Мирзо Улугбек хакида / Мирзо Улуғбек ҳақида (1394-1449)

Мирзо Улугбек хакида / Мирзо Улуғбек ҳақида (1394-1449)

Мирзо Улугбек хакида / Мирзо Улуғбек ҳақида (1394-1449)
Мирзо Улугбек хакида / Мирзо Улуғбек ҳақида (1394-1449)

Озбекистон Республикаси Президентининг фармонига биноан 1994 йил Мирзо Улугбек таваллудининг 600 йиллиги муносабати билан мамлакатимизда катта тантаналар ва халкаро илмий анжуманлар отказилди. Парижда хам ЮНЙеСКО карори билан учрашувлар ва конференсиялар болиб отди.

Улугбек 1394 йилнинг март ойида Ероннинг гарбидаги Султония шахрида, бобоси Темурнинг харбий юриши пайтида тугилди. У Шохрух Мирзонинг тонгич огли болиб, унга Мухаммад Тарагай исми берилган, лекин болалигидайок у Улугбек деб атала бошлаб, бу исм кейинчалик унинг асосий исми болиб колди.

Улугбекнинг болалик йиллари бобоси Темурнинг харбий юришларида отди. 1405 йил Хитойга килинайотган юриш бошида Темур вафот етгач, икки йил давомида унинг авлодлари ортасида тахт учун кураш давом етди ва бу курашда Темурнинг кенжа огли Шохрухнинг коли баланд келди. Лекин Шохрух озига пойтахт килиб Хиротни танлаб, Мовароуннахр пойтахти Самаркандни еса огли Улугбекка топширди. Шундай болса хам Шохрух Ерон ва Туроннинг ягона хокони деб хисобланарди.

Шохрух тонгич огли Улугбекни 1411 йили Моваруннахр ва Туркистоннингхокими етиб тайинлайди. Улугбек 17 йошидахоким болиб, бобосидан фаркли оларок харбий£оришлар билан кизикмас, копрок илм-фанга мойил еди. Афсуски, Улугбекнинг бошлангич ма’лумоти ва мураббий хамда устозлари хакида аник ма’лумот сакланмаган. Улугбек болалик йилларида бувиси Сароймулк хоним тарбиясида болган. Албатта биз бу айол озининг севимли набирасига окув-йозувни оргатгани хамда тарихий мавзудаги хикоя ва ертакларни сойлаб берганлигини тахмин килишимиз мумкин. 1405–1411 йилларда амир Шох Малик йош мирзонинг отабеги болган. Лекин у Улугбекка асосан харбий ва сийосий тарбия бера олиши мумкин еди.

Улугбекнинг устозларидан бири мунажжим Мавлоно Ахмад болганлигини тахмин килиш мумкин, чунки бу киши Темурнинг саройидаги енг йирик олимлардан болиб, саййораларнинг келажак икки юз йиллик таквимлари жадвалларини туза олган. Лекин Улугбекнинг ози кейинчалик асосий асари болмиш «Зиж”ида факат козизода Румийни «усгозим” деб атайди. Хакикатан хам козизода 1360 йилларда тугилган болиб, 20–25 йошларида, я’ни Улугбек тугилмасиданок Темурнинг сарфига отади. Натижада Улугбек умрининг илк давриданок Мавлоно Ахмад ва козизода Румий каби астроном ва математиклар та’сирида улгаяди. Шу сабабли унинг хайотида аник фанлар мухим ахамият касб етади.

Улугбек йигирма йошларида оз даврининг йирик олимларидан болиб, унинг хокимлиги давридаги мухим янгиликлар бутун орта аср маданияти тарихида улкан ахамият касб етди. Улугбекнинг ходими болмиш Гийосиддин Жамшид Коший 1417 йили Самарканддан Кошонга отасига йозган мактубида Улугбекнинг фаолияти ва билимдонлигини куйидагича та’рифлайди: «Аллохга ва унинг не’матларига шукроналар болсунким, йетти иклимнинг фармонбар-дори, Ислом подшохи (я’ни Улугбек – А. А. ) донишманд кишидирлар. Мен бу нарсани одоб расми юзасидан айтайотганим йок. Хакикат шуки, аввало у киши кур’они Каримнинг аксарият кисмини йоддан биладилар. Тафсирларни ва муфассирларнинг хар бир рят хакидаги созларини акдса саклайдилар ва йоддан биладилар ва арабчада гоят яхши йозадилар. Шунингдек, у киши фикхдан анча хабардорлар, мантик ма’ноларининг байони ва усулларидан хам хабардорлар.

У киши рийозийот фанининг барча тармокларини мукаммал егаллаган ва шундай жиддий махорат корсатганларки, кунлардан бир куни отда кетайотиб, 818 йил ражаб ойининг онинчи ва он бешинчи кунлари орасидаги (милодий 1415 йил 15–20 сентябр) душанба куни йил мавсумининг кайси кунига муносиб келишини аниклашни айтадилар. Шунга кора отда кетайотиб, хайолий хисоб билан куйошнинг таквими оша куни бир даража ва икки дакика еканлигини топтилар. Кейин отдан тушгач, хисоб тогрилигини бу бандаи бечорадан (Кошийдан – А А) сораб, аниклаб олдилар.

Хакикатан хам, хайолий хисобда коп микдорларни йодда тутмок ва бошка микдорларни буларга асосланиб топмок керак. Лекин инсоннинг йодлаш куввати заифдир ва у даража дакикаларини у кадар аник тополмайди. Инсон бино болганидан бери шу кунгача хали хеч кимса бу кадар аник хисоблай олмаган еди.

киска килиб айтмокчиманки, у киши бу фан сохасида гоят катта махоратга еришганлар, юлдузшуносликка тааллукли амалларни яхши бажарадилар ва чукур далиллар билан худди керагидек исботлайдилар. «Тазкира” ва «Тухфа”дан шу кадар зор дарс отадиларки, уларга хеч кандай кошимча килишнинг хожати колмайди”.

Улугбекнинг илмга кизикканлиги ва мамлакатнинг равнакини козлаганлиги туфайли янги усуддаги билим юрти – мактаб ва мадрасалар барпо килишга карор килиб, деярли бир вактнинг озида Самарканд, Бухоро ва Гиждувонда учта мадраса барпо етади.

Самарканддаги мадраса курилиши 1417 йили бошланиб, уч йилда нихоясига йетказилади. Тез орада Улугбек мадрасага мударрис ва олимларни топлай бошлайди ва шу тарика унинг Самарканддаги астрономик мактаби шаклланади. Бу мактабнинг асосий мударрислари илмий ишларига кулай шароит ва панох излаб Темур давридайок Самаркандга келган Тафтазоний, Мавлоно Ахмад ва козизода Румий каби олимлар еди. козизоданинг маслахати билан Улугбек Хуросоннинг Кошон шахридан Гийосиддин Жамшид Копшйни чакиртиради. Самаркандга Мовароуннахрнинг турли шахарларидан ва Хуросондан топланган олимларнинг сони, 1417 йилга келиб 100 дан ортиб кетади. Улар орасида адиблар, муаррихлар, хаттотлар, рассомлар, ме’морлар бор еди. Лекин астрономия ва математика сохасидаги олимлар шарафлирок ва обролирок еди. Улар орасида козизода билан Коший енг салобатли ва нуфузли едилар.

1420 йили Самарканд мадрасасининг тантанали очилиши болади. Зайниддин Восифий «Бадои’ ул-вакои’” китобида айтишича, биринчи мударрис етиб мавлоно Шамсуддин Мухаммад Хавафий тайинланади. Мадрасада асосий ма’рузаларни козизода, Улугбек, Коший ва кейинрок Апи кушчи окийдилар.

Улугбек барпо етган Самарканд мадрасаси ва илмий тогарагй Шарк маданияти ва фани тарихида улкан ахамият касб етди, мамлакат равнакига, шунингдек, коп халкларнинг маданий ривожланишига катта та’сир корсатди. Бу йерда коплаб буюк сиймолар шаклланди. Жумладан, Хуросоннинг Жом шахрида 1414 йили тугилган болажак улкан шоир Жомий Улугбекнинг Самарканд мадрасасида тахсил корди. Бу йерда у козизода, Улугбек ва Али кушчи каби улкан олимдарнинг ма’рузаларини ешитди ва уларнинг тарбиясида болди.

Улугбек атрофида топланган Самарканд олимлари катта ахамият берган енг мухим илмий йоналишлардан бири астрономия фани еди. Исломдаги енг аввалги астрономик асарлар «Зиж” деб аталиб, улар асосан жадваллардан иборат болган. Улугбекдан аввал йозилган енг мукаммал «зиж”лар Берунийнинг «конуни Мас’удий”си ва Насриддин Тусийнинг 1256 йили йозиб, Хулашхонга такдим етган «Зижи Елхоний” асари еди. ХВ аср бошларида йозилиб, Шохрухга аталган Жамшид Кошийнинг «Зижи Хоконий” асари асосан хитой ва могул ан’аналарига асосланган болиб, ислом мамлакатлари учун деярли ахамиятта ега емас ва илмий жихатдан хам анча саййоз еди. Мовароуннахрда еса могул истилосидан кейин бирорта «зиж” йозилмаган еди. Ана шу сабабларга кора Улугбек енг аввало астрономик изланишларни йолга койиши, бунинг учун расадхона барпо етиши керак еди. Бу хакда Абу Тохирхожа бундай хабар килади: «Мадрасага асос солинганидан торт йил кейин Мирзо Улугбек козизода Румий, Мавлоно Гийосиддин Жамшид ва Мавлоно Муиниддин Кошо-нийлар билан маслахатлашиб, Кохак тепалигида Оби Рахмат аригининг бойида расадхона биносини курдиради. Унинг атрофида еса баланд хужралар барпо етади”.

Расадхона курилиши 1424 йилдан 1429 йилгача давом етади. Расадхона битиши билан астрономик кузатишлар бошланиб кетади. Расадхона билан мадрасанинг биргаликдаги фаолияти Улугбек илмий мактабида астрономия ва математикани орта асрлар даврида енг юкори погонага котариш имконини берди.

Давлат ишлари билан боглик болган юриш-кочишлар, расадхонадаги кузатишлар ва мадрасадаги дарслар, ундан ташкари илмий ишларга умумий рахбарлик килиш хам Улугбекнинг коп вактини оларди. Шунинг учун болса керак, бевосита Улугбекнинг каламига мансублиги ма’лум болган илмий асарлар сони жихатдан коп емас – улар тортта.

Улугбек илмий меросининг енг асосийси, ма’лум ва машхури унинг «Зиж”и болиб, бу асар «Зижи Улугбек”, «Зижи жадиди Корагоний” деб хам аталади. «Зиж”дан ташкари унинг каламига мансуб математик асари «Бир даража синусини аниклаш хакида рисола”, астрономияга оид «Рисолайи Улугбек” (ягона нусхаси Хиндистон-да, Алигарх университети кутубхонасида сакланади) ва тарихга доир «Тарихи арба’ улус” («Торт улус тарихи”) асаридир.

Улугбек «Зиж”и оз таркибига кора ВИИИ – ИХ асрларда бошланган астрономик ан’анани давом еттирса хам илмий даражаси уларга нисбатан бекийос баланддир. Бу асар икки кисмдан: кенг мукаддима ва 1018 собита юлдузнинг орни ва холати аниклаб берилган жадваллардан иборат болиб, мукаддиманинг ози мустакил торт кисмни ташкил килади. Мукаддиманинг бошида кур’ондан юлдузлар ва саййораларга тааллукли оятлар келтирилади. Улугбек бу билан астрономик кузатишларнинг зарурлигини гоявий асосламокчи болади. Мукаддиманинг кейинги кисмида Улугбек ушбу созларни битган: «Сонг, парвардигор бандаларининг факиру хакири, улардан Аллохга енг интилувчиси Улугбек ибни Шохрух ибни Темур Корагон бундай дейди…” Бу созлардан коринадики, «Зиж”нинг муаллифи Улугбекнинг ози болган. Бирок бу ишда унга йордам берганларни Улугбек куйидаги созлар билан одилона такдирлайди: «Ишнинг бошланиши олимлар алломаси, камолот вахикмат байрогини орнатган, тахлил ва тахкик маслакида болган козизода Румий деб шухрат козонмиш жаноби хазрат Мавлоно Салох ал-милла ваддин мусонинг, унга рахмат ва гафронлар болсун, ва хазрат Мавлонои А’зам, оламдаги хукамоларнинг ифтихори, кадимга билимларда мукаммал, масалалар мушкилотларини хал етувчи Мавлоно Гийос ал-милла ваддин Жамшид, Аллох таоло унинг кабрини салкин килсун, иккисининг коллаши ва йордамида болди…

Ахвол бошида хазрат Мавлоно мархум Гийосиддин Жамшид: «Ажибу до’и Аллох” чакиригини ешитиб, тоат билан ижобат етди ва бу жахон дорулгурурдан у жахон дорулсурурга рихлат етди. Иш асносида, хали бу мухим асар бажарилиб тугатилмасидан, хазрат устоз козизода, Аллох таоло уни рахмат килсин, парвардигор рахматига пайваста болди.

Бирок фарзанди аржуманд Али ибни Мухаммад кушчи болалик йилларидан фанлар сохасида илгорлаб боради ва унинг тармоклари билан машгул. Умид ва ишонч комилки, унинг шухрати иншооллох, якин замон ва тез онларда жахон атрофлари ва мамлакатларга таркалади. Ва бу мухим китоб тамомила йозилиб болди. Юлдузларнинг сифатларидан кузатилган барча нарсалар имтихон килиниб, бу_дитобга киритилиб собит етилди”.

| Бу келтирилган катта парчадан коринадики, козизода Улугбекнинг устози болган ва «Зиж”нинг анча кисми унинг иштирокида йозилган. Бундан яна шу нарса коринадики, Улугбек Самарканддаги яна бир йирик олим Жамшид Кошийни устоз демайди, балки унинг йоши Румийдан катта болгани учун Мавлонойи Азам дейиш билан чекланади. Хакикатан хам, у киши Самаркандга 1416 йили, я’ни Улугбек 22 яшар навкирон йигит ва олим сифатида танилганда келади ва у расадхонадаги кузатишлар бошланиши биланок вафот етади. Бирок фан тарихидан шу нарса ма’лумки, Коший «Зиж”нинг назарий кисмини араб тилига таржима етган ва хозир бу таржиманинг нусхалари мавжуд. Демак, бундан коринадики, Улугбек аввал «Зиж”нинг назарий кисмини йозган, сонг жадвал кисми узок кузатишлар натижасида тузилган. Коший еса назарий кисм йозилиши билан уни арабчага агдарган ва жадваллар устида ишлар бошланишида вафот етган.

Яна бир диккатга сазовор нарса, бу Улугбек Али кушчини «фарзанди аржуманд” дейишидир. Аслида Али кушчи унинг фарзанди змас, шогирди болиб, илм сохасида устозига Абдуллатиф ва Абдулазизлардан, я’ни оз фарзандларидан хам содик ва вафодор еди. Шунинг учун хам Улугбек унга оз оглидек карар еди ва унинг йордами билан «Зиж”ни «фарзанди аржуманд Али ибн Мухаммад кушчи… иттифоклигида” пойонига йетказди.

Енди «Зиж”нинг мазмуни хакида тохталайлик. Асарнинг биринчи – «Та’рих, я’ни хронологиянинг ма’рифати” деб номланган маколаси (китоби) йетги бобдан иборат болиб, у ералар ва календар масалаларига багишланган. Бу бобларда исломда колланиладиган асосий ера – хижрий ераси, сур’йоний-юноний ераси, «жалолий” ераси, хитой ва уйгур ераси, форсий-кадимий ераси ва бу ераларда келтирилган саналарни биридан бирига мослаштириб кочириш хамда бу ералардаги машхур кунлар хакида бахс юритилади. Бундан ташкари ушбу маколада туркий мучал йиллари хакида хам муфассал байон етилади.

Иккинчи – «Вактлар ва унга тааллуклик нимарсалар” деб номланган макола 22 бобдан иборат. У асосан математика ва сферик астрономия масалаларига багишланган. Иккинчи ва учинчи бобларда орта асрлар учун енг аник болган синуслар ва тангенслар жадваллари келтирилади. Маколанинг тортинчи бобида Улугбек еклиптиканинг (фалак ул-бурж) осмон екваторига (му’аддал ун-нахор) огиш бурчагининг микдорини келтиради. Бу хакда у бундай дейди: «Бизнинг кузатишимизча, енг катта огиш (я’ни еклиптиканинг осмон екваторига огиши) бурчагини йигирма уч даража оттиз дакика он йетти сония топдик”. Улугбек топган бу микдор орта асрлар даври учун анча аник еди. Шуни хам айтиш керакки, бу бурчакнинг микдори барча давр астрономлари учун катта ахамиятга ега еди, чунки йоритгичлар ва яшаш жойларининг аник координатларини топиш шу бурчак микдорига боглик еди.

«Зиж”нинг учинчи маколаси 13 бобдан иборат болиб, факат астрономия масалаларига багишланган. Бунда куйош, Ой ва беш саййоранинг харакатлари хакида бахс юритилади. Асарда келтирилган жадвалларнинг аксарияти шу маколага тааллуклидир. Бу жадваллар орасида енг ахамиятга ега болгани 13-бобда келтирилган ва «Тургун юлдузларнинг узунлама ва кенглама бойича холатларини аниклаш” деб аталган юлдузлар жадвалидир. Улугбек «Зиж”ининг бошка «зиж”лардан фаркини корсатиш учун шу йерда мазкур жадвал бошидаги унинг созларини келтирамиз. У айтади: «Птолемейгача болган астрономлар бир минг йигирма икки юлдузнинг холатини аникладилар. Птолемей еса уларни олтита катталик бойича тартиблаб, оз «Алмажистий”сида келтирди. Уларнинг енг каттаси – биринчи катталикда, енг кичиги еса олтинчи катталикдадир. Хар бир катталикни у уч кисмга ажратди. Уларни бир-биридан фарк килиш учун кирк саккиз юлдуз туркумига жойлаштирди. Уларнинг йигирма биттаси фалак ул-бурждан (зклиптика) шимолда, он иккитаси фалак ул-буржда ва он бештаси фалак ул-бурждан жанубда жойлашади. Бу юлдузлардан айримлари шу юлдуз туркумларининг озида, айримлари еса туркумдан ташкарида жойлашади. Бу кейингиларни юлдуз туркумларининг ташки юлдузлари деб хисобланади.

Абдурахмон Софий тургун юлдузларни аниклаш тогрисида махсус китоб йозган, барча кишилар унга мурожаат киладилар ва уни кабул етадилар.

Биз еса юлдузларнинг осмон куррасидаги холатини кузатишимизга кадар улар хакида Абдурахмоннинг китобидагига асосланардик. Бирок озимизда кузатганимиздан кейин ба’зи юлдузларнинг холати унинг китобидагига мос келмаслигини кордик. Аллох бизнинг кузатишларимизга таовун берганидан сонг, бу юлдузлар ва бошка юлдузларнинг холатлари Абдурахмоннинг айтганига зид еканлигининг шохиди болдик. Биз бу юлдузларни оз кузатишимизга мос келган холда куррага жойлаштирганимизда еса кузатганимизга хеч зид келмаганлигини кордик. Биз бунга имонмиз. Биз барча юлдуз туркумларидаги юлдузларни кузатдик. Лекин бундан йигирма йетти юлдуз мустасно, чунки уларнинг жанубий масофаларининг катталиги туфайли улар Самаркандда коринмасди. Бу Самаркандда коринмайдиган юлдузлардан йеттитаси Мижмара («Курбонгох”) юлдуз туркумидан, саккизтаси Сафина («Кема”) туркумидан – булар 36 нчи юлдуздан 41 нчигача ва 44, 45-юлдузлар; он биттаси Кентаврус («Кентавр”) туркумидан – булар 27 нчидан охиригача ва яна битта Саб’ («Хайвон”) юлдуз туркумидан – бу 10 нчи юлдуз.

Шу йигирма йетти юлдузни биз китобимизга Абдурахмон Софий санаси билан келтирамиз. колган саккиз юлдуз хакида Абдурахмон Софий оз китобида уларни Птолемей корган йерда хеч кандай юлдуз топмаганлигини айтган. Биз хам хар канча харакат килсак-да, оша жойларда хеч кандай юлдузни топмадик. Шунинг учун биз хам у саккиз юлдузни бу китобимизда келтирмаймиз. Бу юлдузлар Мумолик ал-аинна («Жилов ушловчи”)нинг 14-нчи, Суб’нинг 11-нчи юлдузи ва Хутдан ташкарида, жанубдаги олтита юлдуздир”.

Келтирилган парчадан коринадики, Улугбекнинг юлдузлар жадвали орта асрлар давридаги енг нодир ва мукаммал жадвал болган. Бу парча Улугбек расадхонасида юлдузлар глобуси ясалган, деган хулосага хам олиб келади.

«Зиж”нинг охирги – «Юлдузларнинг доимий харакати” деб номланган тортинчи маколаси икки бобдан иборат ва у асосан илми нужумга багишланган.

Улугбек «Зиж”и орта асрлардаги енг мукаммал астрономик асар болиб, тезда замондошларининг диккатини озига жалб етди. Енг аввал бу асар Самаркандда Улугбек атрофида топланган олимлар ижодига та’сир корсатди. «Зиж”ни органиш шуни корсатадики, у асосан амалий колланишга молжалланган болиб, назарий масалаларни байон етишни Улугбек олдига максад килиб коймаган. Шунинг учун болса керак, «Зиж”ни биринчи болиб Самарканд олимларининг ози, хусусан Али кушчи шархлайди. Ундан кейинги шархларни Мирам Чалабий ва Хусайн Биржандийлар йозади.

1449 йили Улугбекнинг фожиали халокатидан сонг Самарканд олимлари аста-секин Якин ва Орта Шарк мамлакатлари бойлаб таркалиб кетадилар. Улар озлари борган йерларга Самарканд олимларининг ютукларини ва «Зиж”нинг нусхаларини хам йетказадилар. Хусусан Али кушчи 1473 йили Истанбулга бориб, у йерда расадхона куради. Шу тарика Улугбек «Зиж”и Туркияда таркалади ва Туркия оркали Овропо мамлакатларига хам йетиб боради.

Хозирги кундаги ма’лумотларга кора «Зиж”нинг ЮОга якин форсий нусхаси ва 15 дан ортик арабий нусхаси мавжуд. Орта асрларда йозилган хеч бир астрономик йоки математик асар бунчалик оммавий ва кенг ма’лум болмаган. «Зиж” мусулмон мамлакатларининг деярли барчасида органилган ва шархланган. Уни шархлаган олимлардан куйидагиларнинг номларини еслатиш мумкин: Шамсиддин Мухаммад ибни Абул Фатх ас-Софий ал-Мисрий (ваф. тах. 1495), Абулкодир ибни Ройоний Лахижий (ваф. 1519), Мирам Чалабий (ваф. 1525), Абдулали Биржандий (ваф. 1525), Гийосиддин Шерозий (ваф. 1542).

Улугбек «Зиж”и айникса Хиндистон олимларига кучли та’сир корсатди. Самарканд олимларининг илмий ан’аналарини Хиндистонга Бобурнинг ози йетказган деган ма’лумот бор. Бобурнинг ворислари отмишдаги шохларга охшаб атрофларига олимларни топлайдилар ва уларнинг илмий изланишларига шароит яратадилар. Хинд олимлари коп тарафдан Самарканд олимларига таклид киладилар. Масалан, Шох Жахон аввал замонида Лахор ва Дехлида ишлаган Фаридиддин Мас’уд ал-Дехлавий (ваф. 1629) «Зижи ШохЖахоний” номли асар йозади: ундаги макола ва бобларнинг сони худди Улугбек «Зиж”идагидек ва жадвалларнинг хам коп кисми Улугбекдан олинган. Йирик хинд олими Савой Жай Синг (1686–1743) хам озининг «Зижи Мухаммадшохий” асарини Улугбек «Зиж”ининг катта та’сири остида йозган.

«Зиж”нинг Гарбий Овропо фанига хам та’сири катта болди. Умуман олганда Гарбий Овропо Темур ва унинг фарзандларини, айникса Улугбекни ХВ асрданок биларди. Али кушчининг Истанбулдаги фаолияти туфайли Улугбекнинг олимлиги хакидаги хабар хам Овропога таркалади.

1638 йили Истанбулга инглиз олими ва шаркшуноси, Оксфорд университетининг профессори Жон Гривс (1602–1652) келади. кайтишида у ози билан Улугбек «Зиж”ининг бир нусхасини Англияга олиб кетади. 1648 йили аввал «Зиж”даги 98 юлдузнинг жадвалини чоп етади. Оша йилнинг озида Гривс «Зиж”даги географик жадвални хам нашр етади. 1650 йили еса у «Зиж”нинг биринчи маколасининг лотинча таржимасини нашр етади. Гривс 1652 йили мазкур охирги икки ишни кайта нашр етади.

Яна бир инглиз олими ва шаркшуноси Томас Хайд (1636–1703) «Зиж”даги тургун юлдузлар жадвалини 1665 йили форсча ва лотинчада нашр етади. Шуниси диккатга скзоворки, Хайд Гривснинг ишларидан бутунлай бехабар еди. Демак, «Зиж”нинг нусхалари кандайдир йоллар билан унга хам йетиб келган.

Хайднинг нашридан 15 йил кейин поляк олими Ян Гевелий (1611–1687) Дансигда «Зиж”нйнг айрим жадвалларини нашр етади. Бундан кейин ХВИИИ ва ХИХ асрларда катор Овропо олимлари «Зиж”нинг айрим кисмларини нашр етадилар. Франсуз шаркшуноси Л. А. Седийо (1808–1876) «Зиж”нинг торттала маколаси олдидаги созбошилари ва мукаддимасининг франсузча таржимасини 1847–1853 йилларда) нашр етади. Ва нихоят, ХХ аср бошларида америкалик олим Е, Б. Нобл «Зиж”нинг Англия кутубхоналарида сакланадиган 28 колйозмаси асосида юлдузлар жадвалининг инглизча таржимасини нашр етйди (Вашингтон, 1987).

Шундай болишига карамай Улугбек «Зиж”и умуман олганда толик равишда органилмаган, бирор замонавий тилга тола таржима етилмаган.

1994 йили Улугбек таваллудининг 600 йиллиги муносабати билан «Зижи жадиди Корагоний”нинг биринчи бор толигича рус тилига таржимаси босиб чикарилди[1]. Шу йили яна Улугбекнинг «Тарихи арба’ улус” асари хам озбек тилида Тошкентда нашр етилди[2].

«Ма’навият юлдузлари” (Абдулла кодирий номидаги халк мероси нашрийоти, Тошкент, 1999) китобидан олинди.

[1] Мирзо Улугбек Мухаммед Тарагай. Зиджи джадиди Гурагони. Нови’е Гураганови’е астрономическийе таблитси’. Вступителная статя, перевод комментарии и указатели Б. Ахмедова. Т. Изд. «Фан”. Академии Наук Республики Узб. 1994

[2] Мирзо Улугбек. «Торт улус тарихи”. Б. Ахмедовнинг кириш сози, изохлари ва тахрири остида, форсчадан Б. Ахмедов, Н. Норкулов, М. Хасановлар таржимаси.

Хикоялар
Мирзо Улугбек хакида / Мирзо Улуғбек ҳақида (1394-1449)