ 1-DARS 1-topshiriq. Rasm asosida savollarga javob bering. 1. Bu oilada necha kishi yashaydi? 2. Se- ning oilangda necha kishi bor? 3. Sen ne- chanchi sinfda o'qiyapsan? 4. Otang kim? 5. Onang qayerda ishlaydi? 2-topshiriq. Matnni o'qing, uning mazmuni asosida o'z oilangiz haqida so'zlab bering. KATTA OILA Bizning oilamiz katta. Oilamizda olti kishi bor. Bobom, buvim, otam, onam, singlim va
31 men. Otam --- o'qituvchi. U maktabda ishlaydi. Onam --- shifokor. U bemorlarni davolaydi. Bobom va buvim biz bilan birga yashaydilar. Men uchinchi sinfda o'qiyman. Singlim bolalar bog'chasiga boradi. Bizning oilamiz juda inoq. Lug'at kishi --- ÷åëîâåê bemorlarni --- áîëüíûõ davolaydi --- ëå÷èò bolalar bog'chasi --- äåòñêèé ñàä shifokor --- âðà÷ inoq --- äðóæíûé 1-mashq. Gaplarni to'ldirib o'qing, so'ngra ko'chi- ring. Otam . ko'ryaptilar. Onam . tikyaptilar. Buvim . qarayaptilar. Singlim . o'ynayapti. Bobom men bilan . o'ynayaptilar. Foydalanish uchun so'zlar: ko'ylak, koptok, televizor, shashka, ukamga. «. oila va mahalla muhitida, butun diyorimizda tinchlik va osoyishtalik, o'zaro mehr-oqibat tuyg'ulari kuchayib borayot- ganini el-yurtimiz yuksak qadrlaydi». I.A. Karimov («Yuksak ma'naviyat --- yengilmas kuch» asaridan)
32 To'g'ri talaffuz qiling! v va f tovushlarini to'g'ri talaffuz qiling. va'da buva faol aft varaq avval fan safar buviu vol faqat pufak Ifodali o'qing! OTA-ONA Ota-ona --- ikki so'z, Biri qosh-u, biri ko'z. Bir-biridan qimmatli, Mehri daryo himmatli. Ular o'zin o'ylamas, Farzandi sog' bo'lsa bas. (Tolib Yo'ldosh) 3-topshiriq. Suhbatni o'qing va shu asosda o'zaro suhbatlashing. SUHBAT --- Assalomu alaykum, amaki! --- Vaalaykum assalom, qizim! --- Amaki, bilasizmi, 5-uy qayerda? --- Ha, bilaman, ana u chap tomondagi 5-uy. --- Rahmat, amaki! --- U yerda kim yashaydi, qizim? --- U yerda mening dugonam Vasila yashaydi. --- Xayr, yaxshi bor.
33 2-mashq. Nuqtalar o'rniga savollar qo'yib, gaplarni ko'chiring va og'zaki javob bering. 1. Dadam . ketdilar? 2. . buvimni ko'rgani boradi? 3. Xolam . keladilar? 3-mashq. Namunadagidek gaplar tuzing. Kim keldi? 1. . . bilan 2. . . bilan keldilar. 3. . . bilan Namuna: Otam buvam bilan keldilar. Yodda tuting! Ona, ota, aka, uka, singil, xola, tog'a, amaki, amma, bobo, buvi, nabira, qarindosh. Uyga vazifa: «Oila» mavzusida 3--4 ta gapdan iborat matn tuzing. 2-DARS 1-topshiriq. Ota va onangiz tomonidan qarin- doshlaringizning nomlarini namunadagidek yozing. Namuna: Bu kishi --- Rasul amakim. Oygul xola --- oyimning opalari. 3 --- O'zbek tili, 3-sinf
34 SUHBAT --- Go'zal, sening amaking bormi? --- Ha, amakim bor. --- Ular qayerda ishlaydilar? --- Ular --- shifokor. Kasalxonada ishlaydilar. --- Sening amaking bormi? --- Mening amakim ham, tog'am ham bor. --- Ular qayerda yashaydilar? --- Amakim Toshkentda, tog'am Sirdaryoda yashaydilar. Bilib oling! Yoshni ifodalashda miqdor sonlarga «yosh», «yoshda» so'zlari qo'shiladi. MasaIan: Ukam yetti yoshda. Onamning yoshlari qirqda. 2-topshiriq. Oila a'zolaringizning soni, kasbi, yoshlarini ko'rsatib, gaplarni o'qing va matnni davom ettiring. Sonlar bilan bog'langan so'zlarning ma'nosini tushuntiring. Bizning oilamizda . kishi bor. Biz . xonali uyda yashaymiz. Otam . yoshdalar. Ular . bo'lib ishlaydilar. Onam . yoshdalar. Ular . . Ukam . yoshda. 3-topshiriq. Shå'rni ifodali o'qing va mazmunini so'zlab bering. BIZ KICHIKMIZ, SIZ KATTA O'rmonlar bor, yaproq bor, Daryolar bor, irmoq bor.
35 Katta-kichik do'st bo'lsa, Yayrab-sayrab yurmoq bor. Derlar istab yaxshilik: «Siz kattasiz, biz kichik!» Bo'Isin barcha hurmatda: «Siz kichiksiz, biz katta!». Qo'IIarga qo'l beraylik, Do'stlarga gul beraylik, Salom berib kattaga, Kichikka yo'l beraylik. Bu hayotga teng sherik, Siz katta-yu, biz kichik. Yangrab ketsin albatta: «Biz kichikmiz, siz katta!» (Husniddin Sharipov) 1-mashq. Nuqtalar o'rniga kerakli qo'shimchalarni qo'yib yozing. 1. Mening aka. (-m, -ng) talaba. U yigirma yosh. (-ga, -da). 2. Buvi. (-ng, -m) biz bilan yashaydilar. Ularning yoshlari 72 . (-dan, -da). 3. Men 9 yoshda. (-siz, -man). Uchinchi sinf. (-da, -ga) o'qiyapman. 4. Ukam 5 yosh. (-da, -ga) kirdi. 5. U bog'cha. (-dan, -ga) boradi. Uyga vazifa: 3-topshiriqdagi she'rni ifodali o'qing.
36 VII. KUN TARTIBI 1-DARS 1-topshiriq. Rasm asosida berilgan so'z va so'z birikmalaridan foydalanib matn tuzing. Foydalanish uchun so'zlar: ertalab turadi, yuz- qo'lini, badantarbiya, nonushta, maktabga ketadi, kiyinadi. 1-mashq. Savollarga og'zaki javob bering. --- Siz soat nechada turasiz? --- Badantarbiya qilasizmi? --- Soat nechada nonushta qilasiz? --- Qachon maktabga ketasiz? Bilib oling! Tinglovchilarga murojaat qilganda hur- mat munosabatini ifodalash uchun hara-
37 katni bildirgan so'zlarga -siz qo'shimchasi qo'shiladi. Masalan: Qachon kelasiz? Ertalab badantarbiya qilasizmi? 2-mashq. Nuqtalar o'rniga kerakli so'zlarni qo'yib, gaplarni o'qing. Men ertalab soat 700 da . (turaman, ketaman). Badantarbiya . (qilaman, bajara- man). Nonushta qilib, maktabga . (boraman, ketaman). Maktabdan soat 1300 da . (bora- man, kelaman). Tushlik . (qilaman, yeyman). Ifodali o'qing Men sochiqman-sochiqman Ko'ngli doim ochiqman. Borman har uy, har joyda, Shayman mehnat bor joyda. (Ziyod Komilov) Topishmoq Oyog'i yo'q, yuradi, Og'zi yo'q, ammo u qachon uxlashni, qachon turishni, qachon ishga borishni aytib beradi. Uyga vazifa: 2-mashq mazmuni asosida tushlikdan keyin bajariladigan ishlaringiz haqida kichik matn tuzing.
38 2-DARS 1-mashq. O'qing, ajratib ko'rsatilgan so'zlarni ona tilingizga tarjima qiling. Akbar ertalab soat 700 da turadi. Badan- tarbiya qiladi va yuz-qo'lini yuvadi. Akbar nonushta qiladi va maktabga ketadi. Maktab- dan soat 1330 da keladi va tushlik qiladi. To'g'ri talaffuz qiling! s va z qo'shimchasini to'g'ri talaffuz qiling. soat turasiz ovqatlanasiz ziyrak sochiq uyg'onasiz tayyorlaysiz zarur tasma yuvinasiz yotasiz zirak 2-mashq. Quyidagi vagonchalardagi so'zlardan foydalanib gaplar tuzing. 1-topshiriq. Quyidagi ko'rsatilgan vaqtlardan foydalanib suhbat tuzing. Namuna: Siz soat nechada turasiz? Men soat oltida turaman. 2-topshiriq. «Klaster» usulida kun tartibingizni yozing. Uyga vazifa: O'z kun tartibingizni yozing.
39 VIII. SANOQ 1-DARS 1-topshiriq. Raqamlarga -ta qo'shimchasini qo'shib o'qing va rasmda tasvirlangan narsalarning nomini qo'shib ayting. Yodda tuting! -ta qo'shimchasi miqdor sonlarga qo'shilib, donalab sanalgan shaxs va narsalarning sanog'ini bildiradi. bir bitta olti oltita ikki +ta ikkita yetti +ta yettita uch uchta sakkiz sakkizta
40 to'rt +ta to'rtta to'qqiz +ta to'qqizta besh beshta o'n o'nta 1-mashq. Pufaklarni sanang va namunadagidek gaplar tuzing. Namuna: Sariq pufaklar beshta 2-topshiriq. Matnni o'qing, raqamlarni so'z bilan yozib, gaplarni ko'chiring. Xonamda 2 ta stol, 4 ta stul bor. Stolning ustida 7 ta darslik, 3 ta ertak kitobi turibdi. Qalamdonimda 5 ta ruchka, 10 ta rangli qalam bor. Papkamda ham 2 ta darslik, 4 ta daftar bor. Deraza oldiga 2 ta guldon qo'yilgan.
41 2-mashq. Rasmlar asosida savollarga javob bering va dialogni davom ettiring. --- Bular nima? --- . . . . --- Tayoqchalar nechta? --- . . . . --- Ko'k tayoqchalar nechta? --- . . . . --- Nechta bayroqcha bor? --- . . . . --- Sariq bayroqchalar nechta? --- . . . . --- Yashil bayroqchalar-chi? --- . . . . 3-mashq. Qo'shmoq, ayirmoq so'zlari bilan na- munadagidek gaplar tuzing. Namuna: To'rtga ikkini qo'shsak olti bo'ladi. Sakkizdan uchni ayirsak besh qoladi. Lug'at qo'shsak --- åñëè ïðèáàâèì ayirsak --- åñëè îòíèìåì bo'ladi --- áóäåò qoladi --- îñòàåòñÿ 3-topshiriq. Quyidagi suhbatni o'qing va boshqa narsalar haqida partadoshingiz bilan shu mazmunda suhbat quring. --- Aziza, senda nechta kitob bor? --- Uchta kitob bor. --- Nodirada-chi?
42 --- Unda beshta. --- Ayt-chi, hammasi qancha bo'ladi? --- Sakkizta bo'ladi. 4-topshiriq. She'riy topishmoqlarni o'qib, javobini toping. O'YLAB TOP Oppoq tovuq don cho'qir, Suv ichida qorasi. Qancha tovuq bo'ladi Qo'shilganda olasi? *** Oyim berdi besh anor, O'zimda ham beshta bor. Ukamga berdim uchta, Sanab bilsang ayta qol, Menda qancha anor bor? («Gulxan» dan) 2-DARS 1-mashq. Nuqtalar o'rniga sonlarni qo'yib, ko'chirib yozing. Mana . ta daftar. Menda . ta kitob bor. Aziz . ta daftar, . ta qalam oldi. Sinfimizda . ta o'quvchi bor. Bugun darsga . ta o'quvchi kelmadi. 2-mashq. Takrorlang va to'g'ri talaffuz qiling. Mana bitta chizg'ich. Bu ikkita qalam. Bu beshta qalam bilan qalamdon. Mana bu kitob
43 bilan daftar. Mana o'nta bola. Bu yerda nechta qiz bola bor? Bu yerda to'qqizta qiz bola bor. 1-topshiriq. Rasmlar asosida gap tuzing. Gaplarni daftaringizga ko'chirib yozing. Mana ta olcha. Mana bu ta olma. Bu ta anor. To'g'ri talaffuz qiling! 3-mashq. Tinglang, takrorlang va d---t tovushlarini to'g'ri talaffuz qiling. o'n bitta o'n oltita o'n ikkita o'n yettita o'n uchta o'n sakkizta o'n to'rtta o'n to'qqizta o'n beshta o'nta oltmishta yigirmata yetmishta o'ttizta saksonta qirqta to'qsonta ellikta yuzta 4-mashq. Nuqtalar o'rniga kerakli sonlarni qo'yib ko'chiring. Bu --- maktab. Bu katta maktab. Bu maktab- da . ta sinf bor. Sinfda . ta qiz bola, . ta o'g'il bola bor. Sinfda . ta doska, . ta
44 stol, . ta stul, . ta deraza, . ta eshik va ta . parta bor. 2-topshiriq. Kataklardagi sonlarni o'qib, misollarni yeching. So'ngra vagonlarni birdan o'ngacha tartib bilan joylashtirib, poyezd tuzing. 5-mashq. Sonlarni to'g'ri talaffuz qilib o'qing va ular ishtirokida gaplar tuzing. 9 ta kitob 18 ta ishchi 15 ta daftar 19 ta dehqon 25 ta qiz bola 30 ta archa 20 ta o'g'il bola 40 ta bola 10 ta rasm 50 ta yulduz. 3-topshiriq. Jumboqni o'qing va javobini toping. SIGIR HAQIDA Hovlimizda bitta bor, Tashqarida bittasi. Dalada ham bitta bor, Chopib kelar ikkitasi. O'ynab har yoqni buzar, Ola-bula bolasi. Qani ayt-chi, qancha bo'lar Sigir bilan bolasi?(«Gulxan»dan) Uyga vazifa: Sinfingizdagi o'quvchilar, o'g'il va qiz bolalar sonini, o'quv qurollari qanchaligini yozing.
45 IX. OZIQ-OVQATLAR 1-DARS 1-topshiriq. Matnni o'qing, ajratib ko'rsatilgan so'zlarni lug'at daftaringizga yozing. Bu maktab oshxonasi. Biz bu yerda ovqat- lanamiz. Nonushtaga issiq somsa, tuxum bilan non bo'ladi. Tushlikka qovurdoq, pa- lov, ugra, mastava kabi ovqatlar tayyor- lanadi. Bugun tushlikka mastava va qovurdoq ekan. Mening qornim ochdi. Men qovurdoq yeyman. Botir mastava ichadi. Ovqatlar juda mazali. Lug'at ovqatlanamiz --- áóäåì îáåäàòü qornim ochdi --- ïðîãîëîäàëñÿ mastava --- ðèñîâûé ñóï qovurdoq --- æàðêîå ugra --- ñóï èç ëàïøè
46 2-topshiriq. Savollarga javob bering. --- Maktabingizda oshxona bormi? --- Oshxonada qanday ovqatlar tayyorlanadi? --- Bugun tushlikda nima yedingiz? --- Oshxonadagi ovqatlar mazalimi? Bilib oling! Ko'pchilikning ish-harakati, istaklarini ifodalashda fe'llarga -miz qo'shimchasi qo'shiladi. Masalan: Bugun teatrga boramiz. To'g'ri talaffuz qiling! -miz qo'shimchasini to'g'ri talaffuz qiling. olamiz tozalaymiz yeymiz pishiramiz ichamiz artamiz 1-mashq. Nuqtalar o'rniga kerakli so'zlarni qo'yib, gaplarni ko'chiring. 1. Maktab oshxonasida . . . tayyor- lanadi. 2. Nonushtaga biz . . . olamiz. 3. Tushlikda men . yedim, . ichdim. 4. Nilufar . va . oldi. 3-topshiriq. Birinchi ustundagi so'zlarni ikkinchi ustundagi so'zlarga to'g'ri bog'lab, gaplar tuzing. Namuna: Biz choy qaynatamiz.
47 choy yeymiz non ichamiz sharbat pishiramiz mastava qaynatamiz Uyga vazifa: «Oziq-ovqatlar» mavzusida 3--4 ta gap tuzing. 2-DARS 1-mashq. Matnni o'qing, ajratib ko'rsatilgan so'z- larni daftaringizga yozing. Bugun biznikiga mehmon keladi. Biz palov pishiramiz. Onam goshtni kapgirda qo- vuryaptilar. Buvim qozonda sho'rva qilyaptilar. Men stolga non va turli mevalarni qo'ydim. Ovqatlar pishdi. Kapgir bilan quyuq ovqatni, cho'mich bilan suyuq ovqatni suzdik. Lug'at kapgir --- øóìîâêà qozon --- êàçàí pishmoq --- ñîçðåâàåò cho'mich --- ïîëîâíèê quyuq --- ãóñòîé suyuq --- æèäêèé To'g'ri talaffuz qiling! ch va j tovushlarini to'g'ri talaffuz qiling. chaman chizma javob jajji chiziq achchiq jasur jo'ja chet cho'mich juda mo'jiza
48 2-mashq. Quyidagi so'zlarni tartib bilan qo'yib, gap tuzing. 1. Ovqatlanaman, men, oshxonada. 2. Qovurdoq, achchiq-chuchuk, olaman, bilan. 3. Mazali, ovqatlar, juda. 1-òopshiriq. Qavs ichidagi so'zlardan mosiga tegishli qo'shimchalarni qo'yib, gaplarni ko'chiring. Onam (qozon, kosa) palov pishirdilar. Buvim (tova, qozon) menga quymoq pishirdilar. Men (kapgir, pichoq) bilan nonni kesdim. Stolda (tuzdon, chelak) bor. Otam (piyola, likopcha) choy ichdilar. Ukam (qoshiq, sanchqi) bilan kartoshka yedi. 3-mashq. Quyidagi so'zlarga -miz qoshimchasini qo'shib, gaplar tuzing. ovqatlanaman, yeyman, olaman, ichaman. Namuna: Biz sharbat ichamiz. 4-mashq. Gaplar asosida savollar tuzing. Buvim duxovkada non pishiryaptilar. Otam pichoq bilan sabzi to'g'rayaptilar. Onam kapgir bilan kartoshka qovuryaptilar. Men qirg'ichda olmani qiryapman. Uyga vazifa: Oziq-ovqat va idish-tovoq nomlariga oid 4 ta topishmoq yozing.
49 X. KIYIM-KECHAKLAR r a l m i y i k h s o Br a l m i y i k t s Ur a ll a z b a y o P 1-DARS 1-topshiriq. Rasm asosida kiyim-kechaklarning nomini yozing. 2-topshiriq. Berilgan so'zlarni tartib bilan qo'yib, gaplarni yozing. Namuna: Qishda etik kiyaman. chiroyli qalpog'imni kiydim oppoq mening ko'ylagim palto Go'zal kiydi 4 --- O'zbek tili, 3-sinf
50 1-mashq. Matnni o'qing. Mazmunini so'zlab bering. KIYIM-KECHAK DO'KONIDA Men kecha onam bilan kiyim-kechak do'koniga bordim. U yerda turli kiyimlar ko'p ekan. Onam menga issiq kiyimlardan kurtka, shapka va etik olib berdilar. U yerda boshqa o'rtoqlarimni ham ko'rdim. Ular ham o'zlariga turli kiyimlar sotib oldilar. Lug'at kiyim-kechak --- îäåæäà do'konga bordik --- ïîøëè â ìàãàçèí turli --- ðàçíûé issiq kiyim --- òåïëàÿ îäåæäà sotib oldik --- êóïèëè bosh kiyim --- ãîëîâíîé óáîð Bilib oling! Ish-harakatning yo'nalishi -ga qo'shim- chasi yordamida ifodalanadi. Masalan: Nargiza uyga ketdi. Oyog'ingga etik kiygin. 2-mashq. Nuqtalar o'rniga kerakli so'zlarni qo'ying. Men bugun . (issiq, yengil, qalin) kiyindim. Yozda odamlar . (yengil, issiq, yupqa) kiyinadilar. Bolalar . (ob-havoga, yomg'irga, qorga) qarab kiyinishlari kerak. Uyga vazifa: 1-mashq asosida savol tuzing va javob yozing.
51 2-DARS 1-topshiriq. She'rni ifodali o'qing. DO'PPI KIYGAN BOLA Do'ppisin kashtasida Aks etadi tilim oy, Tepasida nur sochib Turar go'yo so'lim oy. Do'ppi kiygan bolaning Yo'IIari yorqin bo'lar. Mehr to'la yuragi Xalqiga yaqin bo'lar. (Qambar Ota) To'g'ri talaffuz qiling! -ing va -ing+ga qo'shimchalarini to'g'ri talaffuz qiling. boshing boshingga usting ustingga oyog'ing oyog'ingga do'sting do'stingga 1-mashq. Qavs ichidagi qo'shimchalardan mosini qo'yib, gaplarni daftaringizga ko'chiring. 1. Bu ro'mol (-ka, -ing) juda chiroyli. 2. Do'kondan ukam (-ing, -ga) issiq kiyim- kechaklar oldik. 3. Qor yog'sa, qol (-ing,
52 -ingga) nima kiyasan? 4. Boshi (-ga, -ing) do'ppi kiygan qiz Aziza ekan. 5. Nimcha (-ng, -ga) tor bo'lsa, ukang (-ingga, -ga) bergin. 2-mashq. Savollarga javob yozing. 1. Kuzda qanday kiyinamiz? 2. Qishda-chi? 3. O'g'il bolalar kiyimlarini ayting. 4. Qiz bolalar kiyimlarini ayting. 2-topshiriq. Topishmoqlarni o'qing. Kunduzi himoya qiladi, Kechasi qoziqda turadi. Bordir beshta barmog'i, Ko'rinmaydi tirnog'i. Bosh ustida chambarak, Chambarakda kapalak. Boshingdagi boshpana, Qish-qirovda gulxona. Uyga kirsang, Ortingda qoladi. Erta turdi, Ikki ayri yo'lga tushdi. Uyga vazifa: Topishmoqlarni yod oling.
53 XI. QISH KELDI 1-DARS 1-topshiriq. Rasmlar asosida berilgan savollarga javob bering. Bu nima? Nima qilyapti? yog'yapti. Anvar uchyapti. Bilib oling! Ish-harakatning nutq so'zlanayotgan paytda sodir bo'layotganligi -yapti qo'- shimchasi vositasida ifodalanadi. Masalan: Yomg'ir yog'ayapti. Sha- mol esayapti.
54 2-topshiriq. i va y tovushlarini to'g'ri talaffuz qiling va so'zlarni eslab qoling. ism kiyim yil ayvon iliqt iniq yigit uyum ilgak nima yaxmalak paypoq ipt illa yangi toymoq 1-mashq. Rasmlar o'rniga so'zlarni qo'yib, gaplarni ko'chiring. 1. Kun sovuq bo'ldi va qor yog'di. 2. Bolalar , , va kiydilar. 3. Karim va Aziza yasashdi. 4. Qodir tortdi. 5. Akam uchishni o'rgatdi. 3-topshiriq. Suhbatni o'qing, i va y tovushlarini to'g'ri talaffuz qiling. Shu mavzuda o'zaro suhbatlashing. SUHBAT --- Anvar, qo'lqop kiydingmi? --- Ha, qo'lqop kiydim. --- Dilbar, sen-chi?
55 --- Qo'lqopimni topolmadim. --- Qo'lqoping stol ustida-ku! --- Rahmat, oyijon. --- Boshingga qalpoq kiymaysanmi? --- Albatta kiyaman, axir qor yog'yapti. --- To'g'ri, shunday qilsang, shamollab qol- maysan. 2-mashq. Matnni o'qing va ajratilgan so'zlardan foydalanib, berilgan savollarga javob yozing. Qish keldi va havo sovidi. Kecha qor yog'di. Atrofni oppoq qor qopladi. Suvlar muzlab, yaxmalak bo'ldi. Bolalar xursand bo'ldilar. Hammaning ustida palto yoki kurtka, boshida qalpoq, qo'lida qo'lqop, oyog'ida etik. Komil konki uchyapti. Qizlar qorbobo yasayaptilar. O'g'il bolalar chana uchishyapti. Savollar: 1. Nima uchun havo sovidi? 2. Atrofni nima qopladi?
56 3. Bolalar qanday kiyimlar kiydilar? 4. Qizlar nima yasayaptilar? 5. O'g'il bolalar nima uchyaptilar? Lug'at sovimoq --- ïîõîëîäàòü atrof --- âîêðóã qoplamoq --- ïîêðûòü muzlamoq --- çàìåðçàòü yaxmalak --- êàòîê, ãîëîëåä qalpoq --- êåïêà, øàïêà qo'lqop --- ïåð÷àòêè, âàðþøêè etik --- ñàïîãè tepalik --- õîëì; ãîðêà Uyga vazifa. Topishmoqlarni o'qing, javobini topib, ular ishtirokida gaplar tuzing. 1. Makoni osmon, dengiz, Kemadek suzar izsiz. Qor, yomg'irga serob u, Nima ekan, top-chi bu --- . 2. Uni kiyib qo'limizni asraymiz, Qor yog'ganda qorbobolar yasaymiz. Qani do'stim, uning nomi nima, top Qishda doim hamroh bo'lur, u --- . 3. Boshingga kiysang agar, Qishda sovuqdan asrar. Nomini aytgin o'rtoq, Uning nomi-chi, .
57 XII. YANGI YIL BAYRAMI 1-DARS 1-topshiriq. She'rni o'qing va rasm asosida uning mazmunini so'zlab bering. ARCHA QO'SHIG'I Salom senga ko'k archa, Qishin-yozin yashnaysan. Yaproqlaring ninacha, Yasangansan, go'zalsan. Atrofingda aylanib, Qo'shiq aytib quvnaymiz. Har birimiz qo'l berib, Yangi yilni qutlaymiz. (Zafar Diyor)
58 Bilib oling! Ish-harakat o'tgan shaxs, narsa-buyum, voqea-hodisa -ni qo'shimchasi vositasida ifodalanadi. Masalan: Qorboboni ko'rdim. Niqob- ni kiydi. 1-mashq. b va p tovushlarini to'g'ri talaffuz qiling va so'zlarni eslab qoling. baho obbo past do'ppi barpo niqobp ufak oppoq bilim kabobp ushti xo'p bugun betobp o'lat o'pka 2-mashq. Rasmlar o'rniga so'zlarni qo'yib, gaplarni ko'chiring. 1. Dadam olib keldilar. 2. Archani turli bilan bezadik. 3. Abror , niqoblarini sotib oldi. 4. O'qituvchimiz bo'ldilar va sovg'a berdilar. 5. Barno bo'lib, qo'shiq aytdi.
59 2-topshiriq. Matnni o'qing. b va p tovushlari bo'lgan so'zlarni topib, ular ishtirokida gaplar tuzing. Maktabimiz zaliga archa o'rnatdilar. Biz archani rangli pufaklar bilan bezadik. Turli qo'g'irchoqlar rasmini osdik. Keyin yangi yil bazmi boshlandi. Niqob kiygan bolalar archa atrofida o'ynadilar. Gulnoza she'r aytdi, G'ofir qo'shiq kuyladi. Yalmog'iz kampir supurgi minib, Qorqizni quvladi. Biz Qorqizni qutqardik va Qorbobo bizga sovg'a berdi. Lug'at o'rnatmoq --- óñòàíîâèòü bazm --- òîðæåñòâî chiroyli --- ïðåêðàñíî, niqob --- ìàñêà êðàñèâûé Yalmog'iz kampir --- bezamoq --- óêðàøàòü Áàáà-ÿãà osmoq --- ïîâåñèòü supurgi --- âåíèê yangi --- íîâûé sovg'a --- ïîäàðîê 3-topshiriq. Suhbatni rollarga bo'lib o'qing va davom ettiring. Unda b va p tovushli so'zlarni qo'llang, to'g'ri talaffuz qiling. --- Gulnora, senga archa bayrami yoqdimi? --- Ha, men archa bayramini yaxshi ko'raman. --- Kim Qorbobo bo'ldi. G'iyos akami? --- Yo'q, Turg'un aka Qorbobo bo'ldilar. --- Qorqiz-chi? --- Gulmira Qorqiz bo'ldi. Yangi yil qo'shig'ini aytdi. --- Kim Yalmog'iz bo'ldi? --- . . . . Uyga vazifa. 1-topshiriqdagi she'rni yod oling.
60 2-DARS 1-mashq. Rasmlar asosida savollarga javob yozing. Bolalar nima qilishyapti? Akrom qanday niqob kiygan? Qorboboning qo'lida nima bor? Yalmog'iz nima qilyapti? 1-topshiriq. She'rni ifodali o'qing. b va p tovushlari qatnashgan so'zlarning ma'nosini ayting. YAM-YASHIL ARCHA Tashqarida qish, Yam-yashil archa. Dillarda bahor, Quvnaydi barcha. Rosa bezanib, Ketibsan boyib. O'yinchoqlaring Go'zal, g'aroyib. Yulduzlar misol Chirog'ing porlar.
61 Quvnoq davraga Hammani chorlar. Sha'ningga dildan Qo'shiqlar kuylab, Archajon, senga Beramiz o'ynab. (Qambar Ota) 2-mashq. Nuqtalar o'rniga qavs ichidagi so'zlardan mosini qo'yib o'qing va gaplarni ko'chiring. 1. Maktabda . (yangi, eski) yil bayrami bo'ldi. 2. Archa juda . (xunuk, chiroyli) va . (katta, kichik) edi. 3. Bolalar quyon, tulki, ayiq . (niqob, rasm)ini kiyib o'ynadilar. 4. . (Qorbobo, Yalmog'iz kampir) bolalarga . (ovqat, sovg'a) berdi. 5. . (quyon, Qorqiz) raqsga tushdi. 2-topshiriq. Rasmlarga qarab, Bu nima?, Nima qildi? so'roqlari asosida namunadagidek suhbatlashing. Namuna: Bu pufak. Pufakni archaga osdi. Bu nima? Nima qildi?
62 3-mashq. Nuqtalar o'rniga kerakli qo'shimchalarni qo'yib, daftaringizga yozing. 1. Qishki ta'til. bolalar chana uchadilar. 2. Archa bayrami. mehmonlar keladi. 3. Qor- bobo bolalar. sovg'a beradi. 4. Bolalar qishki ta'til. ko'p o'yinlar o'ynaydilar. 3-topshiriq. She'rni ifodali o'qing va mazmunini so'zlab bering. QISHDA Rosa maza qish, Qorlari kumush. Oq kiygan atrof, Qish havosi sof. Konki uchamiz, Hech charchamay biz, Goho qorbo'ron O'ynab kim chaqqon Bilib olamiz, Qoyil qolamiz. (Narimon Orifjonov) Uyga vazifa. 3-topshiriqdagi she'rni yod oling.
63 XIII. UY HAYVONLARI VA PARRANDALAR 1-DARS 1-mashq. Rasmlar asosida lug'atdagi so'zlardan foydalanib, namunadagidek gaplar tuzing. --- Bu nima? --- Bu sigir. --- U nima qiladi? --- U sut beradi. Qo'y (jun va Echki (sut va go'sht bermoq) go'sht bermoq) Ot (yuk tashimoq) It (uyni qo'riqlamoq)
64 Lug'at sigir --- êîðîâà echki --- êîçà sut --- ìîëîêî it --- ñîáàêà qo'y --- áàðàí go'sht --- ìÿñî jun --- øåðñòü yuk tashimoq --- òàùèòü ãðóç ot --- ëîøàäü qo'riqlamoq --- îõðàíÿòü 1-topshiriq. Matnni o'qing, uy hayvonlari va ularning bolalari nomini eslab qoling. Tog'am qishloqda yashaydilar. Ular uy hayvonlarini boqadilar. Tog'am ularni menga ko'rsatdilar. Bu ot, uning bolasi --- toychoq. Bu sigir, uning bolasi --- buzoq. Bu qo'y, uning bolasi --- qo'zichoq. Bu itimiz Olapar, uning bolalari --- ikkita kuchukcha ham bor. Bilib oling! -cha, -choq qo'shimchalari shaxs, hayvon va narsalarni bildiruvchi so'zlarga qo'shilib, ularni kichraytirish-erkalash ma'- nolarini ifodalaydi. 2-mashq. Matn mazmuni asosida quyidagi gaplarni to'ldiring va daftaringizga ko'chiring. Otning bolasi --- . . Sigirning bolasi --- . . Qo'yning bolasi --- . . Itning bolasi --- . . Echkining bolasi --- . . Mushukning bolasi . .
65 2-topshiriq. -cha, choq qo'shimchasini olgan so'zlarni to'g'ri talaffuz qiling va eslab qoling. mushukcha toychoq kuchukcha qo'zichoq uloqcha buzoqcha SUHBAT --- Amaki, sigiringiz bormi? --- Ha, sigir boqaman. --- Ayting-chi, u nima yeydi? --- Sigir o't va yem yeydi. --- Ot, qo'y va echkilar nima yeydi? --- Ular ham o't va yem yeyishadi. --- Itga nima berasiz? --- Itimga ovqat va suv beraman. 3-topshiriq. Nuqtalar o'rniga mos so'zlarni qo'yib, ko'chiring. O'zingiz bilgan (boqqan) uy hayvoni haqida shunday gaplar tuzib, matnni davom ettiring. Uyimizda bitta qo'y va uning ikkita qo'zi- chog'i bor. Men qo'y va qo'zichoqlarga suv, beda va yem beraman. Ularni boqishni yaxshi ko'raman. 4-topshiriq. She'rni ifodali o'qing, mazmunini so'z- lab bering. SIGIRIM Sigirimni boqaman --- Mazza qilib maysa yer, 5 --- O'zbek tili, 3-sinf
66 Dadamga ham yoqaman --- «Barakalla, o'g'lim», der. Sigiri bor har uyga --- Baraka-yu, qut kelar, Mehnatimga rahmat deb --- Chelak-chelak sut berar. (Habib Rahmat) Uyga vazifa. 4-topshiriqdagi she'rni yod oling. 2-DARS 1-topshiriq. Rasm ostidagi so'zlardan foydalanib, namuna asosida «U nima qilyapti?» so'rog'iga javob bering. Namuna: Bu --- tovuq. Tovuq don yeyapti. Tovuq don yemoq O'rdak suzmoq
67 Kurka suv ichmoq Xo'roz qichqirmoq Lug'at tovuq --- êóðèöà suzmoq --- ïëàâàòü don --- çåðíî ichmoq --- ïèòü yemoq --- êóøàòü, åñòü xo'roz --- ïåòóõ, ïåòóøîê o'rdak --- óòêà kurka --- èíäþê 1-mashq. Nuqtalar o'rniga mos so'zlarni qo'yib, gaplarni ko'chiring. 1. O'rdaklar . (yo'l, suv)da suzadi. 2. Qo'shnimizning . (tovuq, mushuk)lari don yeyapti. 3. Nodir . (xo'roz, tovuq) qichqirganini eshitdi. 4. . (qo'y, kurka)ning bo'yni uzun. 5. Uy parrandalari . (go'sht, don) yeydi.
68 2-topshiriq. She'rni ifodali o'qing, xo'roz nima deganini aytib bering. XO'ROZ Qichqiraman quyosh ham Chiqmay o'z yotog'idan, Shunga o'rgatgan Botir Chaqaloqlik chog'imdan. Uyg'onar, tez yuvinar, Men qichqirganim zamon Dadasi bilan berar Do'stlarning suv-u donin. Menga tegma, Olapar, Botirning xo'roziman. Meni hurmat qilsanglar, Xizmatimga roziman. (Abdulla Jabbor) 2-mashq. Matnni o'qing, ajratib ko'rsatilgan so'zlar ishtirokida gaplar tuzing. Hovlimizda o'nta tovuq va bitta xo'roz boqa- miz. Maktabdan kelib, ularga suv va don beraman. Tovuqlarim tuxum beradi. Qora tovuq jo'ja ochdi. Ona tovuq va jo'jalarga yangi uycha yasadik. Qo'shnimiz esa o'rdak boqadi. O'rdakchalar bog'dagi hovuzchada suzishadi. Ular oppoq va chiroyli. Lug'at tuxum --- ÿéöî qo'shni --- ñîñåä qora --- ÷¸ðíûé hovuzcha --- ïðóä jo'ja --- öûïë¸íîê oppoq --- áåëûé, áåëåíüêèé
69 3-topshiriq. Savollarga javob bering. --- O'rdak nima yeydi? --- . . . . --- Jo'jalar nima yeyishadi? --- . . . . --- Tovuq nima beradi? --- . . . . --- O'rdakchalar qayerda suzadi? --- . . . . 3-mashq. Jadvalni daftaringizga ko'chiring va to'ldiring. m e y a v t ' O n a g i d y e y r a l n o v y a h a v t a q v O - i d y e y t h s ' o g r a l n o v y a h n a g - e b t u Sn a g i d a r r a l n o v y a h m u x u Tn a g i d a r e b r a l a d n a r r a p Uyga vazifa. Topishmoqlarni toping va ularning javobini bildirgan so'zlar ishtirokida gaplar tuzing. 1. Boshi taroq, Dumi o'roq. 2. Hovlida ko'p xizmati, Ovqatda yo'q izzati. 3. Onasi aytar: qu-qu, Bolasi aytar: chi p-chi p. 4. Quyon emas, uzunquloq, Ot emas, temir tuyoq.
70 XIV. YOVVOYI HAYVONLAR VA QUSHLAR 1-DARS 1-topshiriq. Rasmda tasvirlangan hayvonlar nomini ayting. 1-mashq. Yovvoyi hayvonlar haqida namunadagidek gaplar tuzing. Namuna: Bu --- yo'lbars. U o'rmonda yashaydi. Bu timsoh. U . . . Bu kiyik. U . . . Bu quyon. U . . . Bu oq ayiq. U . . .
71 Lug'at yo'lbars --- òèãð fil --- ñëîí timsoh --- êðîêîäèë bo'ri --- âîëê kiyik --- îëåíü tulki --- ëèñà quyon --- çàÿö olmaxon --- áåëêà ayiq --- ìåäâåäü yashamoq --- ïðîæèâàòü Bilib oling Ham, xuddi so'zlari ta'kidlash, qiyos- lash-o'xshatish ma'nolarini ifodalashda qo'llanadi. Masalan: Filni Ahror ham ko'rgan. Boyo'g'li xuddi burgutday chaqqon. 2-mashq. Matnni o'qing va mazmunini so'zlab bering. k va q harfli so'zlarni daftaringizga ko'chiring. Yovvoyi hayvonlar tabiat bag'rida yashaydi. Òimsoh suvda yashaydi. Kaklik kulrang qush. U tog'da yashaydi. Qushlar daraxt shox- lariga qo'nadi. Ba'zi yovvoyi hayvonlar qo'riq- xonalarda boqiladi. Yo'lbars ham bo'ri kabi go'sht yeydi. Sher xuddi yo'lbars kabi yirtqich. Kiyik esa yuvosh hayvon. U xuddi kenguru kabi tez chopadi. Lug'at tabiat bag'rida --- íà ëîíå ïðèðîäû kulrang --- ñåðûé shox --- âåòêà qo'nmoq --- ñàäèòüñÿ qo'riqxona --- çàïîâåäíèê yirtqich --- õèùíèê yuvosh --- ñìèðíûé chopmoq --- áåãàòü
72 3-mashq. Qavs ichidagi so'zlardan mosini qo'yib, gaplarni ko'chiring. 1. Bo'ri ham (timsoh, tulki) kabi to'qayda yashaydi. 2. Bug'u xuddi (fil, kiyik)day, ammo shoxi katta. 3. Olmaxon ham (ayiq, maymun)day chaqqon. 4. Ayiqning oyoqlari xuddi (fil, quyon)nikiday baquvvat. 5. Akula ham (yo'lbars, kit) kabi dengizda yashaydi. Yodda tuting! FiI o'rmonda (qayerda?) yashaydi. Sigir uyda (qayerda?) boqiladi. 2-topshiriq. Savollarga javob bering. 1. Qayerda hayvonlar ko'p bo'ladi? 2. Tuya qayerda yashaydi? 3. Kamayib qolgan hayvonlar qayerda saqla- nadi? 4. Kiyikni qayerda ko'rgansiz? 5. Echki qayerda boqiladi? 3-topshiriq. She'rni ifodali o'qing, mazmunini so'z- lab bering. QUYON O'rtoqlarim ismimni Ziyrak Quyon deydilar. Bo'ri yurgan yo'llarga Ko'zi giryon deydilar.
73 Bo'ridan-ku qo'rqmayman, Afti uning tasqara. Qachon ko'rsam, hammaga Bo'lib yurar masxara. O'sha Bo'ri o'zini Chopag'on deb o'ylaydi. Menga «Senmi, shoshmay tur!» Deyishini qo'ymaydi. (Abdurahmon Akbar) Uyga vazifa. 3-topshiriqdagi she'rni yodlang. 2-DARS 1-mashq. Rasmlardagi qushlar nomi, rangi va sanog'ini ko'rsatib, namunadagidek gaplar tuzing. Namuna: Bu kaptar. Uning rangi oq. U bitta.
74 Lug'at chumchuq --- âîðîáåé oqqush --- ëåáåäü kaklik --- êóðîïàòêà burgut --- îð¸ë laylak --- àèñò qaldirg'och --- ëàñòî÷êà turna --- æóðàâëü musicha --- ãîðëèíêà kabutar --- ãîëóáü 1-topshiriq. Matnni o'qing, shu asosida o'zingiz qushlarni qanday boqishingizni aytib bering. Nodir qushlarni juda yaxshi ko'radi. Hovli- sida juda ko'p qush boqadi. Dadasi esa bedana boqadi. Uni qafasga solib, ko'tarib yursa bo'ladi. Aziz esa kaptarlarni yoqtiradi. Har kuni ularni uchiradi. Uning kaptarlari baland uchadi. Keyin hushtak chalib chaqiradi, ayvonga don sepadi. Singlisi Nasiba to'tilarga qaraydi. Ular qa- fasda. Nasiba qafasni ochib, to'tilarga suv va don beradi. Lug'at qafas --- êëåòêà don --- çåðíî ko'tarmoq --- ïîäíÿòü ayvon --- âåðàíäà uchirmoq --- äàòü sepmoq --- ñûïàòü âîçìîæíîñòü óëåòåòü 2-topshiriq. She'rni ifodali o'qing. k, q, g' tovush- larini to'g'ri talaffuz qiling. She'r mazmunini so'zlab bering. YAXSHI SO'Z Uchrashib qoldi, Burgut va kaptar. Biri-biridan Hol-ahvol so'rar:
75 --- Nima gap tog'da? --- Tinchlik tog'larda! --- Nima gap bog'da? --- Tinchlik bog'larda! (Habib Rahmat) 2-mashq. Nuqtalar o'rniga gap mazmuniga mos so'zlarni qo'ying va gaplarni ko'chiring. 1. Musicha . (ga) in qo'ydi. 2. Bulbul . (ga) qo'nishni yaxshi ko'radi. 3. Erkin . (ga) in o'rnatdi. 4. Dildora sa'vani . (ga) soldi. 5. Lochin . (ga) qo'na oladimi? Foydalanish uchun so'zlar: qafas, daraxt, gul, ayvon, suv. SUHBAT --- Abror, sen to'ti boqasanmi? --- Ha, ikkita to'tim bor. --- Ular nima yeydi? --- To'tilar don yeydi. --- To'tilaring sayraydimi? --- Albatta, ular yoqimli sayraydi. Sen ham qush boqasanmi? --- Ha, kaptarlarim bor, beshta. --- Ular qafasdami? --- Ularga katta uycha yasaganmiz. Dil ravshan tortib, Chaqnar edi ko'z. Hammaga yoqar Tinchlik degan so'z.
76 3-mashq. Rasmlardagi hayvon, parranda va qushlarning nima qilishini ayting. Namuna: Musicha uchadi. Qurbaqa sak- raydi. Foydalanish uchun so'zlar: yurmoq, uchmoq, suzmoq, qo'nmoq, sakramoq, yugurmoq, sayramoq. Lug'at uchmoq --- ëåòàòü sakramoq --- ïðûãàòü suzmoq --- ïëàâàòü sayramoq --- ïåòü qo'nmoq --- ïðèçåìëÿòüñÿ yugurmoq --- áåæàòü Uyga vazifa. 3-mashqda tasvirlangan hay- vonlar haqida kichik hikoya tuzing.
77 XV. HAYVONOT BOG'IDA 1-DARS 1-topshiriq. Rasm asosida savollarga javob bering. 1. Hayvonot bog'iga kim bilan bordingiz? 2. U yerda qanday hayvonlarni ko'rdingiz? 3. Qafasda qanday hayvonlar bor ekan? 4. Qanday qushlarni ko'rdingiz? Foydalanish uchun so'zlar: akam bilan, yovvoyi hayvonlar, bo'ri, kiyik, sher, to'ti, burgut, tovus va boshqa, katta, yuribdi, tomosha qildim. 1-mashq. Matnni o'qing, mazmunini qayta hikoya qiling: ekan so'zi qatnashgan gaplarni daftaringizga ko'chiring. Dadam, oyim va men hayvonot bog'iga bordik. Qafaslarda turli hayvonlar bor ekan. Mana ayiq, yonida ikkita ayiqcha ham bor. Tulki inidan boshini chiqarib turibdi. Katta
78 qafasda kiyiklar bor ekan. Ularning shoxi kalta. Hovuzda uchta timsohni ko'rdim. Yoni- dagi qafasda quyonchalar yuribdi. Quyoncha- larning rangi oq va qora. Lug'at hayvonot bog'i --- çîîïàðê in --- ãíåçäî qafas --- êëåòêà shox --- ðîãà rangi --- öâåò Bilib oling! Ilgari bo'lib o'tgan voqea-hodisalarni hikoya qilishda edi, ekan, emish to'liqsiz fe'llari ishlatiladi. Masalan: Abror kecha hayvonot bog'i- ga borgan edi. Umida bo'rini ko'rgan ekan. 2-mashq. Qavs ichidagi so'zlardan mosini qo'yib, gaplarni ko'chirib yozing va ona tilingizga tarjima qiling. 1. Yakshanba kuni singlim bilan (maktabga, hayvonot bog'iga) borgan edik. 2. Hayvonot bog'ida ko'p (mashinalar, hay- vonlar) bor ekan. 3. Katta timsoh (tuproqda, suvda) suzar edi.4. Bir (qafasda, tog'da) maymun bolalari bilan yashar ekan. 5. Katta qafasda chiroyli (kiyik, to'ti) sayrar edi.
79 2-topshiriq. Uy hayvonlari va yovvoyi hayvonlarni ayting. Shunga qarab, quyida berilgan hayvon nomlarini ustunchalarga ajratib yozing. Olmaxon, kiyik, sher, tulki, sigir, begemot, maymun, bo'ri, yo'lbars, ot, ho'kiz, jirafa, quyon, ti pratikan, ayiq, qo'y, bug'u, echki, kuchuk, eshak, kenguru, mushuk, to'ng'iz, tuya, fil. 3-topshiriq. She'rni ifodali o'qing va mazmunini so'zlab bering. ECHKI VA ESHAK Echki kiyibdi etik, Yana bo'libdi tetik. Kiyibdi to'rt oyoqqa, Chopqillabdi har yoqqa. Eshak qilibdi havas, Ammo etik topilmas. Har kun bozor boribdi, Òopolmasdan horibdi. Alam qilib tobora, Yurar eshak bechora. Eshak, eshak, bechora, Etik uchun ovora. (Po'lat Mo'min) Uyga vazifa: Hayvonot bog'ida o'zingiz ko'rgan qushlar nomini alifbo tartibida yozing.
80 2-DARS 1-topshiriq. Suhbatni rollarga bo'lib o'qing va davom ettiring. SUHBAT Hayvonot bog'ida --- Salom Rahim! --- Salom Hamida! --- Sen nimalarni ko'rding? --- Men ayiq va bo'rini ko'rdim. Sen-chi? --- Men quyon bilan tulkini ko'rdim. --- Qanaqa ayiqni ko'rding? --- Oq ayiqni ko'rdim. --- Bo'ri qanday ekan? --- Bo'ri qo'rqinchli ekan. 1-mashq. Berilgan so'zlarni tartib bilan qo'yib, gaplar tuzing. 1. Katta, bor, shahrimizda, hayvonot bog'i. 2. Chiroyli, qafasdagi, ekan, to'tilar. 3. Xartumi, uzun, edi, o'sha filning. 4. Ikkita, yurgan ekan, bog'da, tovus. 2-topshiriq. Ertakni o'qing va mazmunini so'zlab bering. Bir bor ekan, bir yo'q ekan, bir it bor ekan. U juda ochko'z ekan.
81 Bir kuni shu it sheriklari bilan talashib, katta suyakni olib qochibdi. Suvdan o'taman desa, suvda bir it og'zida suyak tishlab, unga qarab turgan ekan. It: «Irr-ir», --- deb tishini irjaytirgan ekan, suv ichidagi it ham tishini irjaytiribdi. Qizg'anchiq it uning og'zidagi suyakni ham olmoqchi bo'libdi. «Hap» deb itga tashlanibdi. «Hap» deyishi bilan og'zidan suyak suvga tushib ketibdi. Shunday qilib, qizg'anchiq it suyagidan ayrilgan ekan.(O'zbek xalq ertagi) Lug'at ochko'z --- æàäíûé sherik --- çäåñü: ñîáðàò, ñîðîäè÷ qizg'anchiq --- ðåâíèâûé og'zida --- âî ðòó suyak --- êîñòü irjaymoq --- ñêàëèòü tashlanmoq --- áðîñàòü ayrilmoq --- òåðÿòü 6 --- O'zbek tili, 3-sinf
82 Òo'g'ri talaffuz qiling! m---n tovushlarini to'g'ri talaffuz qiling. maymun ammo novcha tandir mushuk omon narvon tanga momiq tamomn inachi qo'ng'iz mumkin tamg'a nozik qanot 2-mashq. Savollarni o'qing va javob bering. Javoblarni daftaringizga yozing. --- Hayvonot bog'i qayerda joylashgan? --- . . . . ---Yovvoyi hayvonlar nimada saqlanadi? --- . . . . --- Hayvonot bog'ida qanday qushlar bor ekan? --- . . . . --- Hayvonlarni nima bilan boqishadi? --- . . . . 3-mashq. Berilgan rasmlar asosida va o'zingiz ko'rgan multfilmdagi hayvonlarni ta'riflab, namuna- dagidek gaplar tuzing. Namuna: Jerrining dumi uzun. U botir va chaqqon. Uyga vazifa: Hayvonot bog'ini tasvirlab, kichik matn tuzing.
83 XVI. OB-HAVO 1-DARS 1-topshiriq. Rasmlar asosida gaplar tuzing. 2-topshiriq. Matnni o'qing, mazmunini so'zlab bering. Ajratilgan so'zlarni daftaringizga ko'chirib yozing. OB-HAVO Bugun havo ochiq. Ertalab salqin bo'ldi. Tushga kelib havo isidi. Kechga borib osmonda bulut paydo bo'ldi. Ob-havo tez-tez o'zgarib turadi. Bahor, yoz, kuz va qish fasllarining ob- havosi bir-biridan farq qiladi.
84 Lug'at havo ochiq --- ïîãîäà ÿñíàÿ salqin bo'ldi --- ñòàëî ïðîõëàäíî isidi --- ïîòåïëåëî bulut paydo bo'ldi --- ïîÿâèëàñü òó÷à o'zgarib turadi --- èçìåíÿåòñÿ farq qiladi --- ðàçëè÷àåòñÿ 1-mashq. Nuqtalar o'rniga berilgan so'zlardan mosini qo'yib, gaplarni to'ldiring. Foydalanish uchun so'zlar: havo, iliq, salqin, shabada, qoplandi, sovuq, issiq. Ertalab . ochiq bo'ldi. Osmon bulut bilan . . Mayin . esmoqda. Kechalari havo . bo'ladi. Kunduzi . bo'ladi. Ko'cha . uy esa . . Yodda tuting! Payt ma'nosini bildiruvchi so'zlar: hozir ertalab bugun kunduzi kechasi kechqurun
85 2-mashq. Vaqtni bildiruvchi so'zlar yordamida 4 ta gap tuzing. Namuna: Kechqurun havo salqin bo'ldi. 3-topshiriq. Suhbat matnini o'qing, partadoshingiz bilan ob-havo haqida suhbatlashing. SUHBAT --- Aziza, hozir qaysi fasl? --- Hozir bahor fasli. --- Nodir, ayt-chi, bahorda ob-havo qanday bo'ladi? --- Bahorda ob-havo iliq bo'ladi. --- Bahor havosi senga yoqadimi? --- Ha, bahor havosi menga yoqadi. Uyga vazifa. Rasm asosida fasllar haqida bir nechta gap tuzing. 2-DARS 1-mashq. Rasm asosida namunadagidek gaplar tuzing. Namuna: Havo salqin bo'ldi. Bugun issiq.
86 Foydalanish uchun so'zlar: sovuq, issiq, iliq, kechasi, kunduzi, shamol, yomg'ir, bulut. 1-topshiriq. Matnni o'qing. Ajratilgan gaplarni ko'- chirib yozing. TABIAT Barcha jonzot uchun havo, suv, quyosh, oziq-ovqat juda zarur. Bularning barchasini tabiatdan olamiz. Insonni tabiat o'stiradi. Shuning uchun u «Ona tabiat» deyiladi. Tabiat musaffo bo'lsa, inson ham sog'lom, baquvvat o'sadi. Tabiatda hayot uchun zarur narsalar bor. Bular daryolar, o'simliklar, hayvonlar va boshqalar. Biz ularni asrashimiz kerak. Lug'at oziq-ovqat --- ïðîäóêòû asrashimiz kerak --- íàì sog'lom --- çäîðîâûé íóæíî áåðå÷ü barchasi --- âñ¸ musaffo --- ÷èñòûé tabiat --- ïðèðîäà 2-topshiriq. Berilgan so'zlardagi h tovushini to'g'ri talaffuz qiling va bu so'zlarni eslab qoling. ham baho hamma
87 havo ahvol hosil hozir mehmon haykal 2-mashq. Nuqtalar o'rniga gap mazmuniga mos so'zlarni qo'yib ko'chiring. 1. O'simlik, daryo, cho'l, tog'larning umumiy nomi . (tabiat, atrof-muhit). 2. Daraxtlar uyg'onadigan fasl . (bahor, kuz). 3. Yorituvchi va isituvchi sayyora . (oy, quyosh). 4. Yomg'ir va qor manbayi . (bulut, suv). 5. Eng issiq fasl . (yoz, bahor). 3-topshiriq. Matn va rasmlar asosida savol-javob qiling. BU QAYSI FASL? Dala, qirlar gullarga bur- kanadi. Hamma yoq chiroyli gullar bilan bezanadi. Da- raxtlar uyg'onadi. Dalada ish boshlanadi. Havo issiq bo'ladi. Me- valar pishadi. Bolalar orom- gohlarda dam oladilar. Oromgohlar chiroyli bo'ladi. Bolalar daryoda cho'mila- dilar.
88 Dalada paxtalar oppoq bo'lib ochiladi. Polizda qo- vun-tarvuzlar pishadi. Daraxt- larning barglari sarg'ayadi. Havo soviy boshlaydi. Hamma yoq oq choy- shab bilan qoplanadi. Bo- lalar chana, chang'i, konki uchadilar. Qorbobo, Qorqiz mehmonga keladi. Uyga vazifa. Topishmoqni ifodali o'qing va javobini toping. Dona-dona tomchilar, Ba'zan Sizni qamchilar. Qora bulut ehsoni, Giyoh, maysaning joni. Mo'l bo'lar deb, hosil, don, U yog'sa --- xushnud dehqon. Shodlikdan berib darak, Qutlar uni kamalak. Olamni qilar shaffof, Undan keyingi oftob. Nima uning ta'biri. Ha, bu bahor. ! (Muhiddin Omon)
89 XVII. SPORT O'YINLARI 1-DARS 1-mashq. Rasmlar asosida lug'atdagi so'zlardan foydalanib, namunadagidek gaplar tuzing. Namuna: Anvar yuguradi. Lug'at yugurmoq --- áåæàòü o'ynamoq --- èãðàòü sakramoq --- ïðûãàòü koptok tepmoq --- óäà- ðèòü ìÿ÷îì kurash --- áîðüáà kurash tushmoq --- áî- ðîòüñÿ suzmoq --- ïëàâàòü koptok otmoq --- áðîñàòü ìÿ÷ 2-mashq. Rasmlar o'rniga sport o'yinlari nomini qo'yib, gaplarni ko'chiring. 1. Abror bilan Alisher o'ynashdi. 2. Do'stlarim bilan to'garagiga qatnashamiz.
90 3. Murabbiyimiz o'rgatdi. 4. Nodir bilan shug'ullanadi. 5. Sevara qiziqadi. Yodda tuting! Sport o'yinlari nomlarini o'qing, eslab qo- ling, sh tovushini to'g'ri talaffuz qilishga odatlaning. sakrash kurash ko'rish suzish shug'ullanish qatnashish yugurish shashka qiziqish chopish shaxmat yutish 1-topshiriq. Matnni o'qing, undan sport o'yinla- rining nomlarini topib, yozing. Men sport o'yinlariga juda qiziqaman. Bi- rinchi sinfda badiiy gimnastika to'garagiga qatnashdim. Dugonam Gulnora suzishni o'r- gandi. Hozir maktabimizdagi shaxmat to'ga- ragiga qatnashyapman. Jamoamiz shashka va shaxmat bo'yicha musobaqada g'olib bo'ldi. Lug'at qiziqmoq --- èíòåðåñîâàòüñÿ badiiy gimnastika --- õóäîæåñòâåííàÿ ãèìíàñòèêà
91 qatnashmoq --- ó÷àñòâîâàòü shug'ullanmoq --- çàíèìàòüñÿ to'garak --- êðóæîê jamoa --- êîìàíäà musobaqa --- ñîðåâíîâàíèå g'olib bo'lmoq --- ïîáåæäàòü SUHBAT --- Ikrom, qayerga ketyapsan? --- Basketbol o'ynashga ketyapman. --- Sen basketbol o'ynashni bilasanmi? --- Ha, sport to'garagida o'rgandim. --- Men ham to'garakka borsam bo'ladimi? --- Albatta, yur. Murabbiyimiz xursand bo'la- dilar. --- Bo'pti, ketdik. 2-topshiriq. She'rni ifodali o'qing va ajratilgan so'zlarning ma'nosini ayting. BASKETBOL Bir qarorga kelsangiz, Sog'liq g'amin yesangiz. Bo'yim o'ssin desangiz, O'ynang doim basketbol! To'p, uch, to'rga tush, Kayfiyatim bo'lsin xush! (Behzod Hojimatov) Uyga vazifa: Tarkibida -sh va -bol qo'shim- chalari bo'lgan sport o'yinlari nomlarini toping. Bu so'zlarni ikkita piramidaga joylashtiring.
92 XVIII. BAHOR KELDI 1-DARS 1-topshiriq. Rasm asosida namunadagidek gaplar tuzing. Namuna: Bahorda gullar ochildi. Foydalanish uchun so'zlar: isiydi, uyg'onadi, keladi, gullaydi, ko'karadi, ochiladi. Lug'at bahor --- âåñíà ko'karmoq --- çåëåíåòü gullamoq --- ðàñöâåòàòü ochilmoq --- ðàñêðûâàòüñÿ isimoq --- òåïëåòü 1-mashq. Matnni o'qing. Ajratilgan so'zlarni daf- taringizga ko'chirib yozing. Bahorda kunlar isiydi. Yomg'ir ko'p yo- g'adi. Maysalar o'sib chiqadi. Daraxtlar gul-
93 laydi. Butun tabiat yangilanadi. Kuzda uchib ketgan qushlar yana qaytib keladi. Lug'at yomg'ir yog'di --- äîæäü yangilanish --- îáíîâëåíèå èä¸ò qaytmoq --- âîçâðàùàòüñÿ o'smoq --- ðàñòè 2-topshiriq. Berilgan gaplarning tuzilishini eslab qoling va ko'chirib oling. Daraxtlar gullaydi. Qushlar uchib keladi. Havo isiydi. Gullar ochiladi. Yerlar haydaladi. Hasharotlar uyg'onadi. 2-mashq. Berilgan so'zlar yordamida gaplar tuzing va daftaringizga yozing. Namuna: Bahorda boychechak ochiladi. Bahorda, ko'm-ko'k, ochiladi, boychechak, isiydi, yer haydaladi, ekin ekiladi, tabiat uyg'onadi. 3-topshiriq. Suhbat matnlarini rollarga bo'lib o'qing va o'zingiz davom ettiring. --- Hovlingizda gullar ochildimi? --- Ha, moychechaklar ochildi. --- Daraxtlar nima qildi? --- Daraxtlar gulladi.
94 --- Maysalar ko'kardimi? --- . . . . *** Bahorda qushlar nima qiladi? Yurtimizga uchib keladi. --- Ayiq qachon uyg'onadi? --- Ayiq bahorda uyg'onadi. --- Hasharotlar-chi? --- . . . . 4-topshiriq. Berilgan so'zlardagi x---h tovushlarini to'g'ri talaffuz qiling va bu so'zlarni eslab qoling. xalq daraxt hamma bahor xato shoxh ashar mahalla xalta tuxum hayot mehnat 3-mashq. Rasmlarga mos so'zlarni tanlab, to'g'ri gaplar tuzing. isitadi chiqadi sovutadi chiqadi o'sadi gullaydi
95 gullaydi o'sadi ochiladi ko'karadi gullaydi ochiladi 5-topshiriq. She'rni ifodali o'qing. BAHOR KELDI Keldi bahor, gul bahor, Erib bitdi oppoq qor. Uchib keldi qushlarjon, Daraxtlar taqdi marjon. Quyosh nurlarin sochdi, Atirgul g'uncha ochdi. Bog'da qizil lolalar, Terib oling, bolalar. (Shukur Sa'dulla) Uyga vazifa: 5-topshiriqdagi she'rni yod oling.
96 2-DARS 1-topshiriq. Rasmlar ostidagi so'zlardan foydalanib, gullarning nomi va rangini ayting. Namuna: Bu lola. Uning rangi qizil. moychechak atirgul nilufar chinnigul lola Lug'at lola --- òþëüïàí chinnigul --- ãâîçäèêà binafsha --- ôèàëêà atirgul --- ðîçà moychechak --- ðîìàøêà nilufar --- ëèëèÿ, ëîòîñ 1-mashq. Matnni o'qing. Ajratib ko'rsatilgan so'zlar ishtirokida yangi gaplar tuzing. Bahor kelib, hamma yoqda gullar ochildi. Qirlar qi p-qizil lolaga, ariq bo'ylari binafsha
97 va chuchmomalarga burkandi. Hovlimizga turli gullar ekdik. Men ularga suv quydim. Gullarni yaxshi parvarish qildik. Ular chiroyli bo'lib ochildi. Lug'at hamma yoq --- êðóãîì qir --- õîëì ariq bo'ylari --- áåðåãà àðûêà hovli --- äâîð gulzor --- öâåòíèê o'tqazmoq --- ñaæàòü parvarish qilmoq --- óõàæèâàòü Yodda tuting! -d tovushi ko'pincha so'z oxirida jarangsiz talaffuz qilinadi va t tarzida aytiladi. Masalan: qand --- qant kabi. 2-topshiriq. Berilgan so'zlarni to'g'ri talaffuz qiling, d tovushining jarangsizlashuviga e'tibor bering. avlod aytdi obod d> > > > >t ketdi baland yetdi xursand tutdi 2-mashq. Nuqtalar o'rniga mos so'zlarni qo'yib, daftaringizga ko'chiring. 1. Oyim do'kondan gultuvak . (olib keldilar, sotdilar). 2. Unga gul . (oldik, ekdik). 3. Chinnigul . (ñhiroyli, qizil) bo'lib ochildi. 7 --- O'zbek tili, 3-sinf
98 4. Ko'chamizga atirgul . (ochdik, o'tqazdik) va obod qildik. 5. Chinnigullar . (ketdi, ochildi) va biz . (xursand, yashil) bo'ldik. 3-topshiriq. Dialoglarni rollarga bo'lib o'qing va davom ettiring. --- Anvar, ayt-chi, bahorda qanday gullar ochiladi? --- Avval binafsha, chuchmomalar ochiladi. --- Ular qayerda o'sadi? --- . . . . *** --- Gulnora, gul do'koni qayerda? --- Chap tomonda gul do'koni bor. Nima qilasan? --- Oyimga gul sovg'a qilmoqchiman. --- Qanday gullardan olmoqchisan? --- . . . . 3-mashq. Rasmlarda tasvirlangan gullar haqida kichik matn tuzing.
99 4-topshiriq. She'rni ifodali o'qing va mazmunini so'zlab bering. ASALGUL Gulni ko'rib gulg'uncha Qomatini egdi sal. Hidlay-hidlay dedi so'ng: --- Buncha bo'lmasang go'zal! Bolari kelib qo'ndi. O'sha gulga bir mahal, Gulni o'pib dedi u: --- Buncha bo'lmasang asal. (Abdurahmon Akbar) Uyga vazifa. O'zingiz yoqtirgan gulni tasvirlab, kichik matn tuzing.
100 XIX. 8-MART BAYRAMI 1-DARS 1-mashq. Berilgan rasm asosida namunadagidek gaplar tuzing. Namuna: Onamni tabriklayman. 1-topshiriq. Matnni o'qing, mazmunini so'zlab bering. ONAJONLAR BAYRAMI Bugun sakkizinchi mart. Bu kun butun dunyoda onalar bayrami nishonlanadi. Men ham onamni tabriklayman. Har bir oilada ona eng aziz inson sanaladi. Ona --- hayot manbayi. Onalar mehri bilan bolalar ulg'ayadi. Onalar so'zi bilan tinchlik, yaxshilik bo'ladi. Har bir kishi o'z onasini sevishi kerak.
101 Lug'at bayram --- ïðàçäíèê ulg'aymoq --- ïîâçðîñëåòü mehr --- ëþáîâü, áëàãîñêëîííîñòü hayot manbayi --- èñòî÷íèê æèçíè aziz --- äîðîãîé, ìèëûé yaxshilik --- äîáðîòà sanaladi --- ñ÷èòàåòñÿ nishonlanadi --- áóäåò îòìå÷àòüñÿ 2-topshiriq. Berilgan so'zlardagi -ni qo'shimchasini to'g'ri talaffuz qiling. Gap namunasini eslab qoling. Onamni Buvimni tabriklayman. Xolamni Ammamni 2-mashq. Suhbat matnlarini ko'chirib yozing va eslab qoling. --- Buvijon, bayramingiz qutlug' bo'lsin! --- Rahmat, qizim. --- Baxtimizga doim sog' bo'ling. --- Sen ham omon bo'l! *** --- Dilbar opa, bayramingiz bilan tabriklay- miz! --- Sizlarni ham tabriklayman. --- Bu gullar --- sizga. --- Katta rahmat, bolalar!
102 3-mashq. Nuqtalar o'rniga mos so'zlarni qo'yib, gaplarni ko'chiring. 1. Buvijonim juda . (mehribon, yosh) 2. Hammamiz . (buvi, amma)mni yaxshi ko'ramiz. 3. Otam onamga . (kitob, gul) keltirdilar, men . (sovg'a, ovqat) berdim. 4. Abror buvisiga . (sog'lik, yomg'ir) tiladi. 5. Singlimga qanday sovg'a (tabriklay, olay)? 3-topshiriq. She'rni ifodali o'qing va bitta to'rtlikni yod oling. ONAJONLAR BAYRAMI Sakkizinchi mart bugun, Onajonlar bayrami. Yo'llariga poyandoz --- Dasta gullar boylami. Biri gul, biri bulbul --- O'g'il, qizlar shod bugun. Mehridan gul tutadi, Mehribon ona uchun. A'lo baho sovg'amiz, Onajonlar, assalom! Hamisha ta'zimdamiz, Mehribonlar, assalom! (N. Toshpo'lat) Uyga vazifa. 2-mashqdagi suhbat matn- laridan foydalanib, 8-mart bayramiga atab tabriknoma yozing.
103 2-DARS 1-topshiriq. Matnni o'qing, ajratib ko'rsatilgan so'zlarning ma'nosini ayting. Ertaga 8-mart bayrami. O'qituvchi opamiz sinfga kirdilar. Sardor: «Men tabriklay, xo'p- mi?» --- dedi. Lola: «Men gullarni beray», --- dedi. Biz rozi bo'ldik. Sardor: «Sizni bayram bilan tabriklaymiz. Hamisha sog' bo'ling», --- dedi. Lola gullarni berdi. Nodir o'zi yasagan hay- kalchani sovg'a qildi. O'qituvchimiz juda xursand bo'ldilar. Yodda tuting! Istak, iltimos, da'vat ma'nosining ifoda- lanishi: tabriklay. tabriklaylik. Men o'qiy. Biz o'qiylik. aytay. aytaylik. 1-mashq. Savollarga javob toping va ularni daftaringizga ko'chiring. --- Bolalar, bugun qanday kun? --- Men aytay. --- Mayli, Aziza, sen ayta qol. --- . . . . *** --- O'qituvchimizni kim tabriklaydi? --- Anvar, men tabriklay. --- Yo'q, Lola tabriklaydi.
104 --- Men sovg'ani beray. --- . . . . 2-topshiriq. She'rni ifodali o'qing va mazmunini so'zlab bering. ONAJONIMGA Mehri oftob bo'lgan, Har so'zi kitob bo'lgan, Yog'-u qaymoq, murabbo, Oy kulgan shirin kulcham, Jahon onajonimsiz. Yulduzni uzib beray, Kunduzni tuzib beray. Vatan axir chaman-ku, Kunduzimsiz ham kecham, Osmon onajonimsiz. (G'afur G'ulom) 2-mashq. Rasmlar asosida gaplarni to'ldiring va ko'chirib yozing. Anvar . . . Anvar buvisini tabriklayapti. --- Bu nechanchi sinf? ---Bu . . . . --- O'quvchilar nima qilyaptilar? --- . . . . Uyga vazifa. Onangizni tabriklab kichik matn tuzing.
105 XX. ASSALOM, NAVRO'Z! 1-DARS 1-topshiriq. Berilgan rasmlar asosida namu- nadagidek gaplar tuzing. Namuna: Sumalak pishirdik. Qo'shiq aytdik. Lug'at tantana --- òîðæåñòâî ko'kat --- çåëåíü o'yin --- òàíeö, èãðà bog' --- ñàä pishirmoq --- ãîòîâèòü qozon --- êàçàí, êîò¸ë.
106 2-topshiriq. Matnni o'qing. Savollar tuzing. NAVRO'Z --- YANGI KUN Maktabimizda Navro'z bayrami nishonlandi. Qadimdan 21-martni yangi kun, yangi yilning boshlanishi deb bilishgan. 21-mart kechasi bilan kunduzi teng bo'ladi. Quyosh shu kundan boshlab baland ko'tarila boshlaydi. Kunlar uzayadi. Hamma yerda xalq sayillari boshlanadi. Biz ham bayram tantana- larida qatnashdik. O'yin o'ynab, raqsga tushdik. Qo'shiq tingladik. Katta qozonda pishgan sumalakdan yedik. Bayram tomoshalarini ko'rdik va juda xursand bo'ldik. Lug'at bayram --- ïðàçäíèê nishonlamoq --- îòìå÷àòü yangi kun --- íîâûé äåíü teng bo'lmoq --- óðàâíèâàòüñÿ uzaya boshlamoq --- ïðîäëèòüñÿ qadimdan --- ñ äðåâíèõ âðåìåí sayil --- íàðîäíîå ãóëÿíèå tinglamoq --- ñëóøàòü xursand --- ðàäîñòíûé 3-topshiriq. Gaplarni o'qing, -dik qo'shimchasining ishlatilishiga diqqat qiling va bunday gap qurilishini eslab qoling. bordik. pishirdik. Bayramga Sumalak tayyorlandik. yedik.
107 1-mashq. Nuqtalar o'rniga qavs ichidagi so'zlardan mosini qo'yib, gaplarni ko'chiring. 1. Hovlimizda . (hashar, Navro'z bayrami)ni nishonladik. 2. Buvijonlar qozonda . (somsa, sumalak) pishirdilar. 3. Onajonlar turli ko'kat- lardan . (palov, somsa) pishirdilar. 4. Bolalar . (arg'imchoq, chana) uchdilar. 5. Anvar bilan Diyor . (tennis, kurash) tushdilar. 4-topshiriq. Suhbat matnini rollarga bo'lib o'qing va davom ettiring. --- Anvar, ertaga qanday bayram? --- Ertaga Navro'z bayrami. --- Navro'z qanday bayram? --- Navro'z --- bahor bayrami. Uyga vazifa. Navro'z bayrami haqida 4 ta gap tuzing. 2-DARS 1-topshiriq. Matnni o'qing, asosiy so'zlarni ajratib, ma'nosini tushuntiring. ASSALOM, NAVRO'Z! Bugun Navro'z bayrami. U bahor bayrami. Daraxtlar gulladi. Binafshalar ochildi. Kunlar isidi. Hovlimizda bayramga tayyorgarlik bosh- landi. Buvijonlar qozonda sumalak pishirishdi. Dasturxonga ko'k somsa, sumalak qo'yildi.
108 Karnay, surnay chalindi. Xonandalar qo'shiqlar aytishdi. Hammamiz o'yinga tushdik. Navro'z shodlik, baxt va baraka keltiradi. Lug'at bahor --- âåñíà baxt --- ñ÷àñòüå gulladi --- ðàñöâåëè shodlik --- ðàäîñòü xonanda --- ïåâåö tomosha --- ïðåäñòàâëåíèå binafsha --- ôèàëêà baraka --- èçîáèëèå 1-mashq. Navro'z bayrami haqida 3 --- 4 gapdan iborat kichik hikoya yozing. Foydalanish uchun so'zlar: qatnashmoq, o'yna- moq, tozalamoq, oto'yini, musobaqa, chuchvara, gul- dasta, qo'shiq, raqs. 2-topshiriq. Rasmlar asosida savollarga javob bering. Ular nima pishirishyapti?
109 Lola nima qilyapti? U qanday qiz? 3-topshiriq. Suhbat matnini o'qing va davom ettiring. --- Sevara, sen sumalak yeganmisan? --- Ha, yeganman, u juda mazali. --- Bilasanmi, u nimadan tayyorlanadi? --- Yo'q, bilmayman. O'zing aytib ber. --- Un va undirilgan bug'doydan tayyorlanadi. --- . . . Yodda tuting! Undosh tovushlar ko'proq so'z oxirida jarangsiz talaffuz qilinadi. Qiyoslang va eslab qoling. b>p q>g' d>t z>s maktab bayroq xursand boramiz kitob toychoq baland og'iz kabob qaymoq qand qog'oz Uyga vazifa. Savollarga yozma ravishda javob bering. Navro'z bayramiga qanday tayyorgarlik ko'r- dingiz? Bayramda qayerga bordingiz?
110 XXI. BAHORGI ISHLAR 1-DARS 1-topshiriq. Rasmlar asosida gaplar tuzing. Foydalanish uchun so'zlar: ko'chat, ekyapti, yer haydayapti, dehqon, parvarish qilish.
111 SUHBAT --- Bahorda, maktab hovlisida nima qilasiz? --- Maktab hovlisini tozalaymiz. --- Yana qanday ishlarni bajarasiz? --- Yuqori sinf o'quvchilari daraxtlarni oqlay- dilar, tagini yumshatadilar. --- Kimlar daraxt ekadi? --- Barcha o'quvchilar sinf rahbari bilan ko'chat o'tqazadilar. --- Siz nima qilasiz? --- Biz daraxtlarni parvarish qilamiz. 1-mashq. Matnni o'qing va ajratib ko'rsatilgan so'zlarni tarjima qiling. BAHORGI ISHLAR Bahor keldi. Dalada bahorgi ishlar bosh- landi. Dehqonlar yer haydaydilar. Bog'larga mevali daraxtlar ekadilar. Bog'bon nihollarni parvarish qiladi. Daraxtlarni sug'oradi. Lug'at bahorgi --- âåñåííèé ekmoq --- ñàæàòü yer haydamoq --- ïàõàòü çåìëþ nihollar --- ìîëîäûå âñõîäû parvarish qilmoq --- óõàæèâàòü Bilib oling! -gi qo'shimchasi so'zlarga qo'shilib, paytga nisbatan munosabatni ifodalovchi sifatlarni yasaydi. Masalan: bahor (âåñíà) --- bahorgi (âåñåííûé), yoz (ëåòî) --- yozgi (ëåòíèé).
112 2-topshiriq. Savollarga 1-mashqdagi matndan foydalanib javob bering. 1. Dalada qanday ishlar boshlandi? 2. Kimlar yer haydaydilar? 3. Bog'bon nima qiladi? 4. Bog'bon nimalarni sug'oradi? 2-mashq. Rasmlar o'rniga tasvirlangan narsalarning nomini qo'yib, gaplarni ko'chiring. 1. Maktab hovlisiga o'tqazdik. 2. Katta bolalar larni tashidilar. 3. An- var va Nodira ekdilar. 4. Qizlar bilan hovlini supurdilar. 5. Aziza ko'chatlarga da suv quydi. Uyga vazifa. Bahorgi ishlar haqida 3 --- 4 ta gaplar tuzing. 3-topshiriq. Berilgan so'zlardagi e va ye to- vushlarini to'g'ri talaffuz qiling va eslab qoling. ekin chelak yer elat ketmon yelim ertalab belkurak yengil
113 4-topshiriq. She'rni ifodali o'qing, ye tovushining talaffuziga diqqat qiling va she'r mazmunini so'zlab bering. KO'CHAT O'TQAZ! Turli-turli niholga Bog'imiz to'lsin desang, Sharbat to'la mevalar Yana mo'l bo'lsin desang, Ko'chat o'tqaz! Yoshligingning eng aziz --- Qimmatli damlarida, Gul unsin desang agar --- Bosgan qadamlaringda, Ko'chat o'tqaz! Do'stlaring havas bilan Sendan olsinlar o'rnak. Har g'uncha yoshligingdan --- Bersinlar desang darak, Ko'chat o'tqaz! (Safar Barnoyev) Uyga vazifa. Hovlingizda yoki maktab hovlisida bahorda qilinadigan ishlar haqida kichik matn yozing. 8 --- O'zbek tili, 3-sinf
114 2-DARS 1-mashq. Quyidagi so'z birikmalari ishtirokida namunadagidek gaplar tuzing. Namuna: Bobom bilan ko'chat o'tqazdik. Ko'chat ekish, poliz ekinlari, bog' yaratish, parvarish qilish, yer haydash. 1-topshiriq. e---ye tovushlarini to'g'ri talaffuz qiling va berilgan so'zlarni eslab qoling. ekin yengil dehqon yeng ekish yeyish meva yetuk ertak yerk etmon yelka 2-mashq. Nuqtalar o'rniga qavs ichidagi qo'shim- chalardan mosini qo'ying. 1. Dalada bahor. ( -da, -gi) ishlar bosh- landi. 2. Kuz. (-dan, -gi) bug'doy unib chiqdi. 3. Bog'da yoz. (-gi, -di) mevalar pishdi. 4. Kech. (-ga, -ki) ovqatni dalada yedik. 2-topshiriq. Matnni o'qing, ajratib ko'rsatilgan so'zlarni tarjima qiling. Bahorda dehqonlarning yumushlari ko'- payadi. Dehqonlar yerni haydab, ekin ekishga tayyorlanishadi. Bahor kelishi bilan bog'- bonlarning ishi ham ko'payadi. Daraxt ko'- chatlarini o'tqazadilar. Ariqlarni tozalaydilar. Gullar ekadilar. Bu ishlarda o'quvchilar ham faol qatnashadilar.
115 «. hasharlar paytida mahalla va guzarlar, yo'llar va maydonlar, bog'-u rog'larni tartibga keltirish, dov-daraxrlar o'tqazish. jamiyat tafakkurining yangilanishiga kuchli ta'sir qilmoqda». I.A. Karimov («Yuksak ma'naviyat --- yengilmas kuch» asaridan) Lug'at yumush --- ðàáîòà tayyorlamoq --- ãîòîâèòü ko'chat o'tqazmoq --- ñàæàòü ñàæåíöû tozalamoq --- ÷èñòèòü ekmoq --- ñàæàòü faol --- àêòèâíûé Uyga vasifa. Yuqoridagi rasm asosida matn tuzing.
116 ÕÕII. ONA SHAHRIM 1-DARS 1-topshiriq. Rasmdan foydalanib suhbatlashing. Foydalanish uchun so'zlar: ko'p qavatli, keng ko'chalar, obod bo'lyapti, xiyobonlar. 2-topshiriq. Matnni o'qing, so'zlardagi e tovushini to'g'ri talaffuz qiling. TOSHKENT Toshkent --- O'zbekistonning poytaxti. Biz Toshkent shahrida yashaymiz. Toshkent katta va chiroyli shahar. Toshkentda ko'p qavatli binolar, keng ko'chalar, bog'lar va metro bor. Shahrimizda yangi-yangi maktablar, meh- monxonalar va muzeylar barpo etilgan. Shahrimiz tobora go'zal va obod bo'lyapti.
117 Lug'at poytaxt --- ñòîëèöà bino --- çäàíèå yashaymiz --- æèâ¸ì tobora --- âñ¸ áîëåå xiyobon --- ñêâåð obod bo'lyapti --- áëàãîóñòðàèâàåòñÿ 1-mashq. «Toshkent» matnidan foydalanib, sa- vollarga javob bering. 1. Toshkent qanday shahar? 2. Siz qaysi shaharda yashaysiz? 3. Toshkentda nimalar bor? 4. Shahrimizdagi bog'larning nomini ayting. Yodda tuting! qurilyapti. Toshkentda ko'p qavatli binolar ko'payyapti. 2-mashq. Gaplarni tegishli so'zlar bilan to'ldi- ring. 1. Bu . shahrim. 2. Bizning . juda chiroyli. 3. Shahrimizda . va . bor. 4. Toshkent . poytaxti. Uyga vazifa. Lug'atdagi so'zlardan foydalanib, 3---4 ta gap tuzing.
118 2-DARS 1-topshiriq. Rasmdan foydalanib suhbatlashing. 2-topshiriq. Matnni o'qing. Ajratib ko'rsatilgan so'zlarni daftaringizga ko'chirib yozing. TOSHKENT METROSI Yer osti elektr temir yo'li --- «Metro» deyi- ladi. Metro kishilarning uzog'ini yaqin qiladi. Toshkent metrosi juda chiroyli va toza. Metro bekatlari juda chiroyli. Kecha biz metroning «Paxtakor» bekatiga sayohatga bordik. Metro poyezdlari tez yuradi. Lug'at yer osti --- ïîäçåìíûé uzog'ini yaqin qiladi --- äîëãèé ïóòü äåëàåò áëèæå bekat --- ñòàíöèÿ sayohatga --- íà ýêñêóðñèþ juda --- î÷åíü tez yuradi --- õîäèò áûñòðî 1-mashq. Berilgan so'zlar yordamida gaplar tuzing. 1. Biz, yashaymiz, Toshkentda.
119 2. Shaharga, binolar, zamonaviy, qurilyapti. 3. Ko'p, shahrimizda, sport, majmualari va, savdo, markazlari. 3-topshiriq. Suhbatni davom ettiring. --- Sen qaysi shaharda yashayapsan? --- Men Toshkent shahrida yashayapman. --- Shahringiz qanday? --- Shahrimiz juda go'zal. --- Toshkentda nimalar ko'p? --- . . . . 4-topshiriq. She'rni ifodali o'qing. VATANIM Chaman-chaman gullarga, Sayroqi bulbullarga, Toshqin daryo, ko'llarga Boydir go'zal Vatanim. Ko'kni quchgan uylarga, Baxt keltirgan to'ylarga, Quvnoq va sho'x kuylarga, Boydir go'zal Vatanim. (O'tkir Rashid) Lug'at chaman-chaman --- öâåòóùèé toshqin --- áóðíûé sayroqi --- ïåâ÷èé quvnoq --- ðàäîñòíûé Uyga vazifa. O'z shahringiz haqida kichik matn tuzing.
120 XXIII. YO'L HARAKATI 1-DARS 1-topshiriq. Rasm asosida quyidagi savollarga javob bering. 1. Rasmda qanday transport vositalari tasvir- langan? 2. Avtobusni kim boshqaradi? 3. Avtobus kimlarni tashiydi? 4. Mashinalar yuradigan yo'l qanday ataladi? 5. Piyodalar yuradigan yo'l qismi-chi?
121 2-topshiriq. Berilgan so'zlardagi -sh, -ish qo'shimchalarini to'g'ri talaffuz qiling va bu so'zlarni eslab qoling. qarash o'tish bilish o'qish kutish chopish to'xtash yurish aytish 1-mashq. Matnni o'qing va ajratib ko'rsatilgan so'zlar ishtirokida gaplar tuzing. KO'CHA Mana bu bizning ko'chamiz. U Navoiy nomi bilan ataladi. Bu ko'chada avtobus, tramvay, yuk mashinalari va yengil mashinalar ko'p qatnaydi. Mashinalar yuradigan yo'ldan yurish xavfli. Odamlar piyodalar uchun ajratilgan yo'lkadan yurishlari kerak. Chorrahada sve- tofor bor. Ana, svetoforning yashil chirog'i yondi. Endi yo'ldan o'tish mumkin. Lug'at yo'l --- äîðîãà yurish kerak --- íàäî õîäèòü deyiladi --- íàçûâàåòñÿ o'tish --- ïåðåõîäèòü yo'lka --- òðîòóàð, chorraha --- ïåðåêð¸ñòîê äîðîæêà yengil mashina --- ëåãêîâàÿ xavfli --- îïàñíûé ìàøèíà Bilib oling! O'zbek tilida -sh, -ish qo'shimchali so'zlar ko'pincha kerak, mumkin, mum- kin emas kabi so'zlar bilan birga ish- latiladi.
122 Masalan: yurish kerak --- íàäî õî- äèòü, o'tish mumkin --- ìîæíî ïåðåõî- äèòü kabi. 2-mashq. Nuqtalar o'rniga kerakli so'zlarni qo'yib, gaplarni ko'chiring. 1. Bu . ko'cha. 2. Bolalar chorrahada . 3. . yashil chirog'i yondi. 4. . to'xtadi. 5. Yo'- lovchilar . o'tishadi. Foydalanish uchun so'zlar: mashinalar, katta, svetoforning, yo'ldan, to'xtashdi. 3-mashq. Yo'l harakati qoidalarida faol ishlatiladigan ko'cha, yo'l, piyodalar kabi 10 ta so'zni daftaringizga yozing va ulardan 2 tasi ishtirokida gaplar tuzing. 3-topshiriq. Dialoglarni rollarga bo'lib o'qing va davom ettiring. --- Qizim, pochta qayerda? --- Narigi tomonda, buvijon. --- U tomonga qayerdan o'taman? --- Yuring, «o'tish joyi» chap tomonda. --- Ana u chorrahadami? *** --- Aziz, yo'l qoidalarini bilasanmi? --- Albatta. --- Ayt-chi, biz yo'lning qayeridan yurishimiz kerak. --- Piyodalar o'ng tomondan yurishlari kerak. --- Xo'sh, bu belgi nimani bildiradi?
123 Uyga vazifa. Quyidagi topishmoqlarning javobini toping va ular ishtirokida gaplar tuzing. Pat-pat etib suzib ketar, Izi tezda o'chib ketar. Daladadir yumushi, Tovoni to'la tishi. Noni --- ko'mir, Yo'li --- temir. Ko'kda uchar varrak, Yonboshida parrak. 2-DARS 1-topshiriq. Rasmlar asosida namunadagidek suh- batlashing. Namuna: --- Bu ganday mashina? --- Bu tez yordam mashinasi. --- Uning qanday qismlari bor? --- Haydovchi va shifokor o'tiradigan hamda bemor yotqiziladigan qismlar. --- Bu mashina nima uchun kerak? --- Bemorlarga tez yordam ko'rsatish uchun kerak.
124 1-mashq. Nuqtalar o'rniga berilgan so'zlardan mosini qo'yib ko'chiring. Yo'l belgilari avtomobillar va piyodalar . yordam berish uchun qo'yiladi. Bu belgilar haydovchi va . oldindan ogohlantiradi. Mana «Piyodalar o'tish joyi» . . Doimo . shu yeridan o'tish kerak, degani. Biz bu . amal qilishimiz kerak. Foydalanjsh uchun so'zlar: piyodalarni, belgiga, harakatiga, ko'chaning, belgisi. 2-topshiriq. Quyidagi yo'l belgilarining nomini ayting. Yo'l belgilari haqida suhbatlashing. Quyidagi savollarga javob bering. --- Yo'l belgilari qayerga o'rnatiladi? --- «Bolalar» belgisi nimani bildiradi? --- Piyodalar harakatini qaysi belgi taqiqlaydi? 2-mashq. Nuqtalar o'rniga gap mazmuniga mos so'zlarni topib qo'ying, so'ngra daftaringizga ko'chiring. Yo'llarning kesishgan joyi --- . . Transportda qatnovchi kishilar --- . . Yo'lning piyodalar yuradigan qismi --- . . Avtobuslarga chi- qiladigan joy --- . . Qatnovni tartibga soluvchi narsa --- . .
125 3-topshiriq. She'rni ifodali o'qing. SVETOFOR Ko'cha bo'ylab yursang agar, Atrofingga solgin nazar. Chiroqlardan olgin saboq, Yo'l ko'rsatar senga har choq. Naqarot: Sen unga boq, sen bunga boq, Yo'l ko'rsatar uch xil chiroq. Sariq chiroq hushyor etar, O'tma yo'ldan, shikast yetar. Haydovchiga to'xtab tur deb, Qizil chiroq xitob etar. Yashil chiroq porlagan kez, Yo'lni kesib o'tib ol tez. Ko'chalar soz, obod-ravon, Yo'lni bilgan yurar omon. Naqarot: Sen unga boq, sen bunga boq, Yo'l ko'rsatar uch xil chiroq. Sen unga boq, sen bunga boq, Oq yo'l tilar yashil chiroq. (Yo'ldosh Sultonov) Uyga vazifa. 3-topshiriqdagi she'rning bi- rinchi bandini va naqarotni yod oling.
126 XXIV. YOZ KELDI 1-DARS 1-topshiriq. «Oromgohda» mavzusida rasmga qarab gaplar tuzing. Foydalanish uchun so'zlar: oromgoh, daryo, dam oldik, salqin, kimdir, tog'ga, cho'miladi, chiniqadi. 1-mashq. Matnni o'qib, sarlavha qo'ying. Yozda kunlar issiq bo'ladi. Bog'da mevalar pishadi. Tabiat yanada go'zal bo'ladi. O'quv- chilarning ta'til kunlari boshlanadi. Kimdir qishloqqa dam olishga, kimdir oromgohlarga jo'nab ketadi. Oromgohda har xil o'yinlar o'ynaydilar, daryoda cho'miladilar. Kitob o'qiy- dilar, sayohatga chiqadilar.
127 Lug'at yoz kunlari --- ëåòíèå äíè issiq --- æàðêî oromgohda --- â ëàãåðå kimdir --- êòî-òî cho'miladilar --- êóïàþòñÿ go'zal --- ïðåêðàñíûé ta'til --- êàíèêóëû har xil --- ðàçíûé fasl --- âðåìÿ ãîäà chiniqadi --- çàêàëÿåòñÿ 2-mashq. Nuqtalar o'rniga tegishli so'zlarni qo'yib, daftaringizga yozing. Yoz fasli . --- iyun, iyul va avgust. Bog'da . pishadi. Yozda . kunlari boshlanadi. Bolalar . cho'miladilar. Men yoz faslini . . Foydalanish uchun so'zlar: mevalar, ta'til, uch oy, ko'lda, yoqtiraman. Yodda tuting! Dala ga bordim. Sayohat 2-topshiriq. She'rni ifodali o'qing va yod oling. YOZDA Keldi yoz chog'i, Ko'kda g'oz uchdi. Oromgoh qo'yni Bizlarni quchdi.
128 Yayraymiz cheksiz Dam olib bu chog'. Maza ko'l, dengiz, Keng yaylov, o'tloq . (Ilyos Muslim) 3-topshiriq. Matnni o'qing, mazmunini so'zlab bering. YOZ --- O'TADI SOZ! Yoz fasli iyun oyidan boshlanadi. Ammo bizning o'lkamizda may oyining o'rtalaridan havo yozdagidek issiq bo'ladi. Yozda yomg'ir kam yog'adi. Erta ekilgan sabzavot ekinlari, handalak, bodring, pomidor yetiladi. Mevalardan shaftoli, o'rik, olxo'ri va olmalar pishadi. Maktablarda o'qishlar yakunlanib, o'quvchilar yozgi ta'tilga chiqishadi. Bu vaqtda bolalar dam olish maskanlari, sog'lomlashtirish oromgohlarida dam oladilar. Respublikamizda bolalar oromgohlari juda ko'p. Ular tabiati chiroyli, havosi toza joylarga qurilgan. Tabiat qo'yniga sayohatga chiqqanda yurish, kiyinish, suvda cho'milishning o'z qoidalari bor.Oftobda bosh kiyimsiz yurish, gullar, o'tlarni yulish, hasharotlarga, hayvon va qushlarga ozor berish, kattalar nazoratisiz suvga tushish, cho'milish mumkin emas.
129 Lug'at yakunlanmoq --- çàêàí÷èâàòñÿ tabiati chiroyli --- ïðåêðàñíàÿ, êðàñèâàÿ ïðèðîäà havosi toza --- ÷èñòûé âîçäóõ qoida --- ïðàâèëî yulish --- ðâàòü Uyga vazifa. «Yozda» mavzusida 4 ta gap tuzing. 2-DARS 1-topshiriq. Matnni o'qib, uning mazmuni asosida savollar tuzing. YOZGI TA'TILDA Men yozgi ta'tilda Farg'onaga bordim. Far- g'ona juda go'zal shahar. U yerda bog'lar juda ko'p. Buvim bilan «Chimyon» dam olish uyida ham bo'ldim. Dam olish uyida men ko'p bolalar bilan do'stlashdim. Menga dam olish uyi juda yoqdi. Lug'at bilan --- ñ (ïðåäëîã) do'stlashdim --- ïîäðóæèëñÿ juda --- î÷åíü yoqdi --- ïîíðàâèëîñü 2-topshiriq. Berilgan so'zlardagi -ga, -ka, -qa qo'shimchalarini to'g'ri talaffuz qiling va so'zlarni eslab qoling. ta'tilga eshikka qishloqqa dalaga laylakka buloqqa ko'lga chelakka qayiqqa 9 --- O'zbek tili, 3-sinf
130 3-mashq. Berilgan so'zlarni to'g'ri joylashtirib gaplar tuzing. 1. Men, dam, yozgi, oldim, ta'tilda, yaxshi. 2. Yordam, men, uy, berdim ishlarida, onamga. 3. Oromgohda, joylarni, ko'p, ko'rdim, chiroyli. SUHBAT --- Yozgi ta'til qachon boshlanadi? --- Yozgi ta'til 1-iyundan boshlanadi. --- Siz yozgi ta'tilni qayerda o'tkazasiz? --- Men yozgi ta'tilni bobomnikida o'tka- zaman. --- Bobong qayerda yashaydilar? --- Samarqandda yashaydilar. --- Samarqand qanday shahar? --- Samarqand --- katta va chiroyli shahar. U yerda tarixiy joylar juda ko'p. Topishmoqlar Qavat-qavatdir to'ni, Fe'li yomondir uni. Yechsang agar to'nini, Yig'latadi, bil shuni. Erta bahor ekkanmiz, O'zi ko'm-ko'k ham silliq.
131 Archib, tuzlab yesangiz, Juda muzdek ham suvlik. Men ko'rdim qiziq olma, Oq emas, qizil olma. Daraxtda pishmas biroq, O'zi olmadan yumshoq. Uyga vazifa. She'rni yod oling. YOZNING KELISHI Toshib oqar daryo, soy, Suvi ataladay, loy. Budir yozning kelgani, Tog'lar oshib yelgani. Jaranglaydi qo'ng'iroq, Undan yangraydi har yoq. Budir yozning kelgani, «Ta'tillarga», degani . (Eson Rahimov)
132 LUG'AT A ayol --- æåíùèíà ayvon --- âåðàíäà; íàâåñ ayniqsa --- îñîáåííî, â îñîáåííîñòè albatta --- êîíå÷íî, áåçóñëîâíî, îáÿçàòåëüíî ammo --- íî, îäíàêî, õîòÿ ancha --- çíà÷èòåëüíî, ìíîãî, äàâíî ari --- îñà asr --- âåê, ñòîëåòèå; ýïîõà asramoq --- ñîäåðæàòü; áåðå÷ü, õðàíèòü ashula --- ïåñíÿ aql --- óì, ðàçóì, ðàññóäîê aqlli --- óìíûé, ïîíÿòëèâûé  bayram --- ïðàçäíèê baliq --- ðûáà balki --- ìîæåò áûòü baravar --- ðàâíûé; íàðàâíå barcha --- âåñü (âñÿ, âñ¸, âñå) baxt --- ñ÷àñòüå, óäà÷à baxtli --- ñ÷àñòëèâûé, óäà÷ëèâûé ba'zan --- èíîãäà, âðåìåíàìè bekat --- îñòàíîâêà bino --- çäàíèå, ïîñòðîéêà boylik --- áîãàòñòâî, áëàãî bolta --- òîïîð bolg'a --- ìîëîòîê, ìîëîò bog' --- ñàä, ïàðê; ïó÷îê bog'bon --- ñàäîâíèê, ñàäîâîä bu yerda --- çäåñü buzoq --- òåë¸íîê bulbul --- ñîëîâåé bo'ylab --- âäîëü, ïî bo'lak --- ÷àñòü, êóñîê; äðóãîé, îòäåëüíûé
133 D davlat --- ãîñóäàðñòâî; áîãàòñòâî dazmol --- óòþã dala --- ïîëå dangasa --- ëîäûðü, ëåíòÿé darvoza --- âîðîòà daryo --- ðåêà darmon --- ñèëà (çäîðîâüå) demak --- çíà÷èò, ñëåäîâàòåëüíî, èòàê dengiz --- ìîðå dori --- ëåêàðñòâî dorixona --- àïòåêà do'stona --- äðóæåñòâåííûé, äðóæåñêè E ekin --- ïîñåâ ekmoq --- ñåÿòü; ñàæàòü erinchoq --- ëåíèâûé, ëîäûðü ertak --- ñêàçêà eshitmoq --- ñëûøàòü; çàñëóøèâàòü F fazilat --- äîñòîèíñòâî fazo --- ïðîñòðàíñòâî, êîñìîñ farrosh --- óáîðùèöà; äâîðíèê farq --- ðàçíèöà, îòëè÷èå farqlamoq --- îòëè÷àòü, ðàçëè÷àòü G gilam --- êîâ¸ð gugurt --- ñïè÷êè guldasta --- áóêåò öâåòîâ gulzor --- öâåòíèê gullamoq --- öâåñòè, ðàñöâåñòè gulxan --- êîñò¸ð go'zal --- êðàñèâûé, ïðåêðàñíûé
134 Í havo --- âîçäóõ; ïîãîäà havas --- æåëàíèå; èíòåðåñ haydamoq --- ãíàòü; âîäèòü; ïàõàòü haydovchi --- âîäèòåëü hamshira --- ìåäñåñòðà hasharot --- íàñåêîìîå hisoblamoq --- ñ÷èòàòü, ðàññ÷èòûâàòü hissa --- äîëÿ, ÷àñòü hordiq --- óòîìëåíèå, óñòàëîñòü hordiq chiqarmoq --- îòäûõàòü hunar --- èñêóññòâî, ìàñòåðñòâî; ðåìåñëî hurmat --- ïî÷¸ò, óâàæåíèå, ÷åñòü hushyor --- áäèòåëüíûé, çîðêèé; òðåçâûé I idora --- êîíòîðà, óïðàâëåíèå; ó÷ðåæäåíèå iz --- ñëåä, îòïå÷àòîê; ëèíèÿ, ðåëüñû izlamoq --- èñêàòü, ðàçûñêèâàòü ikkala --- îáà, îáå; äâîå ilgari --- ðàíüøå, ïðåæäå; âïåð¸ä iliq --- ò¸ïëûé; òåïëî ilon --- çìåÿ iltimos --- ïðîñüáà in --- ãíåçäî; íîðà; áåðëîãà inoq --- äðóæíûé, ìèðíûé isimoq --- íàãðåâàòüñÿ; òåïëåòü istiqbol --- áóäóùåå, ïåðñïåêòèâà ishlamoq --- ðàáîòàòü; äåéñòâîâàòü; îòðàáàòûâàòü ishchi --- ðàáî÷èé; ðàáîòíèê iyak --- ïîäáîðîäîê J javon --- øêàô jadval --- òàáëèöà; ðàñïèñàíèå jazo --- íàêàçàíèå, êàðà
135 jamiyat --- îáùåñòâî; ïóáëèêà, íàðîä jar --- îâðàã, îáðûâ jahon --- ìèð jihoz --- îáîðóäîâàíèå, óòâàðü jo'ja --- öûïë¸íîê, ïòåíåö Ê kalta --- êîðîòêèé, êðàòêèé kamalak --- ðàäóãà; ëóê kamtar --- ñêðîìíûé; ñìèðåííûé kapalak --- áàáî÷êà, ìîòûë¸ê kasb --- ïðîôåññèÿ; ðåìåñëî, çàíÿòèå katta --- áîëüøîé, îãðîìíûé; âçðîñëûé, ñòàðøèé kelajak --- áóäóùåå; ãðÿäóùèé kelmoq --- ïðèõîäèòü, ïðèéòè keng --- øèðîêèé, ïðîñòîðíûé kesmoq --- ðåçàòü, îáðåçàòü ketmoq --- óõîäèòü, óåçæàòü kezmoqda --- áðîäèòü, õîäèòü kiyik --- îëåíü kunduz --- äåíü, äíåâíîå âðåìÿ kutmoq --- æäàòü; âñòðå÷àòü kutubxonachi --- áèáëèîòåêàðü ko'rkam --- êðàñèâûé, ïðåëåñòíûé êî'ñha --- óëèöà L lazzatli --- âêóñíûé, ïðèÿòíûé íà âêóñ lola --- òþëüïàí lo'nda --- ëàêîíè÷íûé, ÿñíûé lo'ppi --- ïóõëåíüêèé, ïîëíåíüêèé Ì mavsum --- ñåçîí, âðåìÿ ãîäà mayda --- ìåëêèé; ìåëî÷ü maydon --- ïëîùàäü; ïîëå maymun --- îáåçüÿíà
136 marosim --- îáðÿä; öåðåìîíèÿ ma'qul --- ïðèåìëåìûé, ïîäõîäÿùèé; ïðèÿòíûé maqtamoq --- õâàëèòü, âîñõâàëÿòü mehmon --- ãîñòü, ãîñòüÿ mehnat --- òðóä, ðàáîòà mehnatkash --- òðóäÿùèéñÿ, òðóæåíèê mehribon --- çàáîòëèâûé; ëþáåçíûé minora --- ìèíàðåò, áàøíÿ; âûøêà muzqaymoq --- ìîðîæåíîå muomala --- îáðàùåíèå, îòíîøåíèå musaffo --- ÷èñòûé N nam --- âëàãà, ñûðîñòü namuna --- îáðàçåö, ïðèìåð nihol --- ìîëîäîé ðîñòîê; ñàæåíåö nozik --- íåæíûé; õðóïêèé; òîíåíüêèé nuqul --- âåñü, ñïëîøü Î obod --- áëàãîóñòðîåííûé oddiy --- îáû÷íûé; ïðîñòîé ozod --- ñâîáîäíûé, îñâîáîæä¸ííûé ozoda --- ÷èñòûé; ÷èñòîïëîòíûé olov --- îãîíü; ãîðÿ÷èé oppoq --- ñîâåðøåííî áåëûé, áåëîñíåæíûé orzu --- ìå÷òà, æåëàíèå ortiqcha --- ëèøíèé oftob --- ñîëíöå oshpaz --- ïîâàð, êóëèíàð og'ir --- òÿæ¸ëûé; òðóäíûé Ð parda --- çàíàâåñ, çàíàâåñêà paxtakor --- õëîïêîðîá pashsha --- ìóõà
137 piyoda --- ïåøêîì pichirlamoq --- øåïòàòü, íàø¸ïòûâàòü poylamoq --- ïîäñòåðåãàòü; æäàòü puxta --- ïðî÷íûé; àêêóðàòíûé; ðàñ÷¸òëèâûé Q qavat --- ñëîé; ýòàæ qadim zamon --- äðåâíîñòü qaytim --- ñäà÷à (äåíåã) qaychi --- íîæíèöû qalam --- êàðàíäàø qattiq --- òâ¸ðäûé, æ¸ñòêèé qidirmoq --- èñêàòü, ðàçûñêèâàòü qiziqarli --- èíòåðåñíûé, çàáàâíûé qoida --- ïðàâèëî, ïîëîæåíèå qolmoq --- îñòàâàòüñÿ, ëèøàòüñÿ; ïðåêðàùàòüñÿ qurbon bo'lmoq --- ïîãèáíóòü quti --- ÿùèê, êîðîáêà; óðíà qo'ymoq --- ñòàâèòü, êëàñòü; îñòàâëÿòü; îòïóñêàòü qo'ng'iz --- æóê qo'rqmoq --- áîÿòüñÿ, ïóãàòüñÿ, òðóñèòü qo'shni --- ñîñåä, ñîñåäêà R raqs --- òàíåö, ïëÿñêà rozi bo'lmoq --- áûòü äîâîëüíûì; ñîãëàñèòüñÿ rohat --- óäîâîëüñòâèå, ïîêîé ro'zg'or --- õîçÿéñòâî S sabab --- ïðè÷èíà; ïîâîä sayohat --- ïóòåøåñòâèå, ïîåçäêà sayr --- ãóëÿíüå, ïðîãóëêà salqin --- ïðîõëàäà; òåíèñòûé saraton --- ñàìîå æàðêîå ëåòíåå âðåìÿ saroy --- äâîðåö
138 sarg'aymoq --- æåëòåòü serob --- îáèëüíûé sir --- òàéíà, ñåêðåò; ãëàçóðü, ýìàëü sira --- âîâñå, íèêàê, ñîâñåì sig'moq --- âìåùàòüñÿ, ïîìåùàòüñÿ soat --- ÷àñ; âðåìÿ sotib olmoq --- ïîêóïàòü sotuvchi --- ïðîäàâåö soya --- òåíü suzmoq --- ïëàâàòü; ôèëüòðîâàòü suhbatlashmoq --- áåñåäîâàòü so'ramoq --- ñïðàøèâàòü; ïðîñèòü T tabriklamoq --- ïîçäðàâëÿòü, ïðèâåòñòâîâàòü tayyor --- ãîòîâûé, ïðèãîòîâëåííûé taklif --- ïðåäëîæåíèå tashimoq --- íîñèòü, òàñêàòü; âîçèòü tashkilot --- îðãàíèçàöèÿ ta'til --- êàíèêóëû, îòïóñê tekshirmoq --- ïðîâåðÿòü; èññëåäîâàòü; ðàçáèðàòü tiniq --- ïðîçðà÷íûé, ÷èñòûé tinchlik --- ìèð; ñïîêîéñòâèå, ïîêîé topishmoq --- çàãàäêà tor --- óçêèé, òåñíûé tosh --- êàìåíü to'satdan --- âíåçàïíî, âäðóã to'xtamoq --- îñòàíàâëèâàòüñÿ U uzun --- äëèííûé; äîëãèé; âûñîêèé uó---äîì ulug' --- âåëèêèé, áîëüøîé unutmoq --- çàáûâàòü, óïóñêàòü èç âèäó urf-odat --- îáû÷àé, íðàâû
139 usta --- ìàñòåð, óìåëåö â ñâî¸ì äåëå uchrashmoq --- âñòðå÷àòüñÿ, ñòàëêèâàòüñÿ V vazir --- ìèíèñòð varrak --- áóìàæíûé (âîçäóøíûé) çìåé vaqtida --- â ñâî± âðåìÿ, ñâîåâðåìåííî vergul --- çàïÿòàÿ viloyat --- îáëàñòü voqea --- ñîáûòèå, ñëó÷àé X xabar --- âåñòü, èçâåñòèå xazina --- êàçíà; ñîêðîâèùíèöà; êëàä xalq --- íàðîä xizmat --- ñëóæáà, ðàáîòà xizmat qilmoq --- ñëóæèòü Y óànà --- åù¸; ñíîâà yashamoq --- æèòü, ñóùåñòâîâàòü yashnamoq --- öâåñòè, ïðîöâåòàòü yaqin --- áëèçêèé; îêîëî yaqinda --- íåäàâíî; ñêîðî yengil --- ë¸ãêèé; íåâûäåðæàííûé yetmish --- ñåìüäåñÿò yetmoq --- õâàòàòü; äîñòèãàòü; äîñòàâàòü yechilmoq --- ðàçâÿçàòüñÿ; ðåøàòüñÿ yechmoq --- ðàçâÿçàòü; ðåøàòü; ñíèìàòü (îäåæäó, îáóâü) yirik --- êðóïíûé yirtmoq --- ðâàòü, ðàçðûâàòü yirtqich --- õèùíèê, çâåðü yig'lamoq --- ïëàêàòü, ðûäàòü
140 yig'ishtirmoq --- ñîáèðàòü; óáèðàòü yodlamoq --- çóáðèòü, çàó÷èâàòü; çàïîìèíàòü yozmoq --- ïèñàòü yozuvchi --- ïèñàòåëü; ïèøóùèé yolg'iz --- îäèí; îäèíîêèé yolg'on --- ëîæü, íåïðàâäà yonida --- ðÿäîì, îêîëî, âîçëå yonmoq --- ãîðåòü; áëåñòåòü, ñâåðêàòü yoqmoq --- íðàâèòüñÿ; çàæèãàòü, òîïèòü yog'och --- äåðåâî yubormoq --- ïîñûëàòü, îòïðàâëÿòü, íàïðàâëÿòü yulduz --- çâåçäà yumaloq --- êðóãëûé, øàðîîáðàçíûé yumshoq --- ìÿãêèé; íåæíûé yupqa --- òîíêèé yurt --- ñòðàíà, ðîäèíà yuqori --- âåðõ; âûñøèé yuqumli --- çàðàçíûé, èíôåêöèîííûé óî'l --- äîðîãà, ïóòü; òðîïà yo'l harakati --- äîðîæíîå äâèæåíèå yo'lak --- ïðîõîä, êîðèäîð yo'lka --- òðîòóàð; äîðîæêà yo'qolmoq --- òåðÿòüñÿ; èñ÷åçàòü Z zavq --- íàñëàæäåíèå, âîñòîðã; óäîâîëüñòâèå zavqlanmoq --- âîñòîðãàòüñÿ, âîñõèùàòüñÿ; íàñëàæ- äàòüñÿ zamon --- âðåìÿ, ìîìåíò zangori --- ãîëóáîé, ëàçóðíûé zararli --- âðåäíûé; óáûòî÷íûé zahar --- ÿä, îòðàâà zerikmoq --- ñêó÷àòü, èñïûòûâàòü ÷óâñòâî ñêóêè ziyrak --- äîãàäëèâûé; ÷óòêèé zo'rg'a --- åäâà, åëå-åëå
141 Î' o'zim --- ñàì (ñàìà, ñàìî) o'rta --- ñåðåäèíà o'rtasida --- â ñåðåäèíå, â öåíòðå o'tkazmoq --- ïðîïóñêàòü; ïåðåâîäèòü; ïðîâîäèòü o'xshamoq --- ïîõîäèòü, áûòü ïîõîæèì; êàæåòñÿ G' g'alati --- íåîáûêíîâåííûé, ÷óäíûé; ñòðàííûé g'altak --- êàòóøêà; êëóáîê g'isht --- êèðïè÷ g'or --- ïåùåðà, ïîäçåìåëüå Sh shayton --- ÷¸ðò, äüÿâîë; õèòðåö shanba --- ñóááîòà shahar --- ãîðîä sher --- ëåâ she'r --- ñòèõ, ñòèõîòâîðåíèå shivirlamoq --- øåïòàòü, íàø¸ïòûâàòü shifokor --- âðà÷, èñöåëèòåëü shodlik --- ðàäîñòü, âåñåëüå Ch chayon --- ñêîðïèîí chaqmoq --- óêóñèòü; ãðûçòü chevar --- ìàñòåðèöà; óìåëàÿ chivin --- êîìàð chizmoq --- ÷åðòèòü chiqish --- âûõîä chumoli --- ìóðàâåé
142 MUNDARIJA I. Respublikamiz . 4 II. Maktabimiz . 9 III. Sinf xonasi . 15 IV. Kuz keldi . 20 V. Polizda . 24 VI. Oilamiz . 30 VII. Kun tartibi . 36 VIII. Sanoq . 39 IX. Oziq-ovqatlar . 45 X. Kiyim-kechaklar . 49 XI. Qish keldi . 53 XII. Yangi yil bayrami . 57 XIII. Uy hayvonlari va parrandalar . 63 XIV. Yovvoyi hayvonlar va qushlar . 70 XV. Hayvonot bo'g'ida . 77 XVI. Ob-havo . 83 XVII. Sport o'yinlari . 89 XVIII. Bahor keldi . 92 XIX. 8-mart bayrami . 100 XX. Assalom, Navro'z. 105 XXI. Bahorgi ishlar . 110 XXII. Ona shahrim . 116 XXIII. Yo'l harakati . 120 XXIV. Yoz keldi . 126 Lug'at . 132
A. Rafiyev, G. Muhammadjonova, G. Ziyamuhamedova O'ZBEK TILI Ta'lim rus va qardosh tillarda olib boriladigan maktablarning 3-sinfi uchun darslik (o'zbek tilida) Muharrir A. Ziyadov Badiiy muharrir H. Mehmonov Musavvirlar: R. Zufarov, Yu. Gabzalilov, N. Shoabdurahimov Texnik muharrir U. Kim Musahhihlar: S. Salohiddinova, H. Jo'rayev Kompyuterda tayyorlovchi G. Qulnazarova Íàøð ëèöåíçèÿñè ÀI 158, 14.08.09. Bosishga ruxsat etildi 16.07.2010. Bichimi 60×901/16. Ofset qog'ozi. Kegli 12, 14. «Pragmatika» garniturasida terilib, ofset usulida bosildi. Nashr t. 8,50. Shartli b.t. 9,0. 43345 nusxa. Buyurtma ¹ 10-287. O'zbekiston Matbuot va axborot agentligi «O'zbekiston» nashriyot-matbaa ijodiy uyi Toshkent, 100129. Navoiy ko'chasi, 30. Rafiyev, A. O'zbek tili: ta'lim rus va qardosh tillarda olib boriladigan maktablarning 3-sinfi uchun darslik / R. Rafiyev, G. Muham- madjonova, G. Ziyamuhamedova. --- T.: «O'zbekiston» NMIU, 2010. ---144 b. I. Muhammadjonova G., Ziyamuhamedova G. BBK 74.268.1Uzb R27
Ijaraga beriladigan darslik holatini ko'rsatuvchi jadval Darslik ijaraga berilib, o'quv yili yakunida qaytarib olinganda yuqoridagi jadval sinf rahbari tomonidan quyidagi baholash mezonlariga asosan to'ldiriladi: r / T - i h c v u q ' O , i m s i g n i n i s a y ili m a f v u q ' O ili y g n i n k il s r a D - a d n a g n il o it a l o h i g - h a r f n i Sg n i n i r a bi s o z m i g n i n k il s r a D - n a g li r i h s p o t it a l o h i g a d - h a r f n i Sg n i n i r a bi s o z m i 1 2 3 4 5 6 i g n a Y a g h s i n a l a d y o f a b a t o r a m i h c n i r i b g n i n k il s r a D .it a l o h i g a d n a g li r e b i h s x a Y - a m l a rj a n a d i m s i q y i s o s a g n i n k il s r a d , n u t u b a v o q u M - a m h c ' o k , n a g a m lit r i y , d u j v a m i r a l q a r a v a h c r a B . n a g . q ' o y r a l q i z i h c a v v u z o y a d i r a lt e b , n a g il r a q i n o Q - li r i d e y i r a lt e h c , b ili z i h c a h c n u m r i b , n a g li z e a v o q u M , r o b it a l o h h s il a rj a a d i m s i q y i s o s a g n i n k il s r a d , n a g . n a g n a l r i m ' a t il r a q i n o q n a d i n o m o t i h c v u n a l a d y o f - t e b m i r y a , n a g n a l r i m ' a t a t y a q i r a l q a r a v n a g h c ' î K . n a g li z i h c a g r a l z i s r a q i n o Q n a g l a rj a n a d i m s i q y i s o s a , n a g lit r i y , n a g li z i h c a v o q u M i r a lt e B . n a g n a l r i m ' a t z i s r a q i n o q , q ' o y y a l n u t u b i k o y - h s a t b a y ' o b , b i z i h c ,i d y a m h s it e y i r a l q a r a v , n a g lit r i y .i d y a m l' o b b a l k it i n k il s r a D . n a g n a l
Qiziqarli malumotlar
5 sinf o zbek tili darslik 2023