Zollinger-Ellison sindromi haqida

Zamonaviy tibbiyotda kam uchraydigan, ammo muhim klinik ahamiyatga ega bo‘lgan kasalliklardan biri bu Zollinger-Ellison sindromidir. Ushbu sindrom oshqozon osti bezi yoki ichak devorida joylashgan gastrin ishlab chiqaruvchi o‘simtalar — gastrinomalar bilan bog‘liq bo‘lib, bu o‘simtalar haddan tashqari ko‘p miqdorda gastrin gormoni ishlab chiqarishiga olib keladi. Gastrin esa o‘z navbatida me’da shirasining, ayniqsa xlorid kislotaning ortiqcha ishlab chiqarilishiga sabab bo‘ladi. Natijada oshqozon va o‘n ikki barmoq ichakda bir nechta yara paydo bo‘lishi mumkin. Ushbu holat sog‘liq uchun jiddiy muammolarni keltirib chiqarishi mumkin va o‘z vaqtida aniqlanib, to‘g‘ri davolanmasa, asoratlar yuzaga kelishi ehtimoli yuqori bo‘ladi.

Kasallikning kelib chiqish sabablari va mexanizmi

Zollinger-Ellison sindromining asosiy sababi gastrinoma deb ataluvchi o‘simta hisoblanadi. Bu o‘simta odatda oshqozon osti bezi yoki kichik ichakning yuqori qismida hosil bo‘ladi. Ba’zida bu o‘simtalar yaxshi sifatli bo‘lishi mumkin, lekin ko‘p hollarda ular malign xususiyatga ega bo‘ladi. Ular ortiqcha miqdorda gastrin ishlab chiqarib, me’da kislotasi ishlab chiqarilishini keskin oshiradi. Shuning natijasida oshqozon shilliq qavati kislotalik ta’siridan jiddiy shikastlanadi, yara hosil bo‘ladi va bu jarayon davomli og‘riq, qon ketishi, ba’zan esa teshilish kabi holatlarga olib kelishi mumkin.

Zollinger-Ellison sindromi ba’zan irsiy kasallik bo‘lgan ko‘p sonli endokrin o‘simtalar sindromi — MEN-1 (multiple endocrine neoplasia type 1) tarkibida ham uchrashi mumkin. Bu holatda bemorda boshqa endokrin bezlarda ham o‘simtalar mavjud bo‘lishi ehtimoli ortadi.

Klinik belgilari

Zollinger-Ellison sindromi ko‘pincha oddiy oshqozon yarasi yoki dispepsiya bilan chalkashib ketadi, chunki dastlabki belgilar o‘xshash bo‘ladi. Bemorlar odatda qorin sohasida og‘riq, ko‘ngil aynishi, qusish, ishtaha yo‘qolishi, vazn yo‘qotish kabi shikoyatlar bilan shifokorga murojaat qilishadi. Og‘riq odatda ovqat yegandan keyin kuchayadi va ba’zida tun vaqtida ham bezovta qilishi mumkin. Antasid dorilar yoki proton pompasini ingibitorlari vaqtincha yengillik beradi, ammo asosiy sabab bartaraf etilmagani uchun muammo davom etaveradi.

Kasallik rivojlangan hollarda bemor ich ketishi, qonli najas, qusishda qon aralashmasi, og‘ir holatlarda me’da yoki ichakning teshilishi kabi og‘ir asoratlarga duch kelishi mumkin. Bu holatlar hayot uchun xavfli bo‘lishi mumkin va zudlik bilan tibbiy aralashuvni talab qiladi.

Tashxis qo‘yish usullari

Zollinger-Ellison sindromini aniqlash uchun bir nechta laborator va instrumental tadqiqotlar talab qilinadi. Birinchi navbatda bemorning qonida gastrin gormoni darajasini o‘lchash zarur. Agar gastrin darajasi normaldan bir necha baravar yuqori bo‘lsa, bu gastrinoma mavjudligidan dalolat beradi. Shuningdek, me’da kislotasi darajasini aniqlash ham muhim, chunki gastrin faolligi oshgan hollarda kislotaning pH darajasi past bo‘ladi.

Bundan tashqari, o‘simta joylashgan joyni aniqlash uchun endosonografiya, kompyuter tomografiyasi, yadro tibbiyotida qo‘llaniladigan somatostatin reseptorli PET/CT kabi yuqori texnologiyali usullardan foydalaniladi. Ushbu usullar yordamida o‘simtaning aniq o‘lchami, joylashuvi va tarqalish darajasi aniqlanadi. Ba’zida o‘simta juda kichik bo‘lishi mumkin, shuning uchun yuqori sezuvchanlikka ega usullar muhim ahamiyat kasb etadi.

Davolash yo‘nalishlari

Zollinger-Ellison sindromini davolashda ikki asosiy maqsad mavjud: birinchisi — me’da kislotasi ishlab chiqarilishini nazorat qilish, ikkinchisi esa — gastrin ishlab chiqarayotgan o‘simtani aniqlab, uni bartaraf etish. Me’da kislotasini kamaytirish uchun asosan proton pompasini ingibitorlari — omeprazol, pantoprazol, lansoprazol kabi dori vositalari qo‘llaniladi. Bu dori vositalari yuqori dozada va uzoq muddat davomida beriladi, chunki kislotaning haddan tashqari ishlab chiqarilishi kuchli bo‘ladi.

Agar o‘simta aniqlansa va uni operatsion yo‘l bilan olib tashlash mumkin bo‘lsa, bu eng samarali usul hisoblanadi. Ayniqsa, o‘simta kichik va boshqa organlarga metastaz qilmagan bo‘lsa, jarrohlik amaliyoti orqali kasallikdan to‘liq xalos bo‘lish mumkin. Ammo agar o‘simta tarqalgan bo‘lsa yoki olib tashlab bo‘lmaydigan joyda joylashgan bo‘lsa, unda simptomatik davolashga, ya’ni kislotani nazorat qilishga e’tibor qaratiladi.

Ba’zi hollarda sitotoksik kimyoterapiya yoki biologik davo usullari, masalan, somatostatin analoglari ham qo‘llanilishi mumkin. Bu usullar o‘simtaning o‘sishini sekinlashtiradi va simptomlarni yengillashtiradi. Shuningdek, MEN-1 sindromi bilan bog‘liq holatlarda boshqa endokrin o‘simtalar mavjud bo‘lishi ehtimoli bo‘lgani uchun, kompleks tekshiruv va multidisipliner yondashuv zarur bo‘ladi.

Kasallikning prognozi va hayot sifati

Zollinger-Ellison sindromi bilan yashayotgan bemorlarning hayot sifati bevosita tashxisning erta yoki kech qo‘yilganiga, o‘simtaning tabiati va davolash imkoniyatlariga bog‘liq bo‘ladi. Erta tashxis qo‘yilib, o‘simta muvaffaqiyatli olib tashlangan hollarda bemorlar to‘liq sog‘ayishi mumkin. Biroq saraton gastrinoma holatlarida prognoz unchalik ijobiy bo‘lmasligi mumkin va uzoq muddatli nazorat talab qilinadi.

To‘g‘ri tashxis, samarali davo va muntazam tibbiy kuzatuv orqali bemorlarning ko‘pchiligida simptomlar nazorat ostiga olinadi va ular normal hayot tarzini davom ettirishlari mumkin. Shu bilan birga, bu kasallik haqida yetarli ma’lumotga ega bo‘lish, ehtiyot choralariga rioya qilish va belgilarning ilk paydo bo‘lishida shifokorga murojaat qilish kasallikni boshqarish uchun muhim hisoblanadi.

Xulosa

Zollinger-Ellison sindromi nodir uchraydigan, ammo jiddiy oqibatlarga olib keluvchi endokrin kasallikdir. Bu sindromda asosiy muammo gastrin ishlab chiqaruvchi o‘simtaning mavjudligi bo‘lib, u me’da kislotasining keskin ortishiga va natijada og‘ir yaralarning paydo bo‘lishiga olib keladi. Davolash usullari mavjud bo‘lsa-da, erta tashxis va to‘g‘ri davolash muhim rol o‘ynaydi. Har bir bemor holati individual yondashuvni talab qiladi, chunki kasallikning ko‘rinishi va og‘irligi har xil bo‘lishi mumkin. Shuning uchun mutaxassis nazorati ostida to‘liq tekshiruvdan o‘tish va tavsiyalarga qat’iy rioya qilish zarur.