Axluofobiya — Qorong’ulikdan Qo’rqish

Axluofobiya — bu insonning qorongʻilikdan haddan tashqari va asossiz qoʻrqishi bilan kechuvchi psixologik holat. Bu fobiya asosan bolalik davrida paydo boʻlib, koʻp hollarda voyaga yetgach o‘z-o‘zidan yo‘qoladi. Biroq baʼzan bu qoʻrquv saqlanib qoladi va insonning kundalik faoliyatiga, hissiy holatiga, ijtimoiy aloqalariga jiddiy taʼsir koʻrsatadi. Qorongʻilikdan qoʻrqishni «fobiya» deb atalishi uchun bu faqat biroz noqulaylik emas, balki juda kuchli qoʻrquv bo‘lishi kerak — masalan, yurak tez urib ketishi, nafas olish qiyinlashishi, ter bosishi yoki hatto vahimaga tushish darajasida.

Axluofobiyaning kelib chiqish sabablari

Axluofobiya odatda «tungi qoʻrquv», «xayoliy xavf» yoki «tasavvurdagi yovuz kuchlardan qoʻrquv» sifatida ifodalanadi. Inson qorongʻu xonada yoki tun qorongʻisida oʻzini xavfsiz his qilmaydi. Bu qoʻrquvga sabab boʻluvchi holatlar koʻp: masalan, bolalikda qorongʻilikda qoʻrqitish, yomon voqealarga duch kelish, yoki filmlardagi salbiy sahnalar, vahimali hikoyalar taʼsiri. Baʼzan esa bu fobiya genetik moyillik yoki nerv tizimining yuqori sezuvchanligi bilan bogʻliq boʻlishi mumkin.

Qorongʻilik aslida fiziki jihatdan xavfli emas. Ammo inson ongida u nomaʼlumlik, nazorat yoʻqligi, ehtimoliy xavf va xavfli mavjudotlar bilan bogʻlanadi. Bu holat shaxsda doimiy xavotirni keltirib chiqaradi. Axluofobiya bilan yashaydigan odamlar tun qorongʻisidan yoki yorugʻlik oʻchganida paydo boʻladigan holatlardan qochishga harakat qilishadi. Ular har doim yonida chiroq saqlashlari, yotgan xonani yoritib qoʻyishlari yoki uxlashda boshqa odamlarga ehtiyoj sezishlari mumkin. Bu esa ularning mustaqil yashashlariga toʻsqinlik qiladi.

Axluofobiyaning belgilarini qanday aniqlash mumkin?

Psixologik jihatdan olib qaralganda, axluofobiya shunchaki qorongʻilikdan qoʻrqish emas, balki qorongʻilik bilan bogʻliq xayoliy tahdidlar bilan kurashishdir. Inson ongi qorongʻilikni nomaʼlum xavf sifatida talqin qilganidan keyin, bu holat mustahkamlanib boradi. Har gal qorongʻilikka duch kelganda organizm himoya reaksiyasi sifatida stress gormonlarini chiqaradi. Bu holat tez-tez takrorlangani sayin, insonda bu refleks doimiylashadi va axluofobiya mustahkamlanadi.

Boshqa tomondan, fobiyalarning evolyutsion ildizlari borligi haqida ham taxminlar mavjud. Ilgari odamlar yovvoyi tabiatda yashagan paytda qorongʻilik xavfli hayvonlar va dushmanlar bilan bogʻliq edi. Bu holat odam ongi va instinktlarida saqlanib qolgan boʻlishi mumkin. Biroq zamonaviy jamiyatda qorongʻilik real xavf emas, shunga qaramay, ayrim odamlar bu instinktni nazorat qila olmaydilar.

Axluofobiyaning asosiy belgilari quyidagilardir: qorongʻilikda boʻlishdan keskin bosh tortish, qorongʻu muhitda asabiylashish, yurak urishining tezlashuvi, titrash, qochishga intilish, vahima holati, uyqusizlik, kechasi tez-tez uygʻonish, tushkunlik yoki yolgʻiz qolishdan qoʻrqish. Bu alomatlar turli odamda har xil darajada boʻlishi mumkin. Baʼzilarda engil koʻrinishlar boʻlsa, boshqalarda kundalik hayotni yomonlashtiradigan darajada kuchli boʻlishi mumkin.

Axluofobiyaga qarshi kurash usullari

Axluofobiyaga qarshi kurashishda bir necha yondashuvlar mavjud. Eng samarali usullardan biri bu kognitiv-behavioral terapiya hisoblanadi. Bu usul orqali inson qorongʻilikka nisbatan notoʻgʻri tasavvurlarini aniqlaydi va ularni sogʻlom fikrlar bilan almashtiradi. Masalan, psixolog bemor bilan birgalikda “qorongʻilik xavfli emas” degan fikrni kuchaytirishga urinadi. Dastlab, bemor qorongʻu xonaga qisqa vaqt kiradi va bu vaqt asta-sekin oshirib boriladi. Bu ekspozitsion terapiya deb ataladi va inson ongini real xavf yoʻqligiga ishontirishga yordam beradi.

Yana bir samarali usul — nafas olish texnikalari va meditatsiya. Vahima boshlanganida chuqur nafas olib, ongni tinchlantirish mumkin. Shuningdek, ongni boshqarish usullari, masalan vizualizatsiya orqali o‘zini xavfsiz joyda tasavvur qilish, stressni kamaytirishga yordam beradi. Meditatsiya va ongli yondashuv (mindfulness) orqali inson hozirgi lahzada yashashni, ongini nazorat qilishni oʻrganadi. Bu esa fobiya ustidan nazoratni kuchaytiradi.

Baʼzan psixologik yordam bilan birga dorilar ham qoʻllaniladi. Bu asosan zoʻr berilgan vahima holatlarida, uyqu buzilishida yoki depressiya bilan birga kechadigan fobiyalar uchun tavsiya etiladi. Biroq dorilar fobiya sababini bartaraf etmaydi, faqat alomatlarni yumshatadi. Shuning uchun psixoterapiya bilan birga dori vositalarini qoʻllash foydali boʻlishi mumkin.

Fobiya haqida ochiq gapirishning ahamiyati

Fobiya haqida ochiq gapirish, uni inkor qilmaslik muhim. Aks holda, qoʻrquv kuchayib, odam hayotining koʻp sohalarini cheklab qoʻyishi mumkin. Afsuski, koʻpchilik odamlar bunday fobiyalarni sharmandali deb hisoblab, uni yashirishga harakat qilishadi. Bu esa fobiya bilan kurashish imkoniyatini kamaytiradi. Agar bola qorongʻilikdan qoʻrqayotgan boʻlsa, uni masxara qilish, ustidan kulish yoki “qoʻrqma, hech narsa yoʻq” deb eʼtiborsizlik qilish notoʻgʻri. Aksincha, bolaning his-tuygʻulari tan olinishi va uni qoʻllab-quvvatlash muhimdir. U bilan birga qorongʻilik haqida suhbat qurish, xavf yoʻqligini tushuntirish, xavfsizlik hissini shakllantirish foydali boʻladi.

Qorongʻilikdan qoʻrqish har doim ham patologik holat emas. Bu baʼzida stress, charchoq yoki emotsional holat bilan bogʻliq boʻlishi mumkin. Biroq, agar bu holat kundalik hayotga taʼsir qilsa, insonda xavotir, vahima, uyqusizlik, ijtimoiy chekinish kabi muammolar yuzaga keltirsa, unda bu fobiya darajasiga yetgan boʻlishi mumkin.

Jamiyat va maktablarda ruhiy salomatlik madaniyati

Jamiyatda ruhiy sogʻliq haqida ochiq suhbatlar qilish, psixologik muammolarni tan olish madaniyati rivojlantirilsa, axluofobiya kabi holatlar erta bosqichda aniqlanib, o‘z vaqtida davolanadi. Shuningdek, ruhiy salomatlik maktablarda ham muhokama qilinishi, bolalarga emotsiyalarni tan olish, ifodalash va boshqarish oʻrgatilishi kerak. Bu orqali keyingi bosqichlarda rivojlanishi mumkin boʻlgan fobiyalar oldi olinadi.

Xulosa

Xulosa qilib aytganda, axluofobiya — bu insonning qorongʻilik bilan bogʻliq bo‘lgan noaniqlik, xavf va xayoliy tahdidlardan qoʻrqishi bilan bogʻliq holatdir. Bu fobiya bolalikda boshlanib, baʼzida mustaqil tarzda yoʻqoladi, baʼzida esa chuqurlashib boradi. Terapiya, ongni boshqarish usullari, psixologik qoʻllab-quvvatlash va jamiyatning toʻgʻri munosabati orqali bu holat ustidan nazoratni tiklash mumkin. Muhimi, inson o‘z qoʻrquvini tan olishi, undan qochmasligi, balki unga qarshi kurashish yoʻlini topishidir.