Кизг’алдок

Кизг’алдок

Кизг’алдок
Кизг’алдок

Неча алплар Толгонойга дираялмай толин ой билан сирлашиб келайотганди. Уларнинг барчаси коксини зах йерга, Турдихол еса кизини Маши масхарага берди. Машининг мучали маймунлиги боисми, болалигидан дарахтга тирмашиб юрарди. Елнинг огзига шамол ойнатиб Раззок миршаб тойига масхара олиб келди. Масхаралар кизгалдок дарасига дор курди. Дорда сакраб-сакраб умбалок ошиб чопди. Най чалиб, илон ойнатди. Йелкасига маймун миндириб ахли кизгалдок липасидаги бир тангасидан тортиб сарик чакасигача шилиб олди. Шу кундан буйон Машибой дом-дараксиз… 
Кейин коп бора бодом гуллади, токилди, йонгок пишди, карга олиб кочди. Яна-яна бодом гуллади, токилди. Йонгок карганинг огзида кетди. Йолбарсдан кочган куйон юрт кезиб, ел оралади. Думини ойнатиб дикка-дикка сакраган куйон кисир чикди. Йер ориклаб ит семирди. Козини йогбосган ит гариб егасини туянинг устида копди. Дашт одамлари катрлаган кавирга болиб колган ушок жонлигини орага бутидан судраб ташлади – огизлар окликка йетмай колди. Ешполнинг еса куни тугди…
Бир карасанг хамсая-халойикнинг ечки-улогини Жинжакли бозорига кувиб кетаверади. Ертасига Найзабулокда ешикма-ешик юриб «Хув биродар! Молингни харом котирмай менга бер, пуллаб бераман», деб кора мол теради. Сонг куни кораборикка карвонини бошлаб кетади. Молни тонг отгунча котарганига сотади. Егасига терисининг хакиниям бергиси келмай боза симиради. Бир колида соч толасидай кесилган аччик пийоз, иккинчиси иссик кабоб билан банд. Огзини катта очиб омонат тишлари билан йогли етни сихдан сугирди. Егилган бошини бироз котариб терак бойи баландликка юзланди-ю «до-о… , до-о… , до-о… , р-р-р… »лаб котти-колди. Даллолнинг нима деяйотганини унинг козлари тикилган томонга карамаган киши билмасди. 
кокиб йотган жун бозори-ю чангиб йотган ун бозори оралигида дорбозларнинг дори бой корсатиб торибди. «До-о… , до-о… , до-о… , р-р-р… »лагани билан Ешпол унга караб чопмади. Юрак олдириб койган. Авваллари ховликиб борар, дуч келган масхарадан пушти камари – еркатой огли Машибойни сорарди. Енди болса узокдан огри мушукдай пойлайди. Масхаранинг козларига тикилади, озида бир ажиб туйгу туймаса сира бормайди. Бора олмайди. кайси бир йили, адашмасам тонгиз йилида Жинжакли бозорида ойин корсатайотган дорбозу масхаралар олдига бориб даллол оглини суриштиради. Масхара болса «Ота-отажон! Мана мен оглингизман, танимадингизми?» деб даврага олиб чикади. Ва беш-олтита тухумни осмонга отиб алмаштира бошлайди. Тухум еса битта болиб колади. Томошаталаблар хам, Ешпол хам хайрону лол. Масхара катта ва кенг ямокдор чалварининг тиззасигача келадиган киссасини тескари килиб осилтириб, егнидаги камзулининг хам шу ахволга туширади. Одамлар масхарани козбоямачиликда айблаб бошлаганида Ешполнинг йелкасига зарб билан бир уради-ю кетидан бешта тухум туширади. Шу-шу даллол масхаралардан коркади. Олдига бормай зимдан термулади. 

Чолларга ергашиб бозорга келган болакайлар уларга шерик катталар куршовидаги дор тагидаги оломонга даллол келиб кошилганида уста дорбоз Масхарани бир шапалок туширди-да, дорга чика бошлади. Аламзада масхара сохта йиглаб ортидан дор устунига тирмашди. Дорбоз лангар тайогини олиб дорнинг нариги бошига югуриб отди. Масхара еса дор устунларининг айри жойига отириб олиб унига рагбат берайотган болаларга юзланди: икки йоноги кип-кизил олма ранг, калин лаблари пишганидан йорилгудек гилос тус, бурни мисоли бемаза бодринг, юкори ва куйи ковоклари гор олма, козларида бир согинч, бир мунг уфуриб турибди. Уни болса калбаки киприк лашкари тосиш билан оввора.
Пушти панох – Ешпол таниди-билди. О’з зуррийоди йер колиб, кокда кимсанинг конглини овлаяпти. Отанинг мехри ийиб тикилиб колганида уста дорбоз дордан икки бора умбалок ошиб масхаранинг олдида пайдо болиб, лангар тайогини тутказиб, ози колларини лангар килиб ортга кайтди. 
Машибой бир-икки-уч кадам ташлади. Лайлак туриш килиб канот кокди. Бир неча бор чумчук сакраш килиб ойнади. Даллол атрофидагиларига «ху-у дорбоз менинг оглим» деб гуррайди. Орзикиб кутилган, Тангридан тиланган дийдор козларидан калкиб тошди. Одимларини тезлаштирайотган масхара югурмокчи болди-ю, арконни ешак килиб миниб колди. Дор арконини кош коллаб махкам ушлаганча чинкирди. Киприк коккунча йонгок шохига осилган огри каргадай осилди-колди. Йокасидан заранг йерга бир тухум тушиб йорилиб кетди. Томошаталаб болалардан бир «У алдабди. Ютиб юборган мояги койнида екан-ку!» дея кичкирди. Худди у масхаранинг бор фириби йенги оркали койнига тухум отказганини коргандай.
Дор томошаси шу тарика таркаган. Ешпол кораборик бозоридан отга мина олмаган оглини хуржунининг бир конжига тош солиб, иккинчисига Машибойни ойогини тиратиб, киндигини егарга махкам босиб келганини тун койнида даллолнинг завжасидан бошка хеч ким кормаган. Бу такир тарихни кизгалдокда Ешпол, мусичаий безалол айоли ва Маши масхарадан бошка билмайди-билаолмайди. 
Толгоной термулган козларни куйдирадиган, ойни суклантирадиган келинчак болди. Ой ва юлдузларни булут камал килган кеча зимистон болди. Тонгга бормай Турдихол кампир уввос тортиб йиглади. Йиги оламни тутиб, осмон хам унга ергашди. Иккови опкасини босолмай, кора йерни азонга коймай шитта лой килди. 
Турдихолнинг холи танг. Тилини ютган. Не киларини, не деярини билмай хайрон котган. Нимаям десин, кизгалдоклик колиб, кизгалдокка кишламок учун конган кора каргалар-да бир тунда он торт кунлик ойни хижолат киладиган гул кизини «Толгоной бузук, Толгон бузук»ка чикариб, кагиллаб «бузук-бузук», дея канот кокиб кетган. 
Сафарбой йер муштлаб на’ра тортиб йотибди. Аламдан окирганини ешитган кекса тогларнинг оппок сочлари токилиб кетди. Олам гумбурлаб чакмок чакди. Толгоной етини юлиб, озини отиб, кон ютиб, кун кормай отказиб борликни кокартириб юборди. Кампир холига дунйоям кул-ди. Яшнади, йошарди. 
Ешигидан ит мораламай койган, ел озини олиб кочган кунларнинг бирида босагани Бухор мулла босди. 
– Турдихол, тузукмисан?
– Мулла ака, Егамнинг ози манглайимни шор емас, зуваламни балчикдан олганми, деб отирибман-да. 
– Есипастлик килма. Хали бир кунлар келар, хув-ана шунда ношукурлигинингдан музтар болиб коласан!
– Яратганнинг йоруг куни, бахт куши болса, одам куриб шериги шайтон жесирни бошига конармиди?! 
– Тилингга ерк бермай, Толгонойингни чакир, озинг хам бери кел! 
карга корганини чокиганидай, Бухор махсум хам билганича окиб, «суфлаб-суфлаб» дамсув ичириб, аччик-аччик танбех бериб тадбир килишини айтди. 
Кампирнинг патагига курт тушиб, жинжаклик Мохов фолчига чопди. Фолчи дойрасини чертиб-чертиб кун ботарда кул тутганга чиказиб, давоси кулранг товук еканидан созлади ва факат момо чирокни Мангит кушноч отказишини тайин етди.
Толгонойнинг пешонаси товук кони рангини олди. Сонг уни жандага солди, олов билан савалаб кока бошлади. кизнинг козига кушноч колидаги олов кизгалдок болиб коринди. Хайолини онасининг тонги йирок тунларда айтган ертаги огирлади.
кадим-кадимда бори баковул, тулки ясовул, карга какимчи, чумчук чакимчи болган пайтда илону чайон хам тек емас екан. У пайтлардаям камбагални туянинг устида ит копаркан, гарибнинг пойини пойлаб чаладиганлар болар екан. Ей, нимасини айтайин, онангни кози ойнаса, додингни кимга айтасан, деган замон екан-да. Кичик бир юрт Хоконнинг мулки екан. Мол-мулкка муккасидан кетган Хокон атрофидаги еллар орасида низо чикариб, устига от хайдар, багрига тиг санчар екан. Тиг санчишни коймас, мол-дунйога тоймас Хокон саройи хотин-халажга, киз-жувонга лик тола екан. Оша зор хизматига шай хуфиялар сон-саноги йок екан. Улар ел оралаб, юрт кезиб, каердаки хусндор киз болса, Хоконга хабарини йетказар екан. 
Кунлардан бирида шумкадамлар кози бир бечора чолу кампирнинг кизига тушибди. Хокон хуфиялари озини совчи деб айтиб, овчиликка килганида навкарларсиз юрмаскан. кизни олиб кетишга келганида чол уларни отовига чорлаб, нон-намак тутиб, оз отмишидан достон куйлабди. Йигитлик чогида Хоконнинг отасига навкарлик килиб, бир жангда онг коли килич зарбидан узилиб, сонига найза санчилиб, яна кайсидир юрт ошганида юзи куйганини айтиб, йоши отгач жангу жадалларга ярамай колиб, олахуржунни бойнига олиб, киз корганини ва йолгиз зуррийоти шу еканини айтибди. Хуфиялар кизини ул зотга муносиб билгани ва навкарлар келганига мамнунлик билдириб, кизи билан хайр-хошлаш учун бир тун сораб ялиниб-йолворибди. Кекса навкарнинг юзидан ота олмаган йигитлар сахарда келишини тайин килиб, жонаб кетишибди. 
Чол «Куним битган, паймонам толган коринади. Сен кизингни олиб коч йо яшир», деса, кампири хонг-хонг йиглаб, уни отмишда коп кишиларнинг йостигини куритганликда айблаб, «Худойимнинг омонатини каердаям асраш мумкин?!», деб зор какшаб, Хоконнинг коли узунлиги, колидан тиги узунлигини айтиб, оз пешонасидан домонгир болибди. 
Ота-онасининг дардидан вокиф киз ойдин тун койнида коклам тухфа етган ок чечакларни оралаб, чангковузни «бийов-бийов-бийов»латиб чала бошлабди. Тиззаларига уриб турган ок чечакларга хаваси кетиб, дилини чангковузга жор етиб чертавериб-чертавериб, озини буткул унутибди. Гулгунчадек лаблари конаб, ок чечак косасига томиб, бехол йикилибди.
Коклам тонгининг шабадаси далада ястаниб йотган чечакларни кизартириб юборибди. кон либосини кийган ок чечакларни чолу кампир кизгалдок кизим деб кучиб овоз чикаргани, аза очгани олис-олис олкаларгаям йетибди.
Хокон юртида «кизгалдок болиб яшайотган киз елда тенг-тенги билан болмагунча кайтмас емиш… кизлигини согинган кизгалдок еса хар бахор кир-адирларга чикиб, кишиларга молтираб туришиям шундан екан…», деган узук-юлук гаплар томир отиб огиздан-огизга, кулокдан-конгилга отаверибди…
Толгонойнинг хайолини сонияга огирлаган ертак аста-асталик билан бутун аклу хушини банд етиб олди. Ойнинг толин болишини, кизгалдокнинг кийгос очилишини кутди. Кундузи онасига хам коринмайдиган, тунда еса чангковуз чертиб тентирайдиган одат чиказиб, «кизгалдокман!», деб да’воям кила бошлади. Кампир кизини жин чалган билиб, фол кордириб, кулранг товук кони енмаганига йойиб, кок улокнинг хам бошини олдириб юрган кунларнинг ойдин тунида Толгоной кизгалдоклар орасида чангковуз чала-чала гойиб болиб колди. У ойга йол олдими, каро йерга коришдими, унисини кизгалдок одамлари билмайди.
Турдихол кампирнинг «Ой-куни толиб тугилмаган Толгоной кизим-ай, билармидинг дунйонинг ози шарманда еканлигин? корнимга жой болган ойкизим, илон ел болган, чайон сиккан дунйо торлик килган кизим-ай! Ей дунйо, тор корнимча йоксан!» деган иддаоларига хамма коникиб кетди. Ел енди биров-ярим дунйодан норизо болса, «Турдихол кампир болиб кет-ей», дея ермак килар одат чикарди…
Турдихол – бу дунйодан хам кари кампир айоздан кокламни, кокламдан кизгалдокни, кизгалдокдан кизини илхак кутади. Ойдин тунда чангковуз чертиб, «кизгалдок боламан!», деб йиглайди. Сафарбойнинг бир етак неваралари кампирнинг козидан кизгалдокни яшириб сарсон. Улар томлар устида, деворлар боготида осган азалги ок чечакларни олиб кочса, «кизгалдокни босма-ей! Оз багрини тиглаган киздир у!», «кизгалдокни юлма, кон йиглаган киздир у!», «кизгалдок гул кизим-ку!», дея Толгонойни йоклай-йоклай тили ич-ичига тортиб кетади. 
Кампирни «ана кетди-мана кетди»лаб болалари «чопха-чоп»га тушиб колади. Мулла Махсум кампирнинг кафтига кафтини койиб калима кайтариб отиради. Кампир не махалга бориб, яна «Толгоной келдими?!», дея туради. Болалари опкасини босиб олади – оз юмуши билан андармон болиб кетади. 
Тол туш кизгалдокнинг осмонидаги куйош тик келиб, соя бермай койган палла. Кеча тили тортиб кетган Турдихол кампир торт ойоклаб том олдига ормалаб борди. Умидвор болиб олис-олисларга каради-ю, икки одим нариниям илгай олмади. «кизгалдок, кизгалдок, Толгоной, Толгон-хов», дея товуш берди. Товушини кампирнинг озиям ешитмайди, дунйодан умидиниям узолмайди. Ози турган такир йердан емаклаганча коллари билан пайпаслаб кизгалдок излайди…

Хикоялар
Кизг’алдок