Zamonaviy Tarix Darsliklari

Мазкур дастур 2019-2020 ўқув йилида 5А110601 – Ижтимоий-гуманитар фанларни ўқитиш методикаси (тарих) мутахассислиги бўйича магистратурага кирувчилар учун кириш синовлари дастури, саволномаларни ўз ичига олган. Дастур, саволнома ва мезонлари олий таълимнинг 5140600 – Тарих бакалавриат таълим йўналиши Давлат таълим стандартига асосланиб тузилди.

Ўзбекистон тарихи. Қадимги давр. Ибтидоий жамоа инсоният – тараққиётининг илк босқичи. Тош ва бронза даврларининг инсоният ривожида тутган ўрни ва роли. Ўрта Осиё халқларининг илк темир даврида ижтимоий – иқтисодий ва маданий ҳаёти. Авесто ватанимиз тарихини ўрганишда муҳим манбалардан бири. Қадимги Бақтрия, Қадимги Хоразм. Эрон аҳамонийларининг Ўрта Осиёга истилочилик юришлари. Александр Македонскийга қарши Ўрта Осиё халқларининг кураши. Салавкийлар давлати. Юнон – Бақтрия давлати. Қадимги Хоразм, Қанғ ва Довон давлати. Кушон давлати. Буюк ипак йўли.

Ўрта Осиё ерга эгалик муносабатларининг шаклланиши. Хионийлар, Кидарийлар, Африғийлар, Эфталитлар. Ўрта Осиё халқлари Турк хоқонлиги. Қишлоқларда “кўшк”, “қаср”, “қўрғон”, “ўрғонча”ларнинг қад кўтариши. Меъморчилик, тасвирий санъат. Ёзув: Хоразм, Сўғд, Тохаристон ёзувлари. Турк, Энасой-Урхун ёзувлари. Олтой ёдномаси ва култакин битиклари. Диний қарашлар; зардуштийлик, будда, насора, моний ва ҳам (шомонлик). Турк хақонлигининг инқирозга юз тутиши. Ўрта Осиёнинг араблар томонидан истило қилинишининг икки даври. Арабларнинг Мовароуннаҳрдаги мустамлакачилик сиёсати ва унга қарши халқ ҳаракатлари. Ислом дини ва унинг шарқ халқлари маданиятидаги ўрни. Араб ҳалифалигидаги танглик. Қарлуқлар, Ўғузлар давлатлари. Тохирийлар давлатининг пайдо бўлиши, Фозийлар ҳаракати. Саффорийлар давлатининг ташкил топиши. Сомонийлар давлати. Рофе ибн Лайс бошчилигидаги қўзғолон. Сомонийлар давлатида ижтимоий-сиёсий ва иқтисодий ҳаёт. қишлоқ ҳўжалиги, йер эгалиги, ҳунармандчилик, кончиликнинг ривожланиши. Ички ва ташқи савдо. Пул муомаласи. Ички зиддиятлар тахт учун ўзаро курашлар. Сомонийлар давлатииинг заифлашуви ва инқирози. Қорахонийлар давлати. Қорахонийлар ҳукмронлиги даврида Мовароуннаҳрдаги ижтимоий-иқтисодий ва сиёсий ҳаёт. Ғазнавийлар давлати. Ғазнавийлар ва Салжуқийлар ўртасидаги муносабатларнинг кескинлашуви. К ўчманчи Қорахитойларнинг Мовароуннаҳрга ҳужуми. Хоразмшоҳлар давлати. Мамлакатда иқтисодий юксалиш, шақарларнинг гуллаб-яшнаши. Урганчнинг халқаро аҳмиятга эга бўлган шаҳарга айланиши. Бухородаги Малик Санжар қўзғолони. Х III аср бошларида Хоразмшоҳлар давлатининг сиёсий аҳволи. Аҳолининг таркиби. Иқтў ерлари. Ички эиддиятларнинг кескинлашуви. Жалолиддин Мангуберди, Шахобиддин Хивақий, Нажмиддин Кубро ва бошқа ватанпарварларнинг ички ва ташқи сиёсат бобидаги ҳаракатлари.Ўрта Осиё халқлари маданий ҳаёти, илм-фан. ( I Х-Х II асрлар). Чингизхонннинг Хоразмшоҳлар салтанатига қарши истилочилик юриши. Муғуллар ҳукмронлиги даврида Мовароуннаҳрнинг ижтимоий-сиёсий ва иқтисодий ҳаёти. Х IV асрнинг 60-йилларида Мовароуннаҳрда сиёсий-иқтисодий вазиятнинг оғирлашуви. Амир Темур давлати. Соҳибқироннинг ҳарбий юришлари. Амир Темур давлатидаги ташқи ва ички сиёсат. Ҳарбий ислоҳат ва қўшиннинг тузилиши. Амир Темурнинг илм-фан ривожига эътибори. Темурийлар даврида Мовароуннаҳр ва Хуросон. ( XV аср). Темур салтанатининг парчаланиши. Мирзо Улуғбек (1394-1449) – Мовароуннаҳр ҳукмдори. XV асрнинг II ярмида Мовароуннаҳр ва Хуросондаги ижтимоий-сиёсий аҳвол. Хуросонда Султон Хусайн Бойқора (1469-1506) давлати. Алишер Навоий (1441-1501) – йирик давлат арбоби, илм маърифат ҳомийси. Темурийлар давлатида ижтимоий ва иқтисодий муносабатлар. Ички ва ташқи савдо. Амир Темур ва темурийлар даври маданияти.

Шайбонийлар ҳукмронлиги. XV асрнинг II ярмида Дашти Қипчоқдаги сиёсий вазият. Заҳириддин Муҳаммад Бобур. Шайбонихоннинг ички сиёсати. Шайбонийлар сулоласи ҳукмронлиги инқирози. Аштархонийлар (1601-1756) (жонийлар)нинг ҳокимият тепасига келиши. Бухоро хонлигининг маъмурий бошқаруви. Бухоро хонлигида манғитлар сулоласининг ҳокимият тепасига келиши ва амирлик бошқарувининг жорий қилиниши. Бухоро амирлигининг ижтимоий, иқтисодий ва сиёсий аҳволи. Бухоро амирлигининг чет мамлакатлар билан ўзаро муносабатлари.

Хива хонлигининг ташкил топиши. Сиёсий бошқарув. Россиянинг Хивага уюштирган ҳарбий экспедипияси ва унинг натижалари. Эрон шоҳи Нодиршоҳнинг Хивага юришлари. Иноқларнинг ҳокимият тепасига келиши. Хива хонлиги ҳудудлари ва аҳолиси, қишлоқ хўжалиги.

Қўқон хонлигининг ташкил топиши. Қўқон хонлигининг сиёсий ҳаёти. Қўқон хонлигининг худуди ва аҳолиси, қишлоқ хўжалиги. Қўқон хонлигининг Бухоро амирлиги, Хива хонлиги ва Россия билан муносабатлари.

Қорақалпоқлар тўғрисидаги илк маълумотлар. Қорақалпоқларнинг Бухоро, Хива, Қўқон хонликлари билан қозоқ жузлари ва Россия билан ўзаро муносабатлари. Қорақалпоқ халқининг озодлик учун курашлари (1827-1828 й), (1855 й). (1858-1859).

Ўрта Осиёнинг Эрон, Ҳиндистон, Хитой, Туркия давлатлари билан савдо ва дипломатик алоқалари. Россиянинг Ўрта Осиёга юборган элчилари. Ўрта Осиё масаласида рус – инглиз рақобати. Россия ҳукуматининг Ўрта Осиё хонликларида ўз таъсирини қарор топтириш йўлидаги ҳаракатлари. Россия – Ўрта Осиё муносабатларининг кескинлашуви.Ўрта Осиё халқларининг турмуш ва маданияти.

Х I Х асрнинг иккинчи ярмида ўзбек хонликларининг ижтмоий аҳволи. Феодал муносабатларнинг ўзига хос хусусиятлари. Хонликда йер эгадиги шакллари. Сув муаммоси. Ички ва ташқи савдо. Х I Х асрнинг иккинчи ярмида Ўрта Осиё халқлари маданияти ва санъати. Х I Х асрнинг иккинчи тарихий шароит ва унинг маданий ҳаётга таъсири. Мактаблар. Мадрасалар. Илму-фан намоёндалари. Маърифатпарвар шоир ва ёзувчилар. Тарихшунослик ва хаттотлик. адабиёт, санъат ва халқ группалари, қизиқчилик. Меъморчилик, табобат. Халқ табобатининг анъаналари.

Подшо Россиясининг Ўрта Осиёда ўз таъсирини мустаҳкамлаш йўлидаги қатий ҳаракатлари. Инглиз-рус рақобатининг кучайиши. Ўрта Осиё худудларининг забт этилиши. Туркистон генерал губернаторлигининг ташкил топиши. Зирабулоқ шартномаси (1868 и). Гандимён шартномаси (1873 й.12-август). Россия-Қўқон хонлиги шартномаси (1868 й.13-фев) Халқ норозилигининг сабаблари. Миллий-озодлик ҳаракатларининг бостирилиши ва унинг оқибатлари. Қўқон хонлигининг тугатилиши.Туркистонда подшо Россиясининг мустамлакачилик сиёсати ва унинг хусусиятлари.Туркистон ўлкасини бошқариш ҳақидаги низом (1886). Туркистон ўлкаси марказий бошқаруви. Чор мустамлакачиларининг йер-сув сиёсати. Россия империясининг кўчириш сиёсати, унинг сабаблари ва оқибатлари. Ўрта Осиё темир йўлининг қурилиши, унинг асосий мақсадлари ва вазифалари. Х I Х асрнинг 80-йилларида Фарғона водийсида норозилик ҳаракатлари. Тошкентдаги 1892 йилги қўзғолон. 1898 йилги Андижон (Дукчи Эшон) қўзғолони. 1900 й., 1905-1907 йиллардаги норозилик ҳаракатлари. Биринчи жаҳон уруши ва унинг Туркистон ўлкасига таъсири. 1916 йилги миллий озодлик характеридаги қўзғолонлар. Уларнинг аҳамияти.

Х I Х асрнинг охири – ХХ аср бошларида Туркистоннинг ижтимоий-иқтисодий ва маданий ҳаёти. ХIХ асрнинг охири – ХХ аср бошларида Туркистонда мустамлакачилик сиёсатининг янада кучайиши. Туркистон – Россиянинг ҳом ашё манбаи. Халқ аҳволининг оғирлашуви. Туркистон ўлкасида маданий ҳаёт. Туркистонда чоризм махфий полициясининг ташкил қилиниши ва унинг жадидларга муносабати. Туркистонда давлат думаси сайловларининг ўтказилиши ва унинг оқибатлари. ХIХ аср охири ва ХХ аср бошларида Бухоро амирлиги ва Хива хонлигининг ижтимоий-сиёснй ва иқтисодий аҳволи. Бухоро – Россия муносабатлари. Бухоро ва Хивада маданий ҳаёт ва жадидчилик ҳаракатининг бошланиши.

Россиядаги 1917 йил ф еврал инқилобининг ғалабаси ва унинг Туркис т онга таъсири. “Шўрои ислом”, “Шўрои уламо”, меҳнаткашларнинг турли касаба уюшмалари, “Ислом меҳнаткашлари иттифоқи” ва бошқа ташкилотларнинг ташкил топиши ва фаолияти.

Бутун Туркистон мусулмонларининг II қурилтойи (16-апрел 1917 йил) миллий мухторият ғояси.

1917 йил октябр қуролли қўзғолони. Совет ҳокимиятининг ўрнатилиши. Ўлка мусулмонларининг фавқулодда IV қурултойи. Туркистон мухторияти. Совет ҳокимиятининг Туркистондаги иқтисодий чора-тадбирлари. “Ҳарбий коммунизм” сиёсати. Ўлкада маҳаллий халқнинг истиқлолчилик ҳаракатлари. Истиқлолчилик ҳаракатининг босқичлари, йетакчилари. Хива хонлиги ва Бухоро амирлигининг тугатилиши. Халқ жумҳуриятларининг ташкил топиши. Ўрта Осиёда миллий-давлат чегараланиши. Ўзбекистон СС С Рнинг ташкил топиши. “Ҳужум” ҳаракати ва унинг оқибатлари. Республиканинг маъмурий-худудий бўлиниши. Маъмурий-буйруқбозлик тизимининг шанлланиши. Қатоғонлик сиёсати. Тазийиқ кўрсатиш механизмининг авж олиши. Қорақалпоғистон Мухтор вилоятининг АССРга айлантирилиши ва ЎзССР таркибига кириши. Маданий қурилиш. Ўзбекистон иккинчи жаҳон уруши йилларида. 1946-1985 йилларда Ўзбекистоннинг ижтимоий-иқтисодий ва сиёсий ҳаёти. 80-йилларнинг қатоғонлари. “Пахта иши”, “ўзбек иши” республикага марказ томонидан юборилган югурдакларнинг бегуноҳ кишиларни қатоғон қилиши. Ўзбекистон – қайта қуриш йилларида (1985-1991 йиллар). Социализм ислоҳотининг сўнги босқичи

Миллий истиқлол даври (1991 йилдан. ) Ўзбекистон суверен, демократик давлат. Мустақил давлат рамзлари. Ўзбекистоннинг ўзига хос тараққиёт йўли. Сиёсий ислохотлар. Олий вакиллик органи – қонун чиқарувчи ҳокимиятнинг шаклланиши. Инсон ҳуқуқларини кафолатловчи қонунлар. Сиёсий партиялар тўғрисидаги қонун. Миллий давлат бошқарув тизимининг ташкил топиши. Бошқарув тизимидаги ислоҳотлар. Маҳаллий давлат ҳокимияти тизимидаги туб ўзгаришлар. Маҳалланинг ижтимоий- ҳаётдаги ўрни. Мустақиллик ва кадрлар сиёсати. Ўзбекистон мустақиллиги йилларида Қорақалпоғистон давлатчилиги тараққиёти. Иқтисодий тараққиёт. Аграр ислоҳотлар. Ташқи иқтисодий алоқалар. Ижтимоий соҳадаги ўзгаришлар. Экологик таҳдид. Миллий маданият ва халқ таълими. Жамоат ташкилотлари. Жамиятни демократлаштиришда оммавий ахборот воситаларининг ўрни. Аҳолини ижтимоий ҳимоялаш чораларининг қурилиши. Миллатлараро тотувликни таъминлаш чораларининг амалга оширилиши. Ўзбекистон қуролли кучларининг барпо этилиши. Ўзбекистонда амалга оширилаётган иқтисодий ислоҳотлар Ўзбекистоннинг бозор муносабатларига ўтишдаги ўзига хос йўли. Ўзбекистоннинг маънавий-маърифий ва маданий тараққиёти. Ўзбекистоннинг жаҳон ҳамжамиятига қўшилиши, Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида, 2011 йил якунлари ва Ўзбекистон тараққиётида 2012 йил вазифалари.

Жаҳон тарихи . Ибтидоий жамоа тузуми. Ибтидоий хўжалик ва меҳнат қуроллари, уруғчилик, ишлаб чиқариш хўжаликнинг вужудга келиши жарёни. Деҳқончилик, чорвачилик, ҳунармандчилик. Ибтидоий маданият ва илк диний этиқодлар.

Қадимги Шарқ тарихи. Қадимги Месопатамия. Шумер ва Аккад давлатлари, Оссурия, Бобил давлатлари тарихи ва Месопатамия маданияти. Қадимги Миср тарихи. Манбалар, табиий шароит, аҳолиси, давлатнинг пайдо бўлишига эътибор берилади. Мисрда подшоликлар даври. Мисрнинг ривожланиши ва харбий юришлари, чет элликлар босқини. Мисрнинг маданияти. Қадимги даврда Кичик Осиё манбалари, аҳолиси, табиий шароити. Эрамиздан аввалги III – II минг йилликда шаҳар, давлатлар. Хетт давлатининг маданияти ва унинг қулаши муҳимдир. Троя, Лидия, Фригия давлатлари. Урартунинг юксалиши ва қулаши шунингдек бошқа давлатларга эътибор берилади. Сурия, Финикия, Фаластин. Шарқий Ўрта денгиз худуди ва Арабистон шароити ва аҳолиси. Исроил подшолиги. Арабистон ва унадаги қабилалар ва давлатлар. Шарқий Ўрта денгиз худуди ва Арабистон шароити ва аҳолиси, у ердаги давлатлар масаласи. Қадимги Эрон ва Мидия давлатларига эътибор берилади. Қадимги Ҳиндистон манбалари, шароити, аҳолиси. Маҳенджо-Даро, Хараппа шаҳар-давлати. Магадҳа, Нандлар, Мауръя давлатлари. Қадимги Хинд маданияти. Қадимги Хитой табиий шароити, аҳолиси, манбалари. Шан (Ин), Чжоу давлатлари, Син, Хан империялари.

Қадимги Юнонистон: географик ўрни, табиати, аҳолиси. Крит-Микена маданияти. Гомер даври, буюк Юнон мустамлакачилиги. Қадимги Аттика ва Спарта. Драконт қонунлари, Солон – Перикл ислоҳотлари. Юнон-Эрон уруши. Пелопонес уруши. Эллинистик давлатлар ва уларнинг маданияти. Македония давлатининг ташкил топиши. Филипп II ва Александр Македонскийнинг ислоҳатлари, ҳарбий юришлари.

Қадимги Рим: географик ўрни, шароити, аҳолиси ва қабилалари. Рим шаҳрининг вужудга келиши. Республика бошқарувининг ўрнатилиши, Римнинг Италияни истило этиши. Римнинг Ғарбий ва Шарқий Ўрта денгизда ҳукмронлик қилиш учун кураши. Пуни урушлари. Эамиздан аввалги II – I асрда Римда аграр ва демократик ҳаракатлар. Фуқаролар уруши. Юлий Сезар, Октавиан даврида Республика тузуми. Империя даврида Рим давлати. Илк Рим имперяси даврида Октавиан ҳукмронлиги ва унинг юритган сиёсати, ижтимоий- иқтисодий муносабатлар. III -асрда қулчиликнинг инқирози, оммавий ҳаракатлар, христиан дини каби масалаларга эътибор берилади. Рим давлати ва ундаги Доминат тузуми, Империяни қайта тиклаш учун кураш, оммавий ҳаракатлар устида тўхталиб ўтилади. Шунингдек Ғарбий Римнинг қулаши, IV – V асрларда Рим маданияти. Ғарбий Рим империясининг қулаши. Империя даврида Рим маданияти.

Ўрта асрлар тарихини даврлаштириш. Варварлар қиролликларининг ташкил топиши. Вандаллар, бургундлар, лангобардлар, готлар қиролликлари. Франк қироллигининг империянга айланиши. VI – XI асрларда Византия империяси. I Х- XI асрларда Германия давлати. I Х- XI асрларда Англия давлати. Славянларнинг гуруҳларга бўлиниши. Ғарбий ва жанубий славянларда давлатчилик муносабатларининг шаклланиши. VI – XI асрларда арабларнинг ижтимоий аҳволи. Ислом динигача арабларнинг яшаш шароитлари. VI – XI асрларда асрларда Ғарбий Европада ижтимоий ва иқтисодий муносабатлар. XI – XV асрларда Франция. XI – XV асрларда Германияда давлатчиликнинг ривожланиши. XI – XV асрларда Чехияда сиёсий курашлар. XI – XV асрларда Испания ва Португалия. XI – XV асрларда Византия империяси.

Х VI -Х VII асрнинг биринчи ярми. Ғарбий Европа давлатларида капиталистик муносабатларнинг шаклланиши. Х VI -Х VII асрнинг бошларида Германия давлати. Нидерландия буржуа инқилоби. Х VI -Х VII аср бошларида Англия. Х VI -Х VII асрнинг биринчи ярмида Франция. Х VI -Х VII асрнинг биринчи ярмида Усмонийлар империяси ва унинг таназзулга учраши

Х VII аср охири Х I Х асрнинг 70-йилларигача Англиянинг ижтимоий-иқтисодий ривожланиши. АҚШнинг ташкил топиши. Француз инқилоби. Биринчи империя даврида Франция. Напалеон. Бурбонлар реставрациясидан 1870 йилгача Франция. Х VIII аср охиридан Х I Х асрнинг 70-йилларигача Герман давлатларининг ижтимоий-иқтисодий ва сиёсий аҳволи. Х VIII аср охиридан Х I Х аср 60-йилларигача Австрия империяси. Х VIII аср охиридан Х I Х асрнинг 70-йилларигача Россия. Х I Х асрнинг 30-70 йилларида Лотин Америкаси давлатларининг ижтимоий-иқтисодий аҳволи. Х VIII аср охири Х I Х аср 70-йилларида халқаро муносабатлар.

Биринчи жаҳон уруши. Июль инқирози. Биринчи жаҳон урушининг сабаблари ва уруш иштирокчиларининг мақсадлари. Х I Х аср охири ХХ аср бошларида халқаро муносабатлар. Х I Х асрда халқаро муносабатларда мувозанатнинг йўқола бошлаши. Усмонийлар империясининг парчалана бошланиши. ХХ аср бошида дунёнинг сиёсий харитаси. Империалистик давлатлар o ртасида зиддиятнинг авж ола бориши. Учлар иттифоқи. Франция – Рус иттифоқининг тузиши. Англия – Германия рақобати. Антанта. Биринчи империалистик урушлар. Болқон урушлари. Болгария давлатининг ташкил топиши. Руминия, Сербия, Черногориянинг мустақилликка эришиши. Биринчи жаҳон уруши. Уруш ҳаракатларининг бориши. 1915-1916 йилларда фронтлардаги аҳвол. Мудофаа урушлари. Руминия ва Италиянинг урушга кириши.

Янги тарихнинг иккинчи даврида Европа ва Америка мамлакатларининг маданияти, фан ва техника ютуқлари. Янги шаҳарларнинг ўсиши. Аҳолининг ижтимоий таркибидаги ўзгаришлар. Моддий маданият. Х I Х асрда фаннинг ривожланиши (математика, химия, биология, физика, медицина ва бошқалар).

1918-1945 йилларда Германия. Ноябр (1918й) инқилоби. Версал сулҳи. Веймар конституцияси. Фашизмнинг хокимият тепасига келиши. Ички ва ташқи сиёсат.

1918-1945 йилларда Буюк Британия. Урушдан кейинги иқтисодий ва сиёсий аҳволи, ички ва ташқи сиёсати. Ижтимоий ҳаракатлар. Иккинчи жаҳон урушига кириши. 1918-1945 йилларда Франция. Урушдан кейинги иқтисодий ва сиёсий аҳволи. Ички ва ташқи сиёсати. «Халқ фронти» ғалабаси. Иккинчи жаҳон урушига кириши.

1918-1945 йилларда Италия. Урушдан кейинги иқтисодий ва сиёсий аҳволи. Фашизмнинг ўрнатилиши. Ички ва ташқи сиёсати. Урушга киришиши.

1918-1945 йилларда Испания. Урушдан сўнг иқтисодий ва сиёсий аҳволи. Примо де Ривера диктатурасининг барбод бўлиши. «Халқ фронти»нинг тузилиши ва ғалабаси. Ўтказилган ислоҳотлар. Фу қ аролар уруши ва унинг оқибатлари.

1918-1945 йилларда АҚШ. Урушдан кейинги иқтисодий ва сиёсий аҳволи. Ички ва ташқи сиёсати. Буюк депрессия (турғунлик) йиллари. Ф.Д.Рузвелтнинг олиб борган ички ва ташқи сиёсати. Халқаро ижтимоий ҳаракатлар. Халқаро муносабатлар. Версал-Вашингтон тизими. «Дауес» ва «Юнг» режалари. Рапалло, Локарно, Женева конференциялари. Европада коллектив хавфсизлик ва фашизмга қарши кураш. Шўро-Герман битими.

Иккинчи жаҳон уруши (1939-1945 йй). Иккинчи жаҳон урушининг тайёрланиши, бошланиш жараёни сабаблари, босқичлари. Антигитлер коалициясининг тузилиши. Теҳрон, Қрим, По тс дам конференциялари. Иккинчи жаҳон урушининг тугалланиши ва оқибатлари.

1945-2018 йилларда Европа ва АҚШ мамлакатлари. Урушдан кейин жаҳон харитасида юз берган ўзгаришлар. Дунёнинг икки қарама-қарши тузумга ажралиши ва улар ўртасидаги муросасиз кураш. Жаҳон воқеаларининг 50-60 йиллардаги тараққиёти. Тоталитар режим ва бозор иқтисоди тузуми д аги давлатларда тараққиётнинг бориши. Қуролланиш пойгасининг кучайиши ва оқибатлари. Социалистик тузумнинг инқирози. Жаҳон тарихида янги демократик даврнинг бошланиши ва хусусиятлари. Европа ва Америка давлатларининг энг янги тарихини (1945-2015 йй) ўрганиш учун манбалар ва энг муҳим адабиётлар. 1945-2015 йилларда ГФР. ГФР ни ташкил топиши. Иқтисодий ва сиёсий аҳволи. Ички ва ташқи сиёсати. ГДР билан бирлашуви. Ҳозирги кунда мавжуд муаммолари. Ўзбекистон билан муносабатлари.

1945-2015 йилларда Буюк Британия. Урушдан кейинги иқтисодий ва сиёсий аҳволи. Ички ва ташқи сиёсати. Мавжуд муаммолари. Ҳозирги кунда мамлакатнинг аҳволи. 1945-2015 йилларда Франция. Урушдан кейинги иқтисодий ва сиёсий аҳволи. Ички ва ташқи сиёсати. Мавжуд муаммолари. Ҳозирги кунда мамлакатнинг аҳволи. Ўзбекистон билан муносабатлари. 1945-2015 йилларда Италия. Урушдан кейинги иқтисодий ва сиёсий аҳволи. Ички ва ташқи сиёсати. Хукуматнинг тез-тез алмашинувининг сабаблари. Ҳозирги кунда мамлакатнинг аҳволи. 1945-2018 йилларда АҚШ. Урушдан кейинги иқтисодий ва сиёсий аҳволи. Ички ва ташқи сиёсати. Ҳозирги кундаги аҳволи ва мавжуд муаммолари. Уларни бартараф этиш йўллари ва амалга ошириб борилиши. 2001 йил 11 сентябр воқеалари. Ўзбекистон билан алоқалари.

Халқаро муносабатлар. Урушдан кейинги дастлабки йилларда халқаро муносабатлар. «Совуқ уруш» сиёсатига ўтилиши. Ҳар хил блок ва ташкилотларнинг тузилиши. Қуролланиш пойгасининг авж олиши. Икки тизим ўртасидаги муносабатлар. 70-80 йилларда АҚШ-собиқ Шўро давлати муносабатлари. Тузилган шартномалар. «Совуқ уруш» сиёсатига барҳам берилиши. Ҳозирги кундаги халқаро муносабатларнинг аҳволи. Ўзбекистоннинг халқаро ташкилотлардаги тутган ўрни. Жаҳонда ўйнаётган роли. Халқаро терроризм ва диний экстремизм.

Тоталитар социалистик тузумнинг инқирози ва жаҳон тарихида янги босқичнинг бошланиши. 1989-2018 йилларда Шарқий ва Марказий Европадаги социалистик мамлакатларда бўлиб ўтган воқеалар. Уларнинг оқибатлари. СССРнинг парчаланиши. Мустақил Давлатлар Ҳамдўстлиги (МДҲ) нинг тузилиши, унинг мақсад ва вазифалари. Бозор иқтисодиётига ўтишнинг афзалликлари. Унга собиқ социалистик тузумда яшаган халқларнинг муносабатлари. Собиқ социалистик мамлакатлар. МДҲни нг фаолияти.

Энг янги тарихнинг муҳим якунлари ва келажаги. 1945-2018 йиллардан воқеаларнинг асосий хусусиятлари. Рўй берган ва бераётган ўзгаришлар. Янгича сиёсий тафаккур, йер шарининг келажаги. Инсоният олдидаги муаммолар. Уларнинг бартараф этиш йўллари. Хорижий мамлакатлар тарихидан турмушда фойдаланиш ва унинг келажаги. Ўзбекистон халқининг миллий ғоя ва мафкурасининг хъалқаро жамиятга таъсири ва аҳамияти.

Манбашунослик. Манбашунослик фани предмети, мақсад ва вазифалари. Ёзма манбалар, уларни ўрганиш муҳимлиги, бу соханинг ўзига хос хусусиятлари, ёзма манбалар турлари, уларни қидириб топиш, тарих фанини ўрганишдаги роли ва аҳамияти. Тарихий манбашунослик, адабий, ўзига хос ва умумий ҳусусиятлари. Ўлкамиз тарихи ва уни ўрганишда манбашунослик фани ўрни.

Манбашуносликнинг йўналишлари: Назарий ва амалий манбашунослик. Назарий йўналиш-ёзма манбаларини вужудга келиши ва уларда реал тарихий шароитни акс эттириш қонуниятлари, манбаларни излаб топиш тавсифлаш, таснифлаш, тартибга солиш ва туркумларга бўлиш асосларини ишлаб чиқиш, манбаларни тадқиқ қилиш методикаси ва услубни белгилаб бериш.

Амалий йўналиш-манбашуносликнинг манбаларнинг муайян соҳаси, бўлими, даври, масаласи юзасидан иш олиб бориш, архив, музей, кутубхоналарда манбаларни тўплаш, сақлаш, тавсифлаш. Бу тадбирларнинг кейинги илмий тадқиқотлар учун аҳамияти.

Манбаларнинг турлари.Тошдаги (Урхун, Энасой, Беҳисутун), теридаги ёзувлар (Авесто, Қуръон), тарихий, диний, фалсафий адабиётлар, ҳужжатлар, вақфиялар, фармонлар, ёрлиқлар, тангалар ва бошқалар. Уларнинг ватанимиз тарихини ўрганишда тутган ўрни ва роли, аҳамияти.

Манбашунослик ёндош соҳалари. Матншунослик, археография, нумизматика, палегорафия, дипломатика, эпиграфика ва манбашунослик ўзаро муносабатлари.

Манбашуносликнинг методологик мезонлари. Археографик экспедициялар, қўлёзмаларни қидириб топиш, рақамлаш, ихчам тавсифлар, фихрист-каталоглар, шахслар асарлари каталоглари, алоҳида мақола, манба нашри, таржимаси, изоҳлар, манбалардан тарихни ўрганишда, тарих дарсларида фойдаланиш масалалари, СВР, Фаробий, Ибн Сино, Амир Хусрав Дехлавий, Жомий ва Алишер Навоий асарлари каталоглари ҳусусиятлари, соҳалар бўйича фихристлар. Манба номи, муаммолари, муаллифи, тили, котиби, тури, яратилган ва битилган вақти, ёзилган материали, қўлёзма ўлчами, ҳажми, саҳифадаги сатрлар сони ва бошқа хусусиятларни аниқлаш, турли даврларга хос хусусиятларрини ўрганиш, «абжад» ва «тарих»лар, ҳижрий йил ҳисоби.

Ўзбекистон тарихи қадимги манбалари. Ўрта Осиё қадимий тарихига оид маҳаллий манбалар, «Авесто», Суғд, Хоразмий, туркий, уйғур ёзувлари ва ёдгорликлари.

Қадимги турк манбалари. Енисей битиклар. Суғд тилидаги манбалар. Араб тилидаги манбалар. «Қуъони Карим», тафсирлар, «Ҳадислар», «Пайғамбар қиссалари», «Авлиёлар тўғрисидаги тазкиралар». Араб тилидаги манбалар ҳусусиятлари, Ўрта Осиёлик муаллифлар, ал-Хоразмий, Беруний, Самъоний, Жайхоний, Махмуд Қошғарий, хорижий олимлар – Мадоиний, Табарий, Истаҳрий, Ёқут Хамавий, Ибн Арабшош ва бошқалар.

Форс тилидаги манбаларнинг хусусиятлари. Тарихий асарлар, мемуар ёдгорликлар, географик бадиий асарлар. Мўғуллар давридаги форс тилидаги манбалар, Шахобиддин Насавий, Жувайний, Фазуллох Рашидиддин, Мирзо Улуғбек асарлари ва уларнинг қўлёзмалари, таржима ва нашрлари.

Амир Темур даври манбалари, Низомиддин Шомий, сиёсиддин Али асарлари, «Тузуки Темурий», Ибн Арабшох, Шохрух ва Улуғбек даври манбалари. Ҳофизи Абру, Шарафуддин Али Яздий, Абдураззоқ, Самарқандий, Мирхонд, Хондамир, Алишер Навоий, Бобур, турли ҳужжатлар ва бошқалар. Хорижий тиллардаги манбалар. Иоганн Шилтбергернинг Европа, Осиё ва Африка бўйлаб қилган саёҳати. Клавихонинг эсдаликлари.

Шайбонийлар даври манбалари. «Таворихи-гузида-Нусратнома», Абдулло Нас-руллохнинг «Зубдат ул-асар»и, Мирзо Хайдарнинг «Тарихи Рашидий», Мухаммад Солихнинг «Шайбонийнома» ва Мулло Шодийнинг «Фатҳнома», Фазлуллоҳ ибн Рузбехон «Меҳмонномаи Бухоро» ва бошқалар Ҳофиз Таниш Бухорий.

Ўрта Осиё хонликлар ва чор Россияси мустамлакаси даври манбалари. Хоразм хонлиги манбалари. Мунис, Огаҳий, Баёний тарихий асарлари, тарихий асарлар таржималари. Бухоро амирлиги манбалари. Қоқон хонлиги манбалари. Хорижлик сайёҳлар асарлари, Ҳужжатлар. Н.Муравев, Д.Гладишев, И.Мурадовларнинг хотиралари. Махаллий тарихчилар асарлари, рус матбуоти, олимлари асарлари, архив ҳужжатлари. Чор Россиянинг расмий идоралари, ташқи ишлар вазирлиги рус амалдорларининг хотиралари ҳамда рус тарихчиларнинг асарлари.

Шўролар даври манбалари. Мафкура ва тарих, расмий ҳужжатлар, асарлар, улар талқини. Расмий манбалар, давр тарихи тадқиқотларда, Шўро даври тарихи замонавий тадқиқотларда.

Мустақиллик даври манбалари расмий ҳужжатлар. Президент И.А.Каримов асарлари. Манбашуноликдаги муаммолар таҳлили. Асосий сиёсий-ижтимоий воқеалар мустақиллик даври тарихи замонавий тадқиқотларда.

Тарих ўқитиш назарияси ва методикаси . Тарих ўқтиш методикасинининг предмети, мақсад ва вазифалар. Ўзбекистон Республикаси «Таълим тўғрисидаги қонун», «Кадрлар тайёрлаш Миллий дастури»га биноан тарих фанини ўқитишда ўтказилаётган ислоҳатлар. Умумий ўрта таълим, академик лицей ва касб-ҳунар коллежлар учун яратилган Давлат Таълим стандарти, дастурлар, дарсликлар ва ўқув қўлланмалар. Ўзбекистон Республикаси мустақиллиги даврида ва унгача умум Ўрта таълим, Ўрта Махсус таълим тизимида тарих фанининг мазмун ва моҳияти. Тарих ўқитиш методикасининг предмети ва унинг вазифалари. Тарих ўқитиш жараёнининг таркибий қисмлари ва улар ўртасидаги алоқалар. Тарих ўқитиш методикасининг бошқа фанлар билан боғлиқлиги.

Давлат Таълим Стандартлари, дастур ва дарсликларнинг тузилиши ва мазмуни.Тарих бўйича ДЦ структураси ва мазмуни. Тарих дарсларида тарихий тасаввур ва тушунчаларни шакллантириш методи. Тарих дарсликлари ва уларга қўйиладиган замонавий талаблар. Тарих дарслиги билим манбаи ва таълим воситаси сифатида. Тарих ўқитишнинг ташкилий шакллари. Дарс, унинг турлари ва тузилиши. Тарих ўқитишнинг методлари ва уларнинг классификацияси. Тарих ўқитишнинг кўрсатмали методлари. Тарих дарсларида кўрсатмали ўқитишнинг роли ва ҳусусиятлари. ўқитишинг кўрсатмали воситалари.

Тарих дарсларида Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов асарларидан фойдаланиш методлари. Инновацион педагогик технологияларни ўқув жараёнига татбиқ этиш. Тарих дарсларида манбалар бадиий ва бошқа адабиётлардан фойдаланиш. Замонавий тарих ўқитувчисига қўйиладиган талаблар. Тарих таълимини дидактик асослари. Тарих дарсига қўйиладиган дидактик талаблар. Тарих дарсларида педагогик технологиялардан фойдаланиш. Тарих дарсларида ўқувчиларнинг билим, малака ва кўникмаларини текшириш ҳамда баҳолаш. Ўқувчиларнинг билим, малака ва кўникмаларини текшириб, баҳолаб боришнинг мақсади ва вазифалари. Тарих фанини ўқитишда ахборот технологияларидан фойдаланиш. Тарихни ўрганишда масофали ўқитишнинг ўрни. Масофали ўқитишнинг мазмуни. Электрон ўқув дарсликлари ва ўқув методик комплексларни яратиш, компютер ёрдамида, компютер ёрдамида дарс ва презентацияларини ишлаб чиқиш. Компютер орқали ўқувчилар билимини ривожлантириш ва баҳолаш. Тарих бўйича синфдан ташқари олиб бориладиган ишлар. Синфдан ташқари олиб бориладиган ишларнинг аҳамияти, уларнинг тарих таълими билан узвий боғлиқлиги. Компютер ёрдамида дарс презентацияларини яратиш ва уларни ўқув жараёнига татбиқ этиш. Ўлкашунослик музейлари ва тарихий обидаларга, замоновий архитектура иншоотларига экскурсиялар уюштириш. Тарих хонасининг ўқитувчи томонидан илмий-методик жиҳозланиш талаблари.

Педагогик фаолиятда психологиянинг аҳамияти. Фаолият ва мотивлар. Фаолиятнинг асосий турлари. Мотивация соҳасилари. Шахси экспериментал тадқиқ қилиш методлари. Педагогик жараённи бошқариш. Таълим ва ақлий тараққиёт. Педагогик қобилият ва унинг турлари. Ўқитувчи шахсига қўйиладиган талаблар. Илмий тадқиқот объектлари ва методлари. Таълимни инсонпарварлаштириш ва демократлаштириш, унинг узвийлиги, узлуксизлиги. Ўтмиш ва замонавий педагогиканинг асосий йўналишлари. Илғор педагогик қарашлар. Жаҳон таълим тизими. Педагогик жараёндаги интеграциялар. Ўзбекистон Республикасининг таълим соҳасидаги сиёсати, кадрлар тайёрлаш миллий модели. Таълим ва тарбиянинг ўзига хос хусусиятлари, бирлиги, дифференсияси, ягона педагогик жараён. Таълим назарияси (дидактика)нинг асосий компонентлари: консепсиялари, парадигмалари. Таълим принсплари. Талим методлари, технологиялари. Таълим турлари ва босқичлари. Жамоада, оиладаги тарбия ҳамда ўз-ўзини тарбиялашнинг ўзига хос хусусиятлари. Таълимни бошқариш шакллари. Ўқув-меъёрий ҳужжатлар. Педагог касбининг ўзига хос хусусиятлари. Педагогнинг коммуникатив қобилияти, унинг воситалари.

Илмий ва илмий-техник фаолиятни рағбатлантириш, илмий-тадқиқотчилик компетентлиги, илмий манбааларни таҳлил қилиш методлари: илмий билиш методлари; индукция, дедукция, аналогия; педагогик компетентлик, яъни таълим-тарбия жараёнида қўлланиладиган ўқитиш шакллари, методлари ҳамда воситалари; таълим мазмуни, методлари, воситалари ва шаклларининг узвийлигини таъминлашни билиш, машғулот олиб бориладиган фаннинг мақсади, вазифалари, предмети ва объекти, фаннинг ишлаб чиқаришдаги ўрни ва аҳамияти; фан тараққиётининг ахборот-коммуникация технологияларига боғлиқлиги; фойдаланиладиган асосий дарсликлар, ўқув қўлланмалар ва электрон адабиётлар; фан мазмунини ишлаб чиқишда ўқув режасидаги бошқа фанлар билан горизонтал ва вертикал узвийликнинг таъминланишини баҳолаш; фаннинг истиқболдаги тараққий этиши муаммолари ва уларнинг е чимлари ҳақида билим ва лаёқатга эгалик.

Тарихни ўқитишда инновасион технологиялар. Кириш. Тарих фанини ўқитишда инновацион технологиялар фанининг мазмун ва моҳияти. Тарих ўқитишда инновацион технологиялар фанини ўқитишнинг мақсад ва вазифалари, мазмуни. Таълимга инновацион ва технологик ёндашувнинг моҳияти. Таълим – тарбия жараёнини самарадорлигини оширишнинг долзарб муаммолари. Тарих фанини ўқитувчисининг инновацион фаолияти. Ўқитувчининг илмий-методик тайёргарлигининг таркибий қисмлари.

Тарих дарсларини замонавий талаблар асосида ташкил этиш технологияси. Инновация тушунчаси ва инновацион технологиялар. Педагогик технология тушунчаси ва унинг аспектлари. Педагогик технологиянинг илмий асослари. Замонавий дарсларни ташкил этиш шакллари. Тарих дарсларини ташкил этишга инновацион ёндашув. Дарснинг технологик харитаси. Презентация дарсларини ташкил этишга қўйиладиган талаблар. Педагогик технологиялар, мазмун ва моҳияти.Технология ва методика. Педагогик технологиянинг илмий асослари, ривожланиш босқичлари. Педагогик технологиянинг аспектлари, мезонлари ва қўлланиш даражалари.

Тарих дарсларига педагогик технологияларини жорий этиш. Шахсга йўналтирилган таълим.Тарих дарсларини замонавий талаблар асосида ташкил этиш. Дарсга формал-анъанавий, академик ёндошувнинг таҳлили. Дарс жараёнига янгича ёндошувларнинг мақсад ва вазифалари. Шахсга йўналтирилган таълимнинг мазмун ва моҳияти.

Тарих таълим жараёнини лойиҳалаштириш. Тарих таълим жараёнини лойиҳалаштириш. Д арс жараёнини лойиҳалаштириш (технологик харита тузиш) ва ў қитишнинг лойиҳавий технологияси. Ўқув машғулотларида таълим технологиясини лойиҳалаштириш ва режалаштириш.

Тарих таълими технологиялари классификацияси. Тарих фанини ўқитиш технологиялари классификацияси. Тарих дарсларини ташкил этишда ва бошқаришнинг самарадорлигини оширишда замонавий технологияларнинг ўрни.

Лойиҳа технологияси. Лойиҳали таълим технологиясининг долзарблиги. Тарих дарсларига лойиҳа технологиясини жорий этиш. Лойиҳавий таълимдан фойдаланишнинг ижтимоий-педагогик шартлари. Лойиҳавий таълимнинг асослари. Ўқув лойиҳавий фаолият: тузилиши ва мазмуни. Ўқув лойиҳаси, лойиҳавий фаолият, ўқув лойиҳасининг услубий паспорти.

“Ҳамкорликда ўқитиш” технологияси. “Ҳамкорликда ўқитиш” технологияларининг мазмун моҳияти. Ўқитувчининг ижодкорлиги.

Ўйинли технологиялар.Педагогик ўйинлар ва уларнинг функциялари, мақсад ва вазифалари, классификацияси. Тарих т аълими жараёнида ўйинларни ақлий фаолият билан уйғунлаштириш. Ўйинли технологияларнинг дидактик ва тарбиявий мақсади. Дидактик–ўйинли (сюжетли-ролли, ижодий, ишбилармонлар, ўйин-машқлар) дарсларни ташкил этиш.

Тарих таълимига замонавий ахборот технологияларинижорий этиш. Тарих фанини ўқитишда ахборот технологияларидан фойдаланиш. Ахборот технологияларини қўллаш самарали усуллари. Тарихни ўрганишда масофали ўқитиш. Электрон дарсликлар

Тарих таълими воситаларидан фойдаланишга инновацион ёндашув. Таълим воситалари ҳақида тушунча. Таълим воситаларининг классификацияси. Таълим воситаларини танлашни аниқловчи омиллар, график органайзерлар. Таълимнинг техник воситалари. Компютер ва ахборот технологиялари. Электрон дарслик ва унинг тузилиши.

Тарих фанини ўқитишда чет эл тажрибаларини ўрганиш ва фойдаланиш. Ривожланган хорижий мамлакатларда таълим жараёнида инновацион технологияларни қўллаш тажрибаси. Хорижий мамлакатлар педагогик тажрибаларидан фойдаланиш. Хорижий мамлакатларда ўқув топшириқларига бериладиган эътибор ва уларнинг турлари.

Тарих таълим шакллари – таълим бериш технологиясининг таркиби. Тарих таълимини ташкил этиш шакллари: моҳияти ва мазмуни. Гуруҳларни шакллантириш тамойиллари. Гуруҳларда ҳамкорликда ўқитиш фаолиятини ташкил этиш технологияси

Тарих фанини ўқитишда маъруза ва семинар машғулотларини лойиҳалаштириш. Маъруза дарсларини замонавий асосда ташкил этиш. Маърузанинг самарадорлик шартлари. Маъруза турларининг ўзига хос хусусиятлари. Маърузада ўқитиш технологиясининг жараёнли тузилмаси. Маъруза дарсларида педагогик технологиялардан фойдаланиш. Семинар машғулоти ҳақида тушунча ва унинг асосий вазифалари. Семинарнинг самарадорлик шартлари. Семинар турларининг ўзига хос хусусиятлари. Семинар машғулоти ўқитиш технологиясининг жараёнли тузилмаси.

Тарих фанини ўқитишда ўйинли технологиялардан фойдаланиш. Тарих дарсларида ўқувчиларнинг билиш ва ўйин фаолиятини уйғунлаштириш. Ўйин фаолиятини ташкил этиш босқичлари. Дидактик ўйинли техналогияларга қўйиладиган талаблар, турлари, ўзига хос хусусиятлари, ўқитувчи ва ўқувчилар фаолиятини ташкил этиш ва бошқариш. Ўйинли технологияларнинг турлари.

Тарих фанини ўқитишда муаммоли таълим технологиясидан фойдаланишнинг ўзига хос хусусиятлари. Муаммоли таълим технологиясининг ўзига хос хусусиятлари ва турли. Муаммоли ўқитишга қўйиладиган талаблар. Тарих фанини ўқитишда муаммоли дарслардан фойдаланиш.

Тарих таълимида кейс-технологиясидан фойдаланиш. Кейс ҳақида тушунча. Кейс технологиясининг мазмун моҳияти. Кейсларни ишлаб чиқиш. Кейсларнинг турлари.

Кейсни ишлаб чиқишнинг процессуал тизими. Кейс матнининг ёзилиши. Кейс матни ва илмий педагогик паспорти, расмийлаштириш ва кейснинг баҳоланиши. Кейснинг таълим амалиётига жорий этилиши. Тарих дарсларини ўқитиш жараёнида кейсларни ишлаб чиқиш.

Тарих дарсларига лойиҳа технологияларни жорий этиш. Лойиҳа технологияси ҳақида тушунча. Лойиҳавий таълимдан фойдаланишнинг ижтимоий-педагогик шартлари. Лойиҳавий таълимнинг асослари. Ўқув лойиҳаси. Ўқув лойиҳавий фаолият. Ўқув лойиҳасининг услубий паспорти. Ўқув лойиҳасининг муддатлари.

Тарих фанини ўқитишда ҳамкорликда ўқитиш технологиялари. Ҳамкориликда ўқитиш технологияларининг мазмун моҳияти. Ўқитувчининг тайёргарлиги.

Фойдаланиш учун тавсия этилаётган адабиётлар

1. Каримов.И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. -Т.:Шарқ,1998.

2. Каримов. И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Т.: Маънавият, 2008. – Б.173.

3. Каримов.И.А. Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида.- Т.:Ўзбекистон. 2011.

4. Азизхўжаева Н.Н. Педагогик технология ва педагогик маҳорат. – Т.: ТДПУ. 2003.

5. Академик лицейларнинг ижтимоий-гуманитар фанлар ва хорижий филология йўналишидаги тармоқ таълим стандарти ва чуқурлаштирилган фанлар ўқув дастурлари. – Т.: 2005.

6. Аҳмедов Б.А. Ўзбекистон халқлари тарихи манбалари. – Т.: Ўқитувчи, 1991

7. Сагдуллаев А.С, Аминов Б., Мавлонов У., Норқулов Н. Ўзбекистон тарихи: давлат ва жамият тараққиёти. -Т.: Академия, 2000.

8. Ўзбекистоннинг янги тарихи. 1 – 3 китоблар. -Т.:Шарқ, 2000, 2001.

9. Ўзбекистон тарихи. Р.Х.Муртазаева таҳр.ост. – Т., Университет 2003.

10. Шамсутдинов.Р. Қишлоқ фожеаси: жамоалаштириш, қулоқлаштириш, сургун. -Т., 2004.

11. Ўзб е кистон тарихи ва маданияти. – Т., 1992.

12. Зиё е в Ҳ.З. Туркистонда Россия тажовузи ва ҳукмронлигига қарши кураш. -Т.: Шарқ, 1998.

13. Ўзбекистон тарихи. -Т.:Университет, 1999.

14. Битнер Т. История Африки с древнейших времен. – М., 1991.

15. Испанияда уруш ва инқилоб (1936-1939). 1-том. – М., 1968.

16. Черчелл У. Иккинчи жаҳон уруши. – М., 1981.

17. Бойназаров Ф.Б. Қадимги дунё тарихи. -Т.: А.Қодирий номидаги халқ мероси нашриёти, 2004.

18. Редер Д.Г., Черкасова Э.А. Қадимги дунё тарихи. -Т., 1974.

19. История средних веков.- Москва, 1991.

20. Қурбангалиева Р. Ўрта асрлар тарихи. -Т., 1995.

21. Сагдиев А., Фузаилова Г., Хасанова М. Тарих ўқитиш методикаси. – Т.: Фан, 2007.

22. Зиямухамедова С., Зиямухемедов Б. Новая педагогическая технология, 2002

23. Ишмуҳамедов Р., Инновацион технологиялар ёрдамида таълим самарадорлигини ошириш йўллари. – Т., ТДПУ, 2009.

24. Очилов М. Янги педагогик технологиялар. -Қарши: Насаф, 2000.

25. Фузаилова Г.С, Раҳматуллаева О.Р Тарих фанини касбий соҳаларга йўналтириб ўқитиш методикаси. Услубий қўлланма. – Т., ТДПУ, 2012. – 140 б.

26. Толипов У. Педагогик технологияларнинг тадбиқий асослари. 2008.

Bizni ijtimoy tarmoqlarda kuzating

Tarix darslari turlari va tuzilishi

Reja
1. Dars o’quv va tarbiyaviy ishning asosiy tashkiliy shakli.

2. Zamonaviy tarix darsi, unga qo’yiladigan talablar.
3. Tarix darslari mavzularining uzviyligi va didaktik jihozlanishi.
4. Dars turlari.

Tarix kursi oldiga qo’yilgan ta’lim – tarbiya vazifalarini amalga oshirishning eng muhim shartlaridan biri har bir sinfda o’qitiladigan tarix kursining tutgan o’rni, uning ta’lim-tarbiyaviy vazifalari, har bir bo’lim va bo’limdagi mavzular, hatto har bir darsda o’tiladigan mavzuning ham juz’iy vazifalari oldindan aniq belgilab olingandan keyingina tarix o’qitishga kirishish maqsadga muvofiq bo’ladi.

O’rta ta’lim va o’rta maxsus ta’lim tizimida tarix o’qitishning maqsad va vazifalarini muvaffaqiyatli amalga oshirish birinchi navbatda o’qituvchining har bir darsning ta’lim-tarbiya vazifalarini oldindan aniq va to’g’ri belgilab ola bilishiga bog’liqdir. Bu ham, o’z navbatida, o’qituvchining darsning ta’lim-tarbiya vazifalarini to’g’ri belgilash metodi va usullari haqidagi nazariy bilim va malakalarining darajasiga bog’liqdir.
O’rta ta’lim va o’rta maxsus ta’lim tizimida tarix kursi oldiga qo’yilgan ta’lim-tarbiya vazifalarini amalga oshirishning eng muhim shartlaridan biri har bir darsning ta’lim-tarbiya vazifalarini, shuningdek, uning boshqa darslar sistemasida to’tgan o’rnini aniq belgilash va shu vazifalarni amalga oshirishdan iboratdir. Lekin har qanday tarbiyaviy vazifani ham, bir yoki bir necha darsda yoki sinfdan tashqari mashg’ulotlarda o’tkaziladigan ayrim tadbirlar vositasida batamom mukammal hal qilib bo’lmaydi.
Har bir tarix darsida va darsdan tashqari mashg’ulotlarda tarix o’qitish oldiga qo’yilgan g’oyaviy va tarbiyaviy vazifalarning qandaydir bir elementi amalga oshiriladi. Shuning uchun ham o’qituvchi har bir tarix darsiga tayyorlanishda bu dars oldin o’tilgan darslarning davomi, bu darsda hal qilinishi kerak bo’lgan ta’lim-tarbiya vazifalari esa oldingi yoki kelgusi darslarda bajariladigan ta’lim va tarbiya vazifalarining ajralmas bir tarkibiy qismi ekanligini unutmasligi kerak.
Ilmiy dunyoqarashniig asosini tashkil etuvchi muhim tushunchalarni o’quvchilar asta-sekinlik bilan, bir qancha darslar davomida o’zlashtirib boradi, yangi tushunchalar keyingi dars materiallari asosida konkretlashib, yangi mazmun bilan boyiydi. Keyingi dars o’quvchilarning avvalgi darslarda olgan bilimi, orttirgan malakalarini kengaytiradi, ularda yangi tushunchalar hosil qiladi. O’quvchilar tarixiy protsesslarni keng va chuqurroq tushunadigan bo’lib boradi.
O’qituvchi har bir navbatdagi darsni rejalashtirar ekan, butun tarix kursining bir qismi bo’lgan bu darsda ta’lim va tarbiya vazifalarining qaysi bo’lagi yoki elementi qay darajada, qanday materiallar asosida va qaysi tomonini hal qilishi, o’quvchilarni qanday umumiy xulosalarga olib kelishi, qanday tarixiy tushunchalarni aniqlashi yoki kengaytirishi, qanday yangi g’oyalar tushuntirilishi, ularni qay tarzda tanishtirishi kerakligini puxta o’ylab olishi zarur.
O’qituvchi butun tarix kursining ta’lim-tarbiya vazifalarini ayrim temalarning ta’lim-tarbiya vazifalari bilan bog’lab rejalashtirmog’i kerak. Temalar bo’yicha rejalashtirish temalarni o’qitishning metodik sistemasini ishlab chiqishga yordam beradi. Temalar bo’yicha rejalashtirganda har bir temaning butun tarix kursida tutgan o’rni va roli aniqlab olinadi.
Har bir darsning ta’lim-tarbiya vazifalari o’z-o’zidan emas, balki o’qituvchining ongli va planli ishi asosidagina muvaffaqiyatli amalga oshiriluvi mumkin. Uqituvchi darsga tayyorlanayotganda o’quv programmasining hajmi va mazmunini hisobga olib material tanlaydi, programma va darslik asosida dars planini to’zadi, materialni joylashtiradi va uni bayon qilishda hujjat va boshqa ko’rsatmali qurollardan foydalanish metodlarini belgilaydi.
Ammo, bu ishlar o’qituvchi darsning asosiy g’oyasini, undan ko’zlanayotgan ta’lim-tarbiya vazifalarini, darsda nimaga erishish, o’quvchilarda qanday tasavvur va tushuncha xosil qilish kerakligini aniq va to’g’ri hal qilgan taqdirdagina o’qituvchi ko’zlangan maqsadga erishishi mumkin. Darsning bosh g’oyasi va uning tarbiyaviy vazifalari to’g’ri va aniq belgilanmay o’tkazil-gan dars programmada ko’rsatilgan faktlarni tasodifan, shunchaki sanab o’tishdan iborat bo’lib qoladi.
Material tanlash va uni izchillik bilan joylashtirish, darsda qo’llaniladigan butun didaktik usullar va metodik vosita-larning hammasi darsning bosh g’oyasiga, uning ta’lim va tarbiya vazifalarini hal etish maqsadiga bo’ysundirilishi kerak. Shuning uchun ham har bir darsning bosh g’oyasi va uning ta’lim-tarbiya vazifalarini aniqlash o’qituvchining darsga tayyorlanishida eng muxim bosqichni tashkil qiladi.
Tarix darsiga tayyorlanishning bu muhim bosqichi eng mas’u-liyatli bo’lishi bilan birga, ishning eng qiyin tomoni hamdir.
Tarix darslarining bosh g’oyasini, uning ta’lim-tarbiya vazi-falarini aniq belgilash, ayniqsa, yosh, tajribasiz o’qituvchilar uchun qiyin ko’chadi. Ular ko’pincha darsning ta’limiy vazifalari bilan tarbiyaviy vazifalarini aniq ajrata olmay, ularning birini ikkinchisi bilan aralashtirib yuboradilar yoki konkret dars materialini, uning mazmunini xisobga olmay, tarbiyaviy vazifalarni umumiy ravishda belgilash bilan cheklanib qo’ya qoladilar. Bunday o’kituvchilardan ko’pincha, – shu darsingizda qanday muhim tarbiyaviy vazifalarni hal qilishingiz kerak edi, – degan savolga,- o’quvchilarni milliy ruhda tarbiyalashni ko’zda tutdim,— degan mazmundagi umumiy javob olinadi.
VI—VIII sinflarda turli mamlakatlarda davlatlarning tashkil topishiga doir temalar o’tiladi. Jamiyatning ob’ektiv rivojlanishi asosida davlatning tashhil topishidagi bu umumiy qonuniyatlar hamma xalqlarga ham xosdir. Ammo davlatning tashkil topishidagi umumiy qonuniyatlar bilan birga, har bir xalqning o’z sharoitlaridan kelib chiqadi-gan alstsida o’ziga xos xususiyatlari ham bo’ladi. Shuning uchun ham qator mamlakatlarda davlatning tashkil topishi bilan bog’liq mavzularni o’tayotganda, davlatning tashkil topishidagi umumiy qonuniyatlarnigina emas, balki har bir xalq tarixidagi o’ziga xos xususiyatlarni ham ko’rsatib berish talab etiladi.
Tekshirib ko’rilganda, mavzularning g’oyaviy mazmuni va ta’lim-tarbiya vazifalarini ochib berishga ojizlik qilgan bu talabalarning ko’pchiligi o’rta ta’lim va o’rta maxsus ta’lim tizimida tarixdan dars beruvchi o’qituvchilar ekanligi aniqlandi. Ayni vaqtda ularga tarix o’qitish metodikasining nazariy qismi ham o’tilgan edi.
Ko’p yillik pedagogik amaliyot tajribasi shuni ko’rsatadiki, o’qituvchilar uchun darslarning maqsadini, ta’lim-tarbiya vazifalarini belgilash eng muhim, mas’uliyatli ish bo’lish bilan birga, chuqur bilim, malaka va mahoratni talab qiladigan juda murakkab ishdir. Binobarin, yuqori malakali tarix o’qituvchilarini tayyorlashda bu muhim masalaga alohida e’tibor berish talab qilinadi.
Endi mazkur uchala mavzuni o’qitishdan kuzatilgan maqsadlar va ta’lim-tarbiyaviy vazifalarni, ular mazmunidagi umumiyliklar bilan o’ziga xosliklarni tekshirib ko’raylik.
«Misrda davlatning tashkil topishi»,— mavzuning tarbiyaviy vazifalari quyidagilarni tahlil qilish va umumlashtirish asosidagina to’g’ri va aniq belgilanishi mumkin:
1) qullar, dehqonlar va hunarmandlarning manfaatlari quldorlar manfaatlari bilan qarama-qarshi bo’lib, ular bir-biri bilan chiqisha olmaydi;
2) majbur qiluvchi tashkilotlar — qurolli jangchilar, sud, zindon va shu kabilardan iborat davlat bo’lmasa, ozchilikni tashhil qilgan quldorlar ko’pchilikni tashkil etuvchi qullar, dehqonlar va hunarmandlarni o’z qo’l ostida tutib turolmaydi;
3) eramizdan avvalgi 4000-yillarda Qadimgi Misr jamiyati bir-biriga qarama-qarshi sinflarga, ya’ni qullar va quldorlarga bo’linishi bilan avvalo bir qancha davlatlar tashkil topganini, shundan ming yil o’tgach, eramizdan avvalgi 3000-yillarda esa, poytaxti Memfis shahri bo’lgan bitta yagona quldorlik davlati barpo bo’lganini, o’z qo’shini, qo’riqchilari, sud va zindonlariga ega bo’lgan mana shu davlat qullar va dehqonlar qarshiligini bostirib, quldorlar manfaatiga xizmat qilganini, bu quldorlik davlati forma jihatidan despotik monarxiyadan iborat bo’lganini ko’rsatib berish bu darsning maq-sadini tashkil qiladi.
«Sparta davlatining tashkil topishi» degan mavzuning maqsadini belgilashda quyidagi hollar nazarda tutiladi:
1) eramizdan avvalgi birinchi asrning birinchi yarmida Peloponesning janubi-sharqidagi Lakonikada Sparta davlati tashkil topadi;
2) zramizdan avvalgi birinchi asrning oxirlarida Lakonikani shimoliy yarim oroldan kelgan spartaliklar bosib oldi, keyin Lakonikaning mahalliy aholisi — ilotlar qullarga aylantiriladi, spartaliklarning o’zlari esa quldorlarga aylanadi;
3) quldorlar (spartalilar) qullar (ilotlar) ustidan hukmronligini saqlash uchun davlat barpo qiladi, qo’shin, sud, turma va shu kabi boshka majbur etuvchi tashkilotlarni to’zadi.
Shunday qilib, bu mavzuning asosiy maqsadi Shimoliy yarim oroldan kelgan Doriy qabilalari Lakonikani bosib olib, mahalliy axolini qullarga aylantirish asosida tashkil topgan Sparta davlati — quldorlik davlati ekanini, shu davlat vositasida quldorlar (spartaliklar) qullar (ilotlar) ustidan hukmronligini ta’minlab turganini ko’rsatib berishdir.
Tarix darslarining g’oyaviy mazmunini, uning ta’lim-tarbiyaviy vazifalarini belgilashda nimalarga e’tibor berish kerak?
Avvalo shuni aytish kerakki, tarix darslarining g’oyaviy mazmuni, ta’lim-tarbiya vazifalari tarix programmasida berilgan material mazmuniga qarab belgilanadi.
O’qituvchi darsda tarixiy voqealar va ayrim faktlarni bayon qilar ekan o’quvchilar uchun ularni bilishning qanday ahamiyati borligini jiddiy o’ylab ko’rishi, eng muxim va xarakterli tarixiy faktlarni ayniqsa kengroq qilib gapirib va tahlil; qilib berishi, voqealarning mohiyati, uning qonuniyatlari va tarixiy ahamiyatini ochib ko’rsatishi lozim.
Tarix darslarining asosiy mazmunini tashkil etuvchi tarixiy voqeaning mohiyatini, uni keltirib chiqargan sabablarini, uning qonuniyatlari, ahamiyati va natijalarini chuqur o’rganish asosidagina darsning g’oyaviy mazmunini, ta’lim-tarbiya vazifalarini to’g’ri va aniq belgilash mumkin.
O’qituvchi tarix darsining mazmuni, ta’lim-tarbiyaviy vazifalarini belgilashda tarixiy asarlari va davlat hujjatlariga asoslanib ish ko’rishi kerak. Davlatining hujjatlari tarix o’qitishning nazariy va metodologik asosini tashkil etadi.
Asarlar yuqoridagi namunalarda keltirilganidek, ba’zi mavzularnigina emas, balki butun tarix kursining mazmuni, ta’lim-tarbiya vazifalarini belgilashda o’qituvchi uchun asosiy metodologik manba bo’lib xizmat qiladi. Shuningdek, darsda ulardan foydalanish o’qitishning g’oyaviy, ilmiy-nazariy saviyasini oshirishga yordam beradi. Mavzuni zamonaga bog’lab o’rganish uning mazmunini chuqurroq anglab olishga yordam beradi, mavzuni o’rganishga ko’proq qiziqtiradi, uni aktuallashtiradi, darsning ta’lim-tarbiyaviy ahamiyatini oshiradi.
Tarixni hozirgi zamon bilan bog’lash uchun avvalo, butun kishilik jamiyati tarixini ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti va almashinib turishi muqarrar ekanligi haqidagi bayon qilib. Tarix darslarining g’oyaviy mazmuni ta’lim-tarbiya vazifalarini belgilashda tarix o’quv dasturining uqtirish xati ham katta ahamiyatga egadir. Bu xatda tarix kursining ta’lim-tarbiyadagi roli, vazifalari va mazmuni aniq ko’rsatib berilgan. Shuning uchun ham har bir darsga tayyorlanishda DTS va o’quv dasturining uqtirish xatidagi ko’rsatmalar nazarda tutiladi.
Tarixdan metodik qo’llanmalar hamda maxsus metodik adabiyotlar ham katta rol o’ynaydi. O’qituvchi tarix darslarining ta’lim-tarbiya vazifalarini belgilashda albatta ulardan foydalanishi kerak.
To’g’ri, tarixning hamma bo’limlari bo’yicha ham darslarning ta’lim-tarbiya vazifalarini aniq belgilab olishga yordam beruvchi ko’rsatmani topish qiyin. Shuning uchun bu sohada har bir o’qituvchi shaxsan o’z tajribasi, ijodiga tayanishi kerak bo’ladi.
Darsga puxta tayyorgarlik ko’rish, uning ta’lim-tarbiya vazifalarini to’g’ri va aniq belgilab uyg’unlashtirib olib borishning o’zi kifoya qilmaydi. Muhitning metodik vosita darsda ta’lim-tarbiyani uyg’unlashtirib borishga yordam beradigan metod va vositalardan to’g’ri, o’rinli foydalana bilishdir.
Tarix o’qitishda ta’lim bilan tarbiyani uyg’unlashtirib borishga yordam beradigan metod va vositalar nimalardan iborat?
Tarix bilimlarining tarbiyaviy ta’siri shu bilimlarning qay daraja tarixiy faktlarga asoslanganligi va ularni darsda ishonchli hamda emotsional tarzda ochib berilishiga bog’liqdir. O’quvchilar tarixiy faktlarning to’g’riligini tushunib borishlari va faktlar asosida chiqarilgan xulosalar ular uchun ishonchli bo’lmog’i lozim. Shuningdek, o’quvchilar bayon etilgan faktlarning shu jihatdan to’g’riligiga komil ishonch hosil qilishlari ham zarur.
Tarix o’qitishning muhim vazifasi — tarixiy hodisalarga berilgan ilmiy baholarni va o’rganilayotgan material yuzasidan chiqarilgan boshqa xulosalarni o’kuvchilarga ishonarli qilib tushuntirib berishdan iboratdir. Ma’nosini yaxshi tushunmasdan yodlab olingan xulosalar o’quvchilar uchun ishonarli bo’lmaydi, tafaqur bilan, emotsional kechinmalari natijasida, tushunib, bi-lib olingan xulosalar ishonarli bo’ladi.
Tarix ilmi o’quvchilarning tarixiy faktlarga, xalqlarning faoliyatiga, ijtimoiy sinflarning namoyandalariga, ijtimoiy ideologiya va shu kabilarga emotsional munosabatini uyg’otadi. Tarixiy bilimlarni o’zlashtirishning emotsionalligi bilimlarning puxta egallanishida, tarixga qiziqishni oshirishda, tarixiy faktlarni tahlil qilish va umumlashtirishda, bu bilimni o’rganishda, umuman o’quvchilarning faolligini kuchaytirishda muhim o’rin tutadi.
O’qituvchi tarix fanining bugungi kun talablari va o’rta ta’lim va o’rta maxsus ta’lim tizimida tarixi kursining maqsad, vazifalariga javob beradigan eng muhim tarixiy faktlarni tanlay bilishi, ularni o’quvchilar ongiga jonli va obrazli qilib yetkaza bilishi lozim. O’quvchilar ko’z o’ngida o’tmish va hozirgi zamon voqealari to’g’risida jonli va yorqin tasavvur hosil qila bilish, ularda emotsiya uyg’o-tish, ijtimoiy hayotning yaxlit manzarasini gavdalantirish, bi-limlarni ongli va puxta o’zlashtirishning muhim shartlaridan-dir. Shunga erishish keraqi, har bir ayrim va hatto qisqacha bayon qilingan tarixiy fakt, har bir geografik nom va shaxslar-ning faoliyati ham konkret obrazlar yordamida o’rganiladigan bo’lsin. Obrazli tasvir, obrazli bayon o’quvchilar bilimining il-miy va puxta bo’lish shartlaridan biridir.
O’rta ta’lim va o’rta maxsus ta’lim tizimida tarix kursining maqsadi, ta’lim-tarbiyaviy vazifalari va mazmunini bilish tashkiliy formasi uchun tarix o’qitishning ilmiy asoslarini egallab olishning o’zi kifoya qilmaydi.Tarix kursini o’qitish, uni o’quvchilarning o’rganishi ham darsda va
darsdan tashqaridagi mashg’ulotlarda ham davom etadi. O’rta ta’lim va o’rta maxsus ta’lim tizimida va ta’lim-tarbiya ishlarining asosiy tashkiliy formasi darsdir. Zotan, tarix darslari tizimida har bir darsning
tutgan o’rni va ahamiyatini to’g’ri belgilash, darsning ilmiyligi
va g’oyaviyligini ta’minlash, bilish qonuniyatlari va maqsadga
muvofik, o’quv formalari hamda o’quvchilarning o’quv ishini turi
tashkil etishga yordam beradigan, unga mos pedagogik jarayonni
ilmiy asosda tashkil etish aloxida akamiyatga egadir. Tarix darslarini turlarga bo’lish problemasi tarix o’qitish metodikasi taraqqiyotining bosqichlarida metodistlar tomonidan turlicha hal etib kelindi.
Darslarni turlarga bo’lish masalasida ikki asosiy yo’nalish mavjud edi: birinchi yo’nalish tarafdorlari o’qitish jarayonining qonuniyatlariga asoslanib, darslarni turlarga ajratadilar. Ularning fikricha, darslarni turlarga bo’lishda, ularga xarakteristika berishda ko’proq o’rta ta’lim va o’rta maxsus ta’lim tizimida tarix kursi mazmunini o’zlashtirish jarayonining u yoki bu zvenosiga asoslaniladi. Darslarni turlarga bo’lishning bu printsipini S.V.Ivanov birmuncha to’la ishlab chiqqan edi.
Ikkinchi yo’nalishning vakillaridan biri I.N.Kazantsevdir. Ular dars turlari klassifikatsiyasiga asosan darsni o’tkazish usullarini asos qilib oladilar. Tarix o’qitish metodikasi sohasida prof. V.N.Bernadskiy ham tarix darslari klassifikatsiyasiga metodik usullarni asos qilib oladi va tarix darslarini quyidagi turlarga bo’ladi: o’rta ta’lim va o’rta maxsus ta’lim tizimida lektsiyasi, hikoya qilib berish darsi, tarixiy hujjatlarni tahlil qilish, badiiy adabiyotlardan foydalanish darsi, o’quvchilarning dokladlariga asoslangan dars, prezident asarlarini o’qish va tahlil qilish darsi, kino darsi, ekskursiya materiallari asosida o’tkaziladigan darslar va hokazo. Shuningdek, V.N.Bernadskiy turli usullar yordamida o’tkaziladigan umumlashtiruvchi takrorlash darslarini ham alohida gruppalarga bo’ladi. Biroq, A.A.Vagin o’sha asarida asosli ravishda ta’kidlaganidek, dars turlari klassifikatsiyasiga, dars o’tkazishning metodik usullarini asos qilib olib bo’lmaydi. Chunki dars o’tkazish metodi ham, dars turlari ham uning mazmuni va ta’lim qonuniyatlari bilan belgilanadi, tanlangan o’qitish metodi va dars tipi o’z navbatida uning g’oyaviy mazmuni, ta’lim-tarbiya vazifalarini ado qilishga xizmat etadi. Shunga qaramay V.N.Bernadskiy tomonidan tavsiya qilingan dars turlari, o’sha davr uchun juda katta ahamiyatga ega bo’ldi, negaki, tarix darslarini xilma-xil strukturada o’tkazish mumkinligini ko’rsatib berdi.
Ammo 40—50- yillarning boshlarida yaratilgan o’rta ta’lim va o’rta maxsus ta’lim tizimida tarix darsliklarining faktik materiallar bilan haddan tashqari to’ldirib yuborilganligi hamda ularda metodik ko’rsatmalar yo’qligi darsda o’quvchilarning bilish faolligini va mustaqilligini oshirishga, ularda zarur ko’nikma va malakalar hosil qilishga katta to’sqinlik qilar edi. Darsliklarda to’lib-toshib turgan faktik materiallardan o’qituvchi dars davomida arang foydalanib ulgurar edi. Dars vaqti o’tgan mavzuni so’rash, yangi temani bayon etish, mustahkamlash va uyga vazifa berishga yetardi, xolos. Xullas, ta’limning hamma protsesslari shoshma – shosharlik bilan o’tardn. O’quvchilarning materialni puxta o’zlash-tirishni va malaka hosil qilishning muhim manbai va vositasi bo’lgan hujjatlar va ko’rsatmali qurollar ustida olib boriladigan mustaqil ishlarni qilishga vaqt yetishmas edi. Ayni vaqtda o’quvchilarning mustaqil ishlarini tashkil etish uchun zarur qo’llanmalar va tarixiy hujjatlardan iborat to’plamlarning yetarli emasligi, darsliklarning metodik ko’rsatmalarida savol va topshiriqlar berilmasligi ham darsda o’quvchilarning aqliy faoliyatini aktivlashtirish, mustaqilligini o’stirish ishini qiyin-lashtirar edi. Buning ustiga 40- yildan to 50- yillarning boshlarigacha, tarix darslari turlari problemasi ustida maxsus tadqiqot ishlari olib borilmadi. Hattoki, tarix o’qitish metodikasidan nashr etilgan qo’llanmalarda ham dars turlari masalasi maxsus muammo qilib qo’yilmadi.
Ammo shunday sharoitda ham, fanlarni o’qitish, jumladan tarix o’qitish sohasida qo’lga kiritilgan progressiv metod va usullardan, xilma-xil dars turlaridan ilg’or o’qituvchilar muvaffaqiyatli ravishda foydalanib keldi. Ular shablonga aylanib qolgan «aralash» dars turidan shunchaki foydalanmay unga ijodiy yondashdilar. Ilg’or o’qituvchilar va metodist olimlar o’rta ta’lim va o’rta maxsus ta’lim tizimida da tarix o’qitishdagi nuqsonlarni bartaraf qilish yo’llarini izlay boshladilar.
O’zligini anglashga intilgan har bir xalq o’tmishini bilishi zarur. Tarixni o’rganish umuminsoniy qadriyatlarning mohiyatini anglab yetish uchun, barcha xalqlarning umumjahon tarixiy jarayonida qatnashib, jahon madaniyati hazinasiga qay darajada hissa qo’shganligini bilish uchun ham muhimdir.
Yoshlarni tarixdan oladigan bilimlarini takomillashtirishning usullari turlichadir. Jumladan tarix o’qitish samaradorligini oshiradigan vositalardan biri darsda arxiv materiallaridan foydalanishdir. Dars o’quv jarayonining asosiy bo’g’ini sifatida yoshlarga fan asoslarini o’rgatishda muhim o’rin tutadi.
Metodist P.S.Leybengrub ta’limning asosiy tashkiliy formasi bo’lgan dars tuzilishi jihatidan tor sxemaga, qat’iy bir qolipga tushib qolganligi tarix o’qitish oldiga qo’yilgan vazifalarni muvaffaqiyatli amalga oshirishni qiyinlashtirayotganini, ayni vaqtda bu hol o’qitishda har xil metod va usullardan foydalanishga to’sqinlik qilayotganini, o’quvchilarning darsga qiziqishini ham pasaytirayotganini to’g’ri ta’kidladi. Tarix darsining quyidagi 4 ta tipini tavsnya etdi:
Ta’lim jarayonining barcha elementlarini o’z ichiga olgan,
1) aralash dars; 2) to’liq yoki qisman yangi mavzuni o’rganishga bag’ishlangan dars; 3) umumlashtiruvchi — takrorlash darsi; 4) bilimlarni tekshirish va hisobga olish darsi.
Shuni aytish kerakki, P.S.Leybengrub shu masalaga bag’ishlangan asarlarida ham o’rta ta’lim va o’rta maxsus ta’lim tizimida i tajribasida ilg’or o’qituvchilar qo’llanib kelayotgan dars turlarining hammasini ko’rsatmagan bo’lsada bu masalani o’rtaga qo’yib, matbuot sahifasida munozara boshlab berishi g’oyat foydali ish bo’ldi. Shundan so’ng, 1957 yilda A.Vaginning tarix darslari turlariga bag’ishlangap risolasi e’lon qilinadi. Avtor bu risolasida V.G.Kartsev va P.S.Leybengrublar ko’rsatganidek, tarix darslarining turlari to’rtta emas, balki ko’pligini, ularni turli formalarda olib borish zarurligini pedagogik jihatdan isbotlab berishga harakat qiladi.
Darslar mohiyatiga qarab turlarga ajratiladi. Tarix darslarining mohiyatini ta’lim jarayoni tashkil qiladi. Demak, ta’lim jarayonining ob’ektiv qonuniyatlariga asoslanib, tarix darslarini turlarga bo’linishi masalasini to’g’ri hal qilish mumkin. Darsning har xil turlariga xarakteristika berishda o’quvchilarni tarixiy voqealarni idrok qilishga tayyorlash, materialni tahlil qilishga, asosiy tarixiy faktlar, tushunchalar va qonuniyatlarni anglab olishga, umumlashtirishga, olgan bilimlaridan zarur paytda foydalanishga o’rgatish kabi ta’lim jarayonlari e’tiborga olinadi. Tarix darslarini turlarga bo’lishda uning bir turini boshqa turlaridan ajratib qarash yaramaydi. Chunonchi, o’quvchilarning yangi temani puxta o’zlashtirishi uchun dastlab temaning kirish darsi o’tkaziladi; o’rganilgan tema yoki bo’limni yakunlash uchun — yakunlovchi dars turidan foydalaniladi. Masalan, Qadimgi dunyo tarixining «Ibtidoiy odamlar turmushi» degan birinchi bo’limi oxirida bo’ladigan bir soatlik yakunlovchi darsda to’rt soat davomida o’rganilgan materialni tahlil qilib, o’quvchilar ibtidoiy jamoa tuzumining asosiy bel-gilarini tushunib, bilib oladi. Shuningdek, «Qadimgi Sharq» degan ikkinchi bo’lim oxirida bo’ladigan darsda o’quvchilar Sharqdagi eng qadimgi davlatlarda sinfiy jamiyatning vujudga kelishini, uning mohiyati, eng qadimgi Sharq xalqlarining jahon madaniyati taraqqiyotiga qo’shgan hissasini, «Qadimgi Gretsiya» nomli uchinchi bo’lim oxiridagi darsda quldorlik tuzumining eng yuqori bosqichini, quldorlik tuzumining ibtidoiy jamoa tuzumiga nisbatan taraqqiy etganini, qadimgi greklarning jahon madaniyatiga qo’shgan hissasini «Qadimgi Rim» degan to’rtinchi bo’lim oxiridagi darsda ham, quldorlik tuzumi taraqqiyotining yuqori bosqichini, uning yemirilishi va halokatining qonuniyatlarini bilib oladi.
O’qituvchi o’quv materialini bayon qilish jarayonida uni tahlil qilib boradi va umumlashtiradi. Biroq, ba’zi murakkab mavzular va bo’limlar yuzasidan maxsus tahlil qilish darslari, tarix kursining g’oyaviy mazmuni, ta’lim qonuniyatlari bilan bog’lab maxsus umumlashtiruvchi – takrorlash darslari o’tkaziladi. Har bir darsda, o’quvchilarda xarita, har xil kartinalar, illyustratsiyalar ustida ishlash, jadvallar, reja va konspekt tuzish ko’nikma va malakalari hosil qilish yuzasidan ish olib boriladi. Demak, o’qitishning ilmiy asosda tashkil qilinishi o’qituvchining darsda har xil vazifalarni muvaffaqiyatli bajara bilishiga bog’liq. Tarix o’qitish tarixiy voqealarni bayon qilib berish va uni navbatdagi darsda so’rashdan iborat emas. O’qituvchi o’quvchilarni tarixiy voqealar ustida mustaqil fikrlashga, o’rganilgan tarixiy materiallardan tegishli xulosalar chiqarib olishga, uni umumlashtirishga, mavzular va umuman kursning asosiy masalalarini puxta o’zlashtirib olishga, turli matnlar, xaritalar bilan mustaqil ishlay bilishga, reja, konspekt, xronologik va sinxronistik jadvallar tuzishga, ma’ruza va referatlar tayyorlashga, diagrammalar mazmunini tushunishga o’rgatishi lozim.
Xo’sh, tarix darslarini turlarga bo’lishda nimalarni ko’zda tutish kerak?
O’quv materialining g’oyaviy mazmuni, uning “darsining tur” o’ziga xos xususiyati, sinf o’quvchilarining umumiy tayyorgarligi hamda darsdan kuzatilgan didaktik maqsadlar dars turini, uning strukturasi va metodlarini tanlashda asos bo’lib xizmat qiladi, tanlab olingan dars turi va metodi esa uning g’oyaviy mazmunini muvaffaqiyatli amalga oshirishga yordam beradi. Dars turlari masalasini hal etishda formalizmga va standartga yo’l qo’ymaslik kerak, o’qituvchi navbatdagi temani planlashtirganda, uning mazmuni, ta’lim-tarbiyaviy vazifalarini izchillik bilan, mantiqan bog’lab o’rganishga yordam beradigan dars turlarini oldindan aniq belgilab olishi kerak.
Shunday qilib, tarix V—IX sinflarda va o’rta maxsus ta’lim tizimida o’qitiladi. O’quvchilar sinfdan sinfga o’tgan sari tarixiy materialning ko’-lami ortib, mazmuni murakkablashib, o’quvchilarning tarixiy bilimlari ham chuqurlashib, ko’nikma va malakalari o’sib boradi. Shu bilap birga, darslar struktura jihatidan va mazmunan murakkablashib, darslariing xilma-xil turlaridan foydalanish zaruriyati tug’iladi. Zamonaviy tadqiqotlarga ko’ra, V— IX sinflar uchun 7 xil, o’rta maxsus ta’lim tizimi uchun esa 10 xil dars turi tavsiya etilmoqda.
O’rta ta’lim va o’rta maxsus ta’lim tizimida tarix ta’limining yangi mazmuni va o’quvchilarning bilish faoliyatini yanada faollashtirish vazifalari tarix o’qitishning shakli va metodlarini takomillashtirish uchun imkoniyatlar ochib beradi. O’rta ta’lim va o’rta maxsus ta’lim tizimida tarix o’qitish mazmunan boyidi, o’qitishning mavjud shakli va metodlari takomillashdi, yangi shakl va metodlar yuzaga keldi. Keyingi yillarda seminar va boshqa amaliy mashg’ulotlar yuqori sinflarda tarix o’qitishning o’ziga xos shakliga aylanib qoldi.
Dars turlariga xarakteristika berishda ta’lim jarayonining qonuniyatlari, uning asosiy bosqichlari (o’quvchilarni tarixiy voqealarni idrok etishga tayyorlash, material bilan tanishtirish, uni tahlil qilish, umumlashtirish, mustahkamlash, ko’nikma va malakalar hosil qilish, olgan bilimni ishga solishga o’rgatish va tekshirish) asos qilib olinadi. Tarixni o’rganishning har bir bosqichi materialning mazmuniga qarab, o’ziga muvofiq shakl oladi. Tarix darsining turi o’rganilayotgan temaning g’oyaviy mazmuniga va o’quv-ta’limiy va tarbiyaviy vazifalariga qarab belgilanadi. Binobarin, ta’lim qonuniyatlarini amalga oshirish va temani o’rganishda foydalaniladigan dars turlarini unga muvofiqlashtirib borishning aniq usullari tarix dasturi materialining mazmuniga qarab belgilanadi.
Demak, tarix darslarini klassifikatsiya qilish, uning xilma-xil turlaridan foydalanish o’qituvchining shaxsiy xohishiga emas, balki o’rta ta’lim va o’rta maxsus ta’lim tizimida tarix kursining maqsadi, ta’lim-tarbiyaviy vazifalarini muvaffaqiyatli amalga oshirish zaruriyatidan kelib chiqadigan tarix ta’limining asosiy qonuniyatlari bilan bog’liqdir. Shuning uchun o’qituvchi dars turlarini tanlashda o’rganiladigan mavzuning mazmuni, xarakterini hamda uni o’quvchilarning ongli va puxta o’zlashtirishini, ya’ni ta’lim jarayonining asosiy qonuniyatlarini asos qilib olishi lozim. Dars turini bu yo’sinda tanlash esa o’rta ta’lim va o’rta maxsus ta’lim tizimida tarix o’qitishning ta’lim-tarbiyaviy vazifalarini muvaffaqiyatli amalga oshirish hamda o’qitish metodlari va usullari haqidagi masalani ijodiy hal qilishga yordam beradi.
Maktabda tarix o’qitishning maqsadi, ta’lim – tarbiyaviy vazifalari va mazmunini bilish uchun tarix o’qitishning ilmiy asoslarini egallab olishning o’zi kifoya qilmaydi. Tarix fannni o’qitish uchun, uni o’quvchilarning o’rganishi ham darsda, ham darsdan tashqari mashg’ulotlarda davom etadi. Maktabda ta’lim – tarbiya ishlarining asosiy tashkiliy shakli darsdir. Binobarin, tarix darsining o’quvchilarga bilim berish, ularni vatanparvar ruhda tarbiyalash va komil inson bo’lib yetishishidagi orni beqiyosdir.
Shuni alohida qayd etib o’tish lozimki, O’zbekiston Respublikasi tarix darsiga bo’lgan umumiy psdagogik va didaktik talablar asosida zamonaviy dars variantlarini eksperimental tajribalar asosida ishlab chiqish shu kunga qadar biron tadqiqotchi olim yoki amaliyotchi o’qituvchining ilmiy izlanish ob’yekti bo’lmagan.
O’tmish tarixga nazar tashlaydigan bo’lsak, Turkiston Xalq Maorifi Komissarliginiig 1918 yil 12 seityabrda chiqargan farmonida, boshlang’ich maktabda tarix o’rganish quyidagi tartibda amalga oshirilishi qayd etilgan:
Ijtimoiy va madaniy taraqqiyot jarayoni bo’lgan umumiy tarixni o’rganish, Rossiya va Turkistoi xalqlari tarixini birmuncha aniqliklar kiritilgan holda o’rganish, o’rta maktabda G’arbiy Yevropa xalqlari tarixi – qadimgi, o’rta asrlar va ayniqsa yangi tarixni, shuningdek rus tarixini o’rganish tavsiya etilgan edi.
O’zbekiston maktablarida tarix fanini o’qitish tarixini sinchiklab o’rganar ekanmiz, 20 – yillarga kelganda Turkistonda tarix o’qitish metodikasini pedagogik fan sifatida shakllanishida dastlabki dadil qadamlar qo’yila boshlanganligini guvohi bo’lamiz. Masalai, 1927 yilga kelganda Turkistoi o’lkasida pedagogika fanini taraqqiy etdirishda katta hissa qo’shgan pedagog olim N. P. Arxangelskiy 1 tomoiidan O’zbekiston umumga’lim maktablarida tarix o’qitish samaradorligini oshirishga bag’ishlangai qator ilmiy – metodik maqola va o’sha sharoit uchun nodir metodik qo’llanmalar yaratildi.
Ona tariximizga nazar tashlar ekanmiz, o’zbek xalqining fashizmni tor – mor keltirishda o’zining ulkan hissasini qo’shganligini ko’rsatadigan dalillarni guvohi bo’lamiz. Dalillarga murojaat qilaylik:
Masalan, O’zbekiston urush yillarida davlatga 3 mln. 806 tonna paxta, 54067 tonna pilla, 1 mln. 282 ming tonna don, 48000 tonna meva qoqi, 159 ming tonna go’sht, 22300 tonna jun va boshqa mahsulotlar yetkazib berdi.
O’zbekistondan 1 mln. ga yaqin kishi jangga safarbar etildi, urush yillarida O’zbekistonga sobiq Sovet Ittifoqining frontga yaqin va front zonalaridan 1 mln.ga yaqin kishi, jumladan 200.000 ming bola evakuatsiya qilindi, 1941 yiliiig iyul oyidan noyabr oyiga qadar O’zbekistonga Moskva shahri va viloyati, Ukraina, Belorussiya, Volga bo’yi hududlaridan yuzdan ko’proq korxonalar ko’chirib keltirildi, evakuatsiya qilingan korxonalar o’zbek ishchisi va xizmatchilarnniig kahramonona g’ayrati tufayli qisqa muddat ichida joylashtirildi va ishga tushirildi. Mazkur korxonalarning ko’pchiligi oldingi vaqtiga qaraganda ko’proq mahsulot chiqaradigan bo’ldi. Urush davomida O’zbekistoilik jangchilardan 120 ming kishi orden va medallar bilan mukofotlandilar.
Agar «Urush yillarida O’zbekiston maktablarida tarix o’qitish» masalasining o’zini alohida olib qaraydigan bo’lsak, bu davrda O’zbekistonda umumta’lim maktablarida tarix o’qitish xususida va umuman O’zbekiston xalqlari tarixini o’rganish borasida tahsinga molik ko’pgina ilmiy – uslubiy asarlar yaratilgailigini bilamiz.
Tarix o’qitish metodikasiga doir uslubiy va didaktik adabiyotlarda tarix o’qitishga bo’lgan zamonaviy talablar ham alohida qayd etiladi. Jumladan, Akademik Mirza Mahmudovning «Sovremenniy urok» (M. «Prosveheniye», 1989), P.S. Leybeshrubning «Didakticheskiye trebovaniya k uroku istorii» (M. Izd ~ vo APN RSFSR, 1960). N.G.Dayrnining «Sovremenno’e trebovaniya k uroku istorii» ( M. 1979) va boshqalar. Bu asarlar garchi bevosita tarix o’qitish masalasiga bag’ishlanmagan bo’lsada, aslida 60 – 70 – 80 – yillar sharoitida yozilgan. Lekin metodist olimlarning sho’ro jamiyatining 70 yildan ziyod davr ichida yaratgan ilmiy – uslubiy va didaktik asarlari o’sha davr xususiyatidan kelib chiqqan ba’zi kamchiliklarga qaramasdan bugungi o’z istiqloliga erishgan O’zbekiston Respublikasi maktablarida ham foydalanilib kelinmoqda. Endilikda Respublikamiz tarixchi metodist – olimlari vazifalari ana shu ulkan merosdan O’zbekiston xalqlari tarixining bugungi davri talabi asosidan ilmiy – uslubiy va didaktik yo’llarini yuqori saviyada ishlab chiqishdan iboratdir.
Prezidentimiz aloxida kayd etib o’tganidek, «Yangi demokratik ta’lim konsepsiyasini ishlab chiqish va amalga oshirish lozim bo’ladi. Bunda o’zbek xalqining va respublika hududida boshqa xalqlarning milliy, tarixiy va madaniy an’analari, ma’naviy tajribasi ta’lim va tarbiya tizimimizga uzviy ravishda kiritilishi zarur» . Ilmiy – uslubiy va didaktik jihatdan to’g’ri tashkil etilgan tarix ta’limi dars jarayonida Samara beradigan turli – tuman shakl va usullardan foydalanishni taqozo etadi.
Tarix o’qitish deganda faqatgina o’qituvchini voqealar to’g’risidagi hikoyasini tinglash – u, kelgusi darsda uni o’quvchilardan so`rashgina emas, balki, tarix o’qitish jarayonida biz o’quvchilarimizni fikrlash va tarixiy voqealarini tahlil etish, o’rganilayotgan tarixiy material asosida xulosalar chiqarish va ularni umumlashtirish, tafakkur etish, o’rganilayotgan hamma mavzular va kursning yetakchi g`oyalari ongli ravishda mustahkam o`zlashtirib olish, ularni tarixiy hujjatlar va ayniqsa O`zbskiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov asarlari, nutqlari matni ustida mustahkam ishlab, rejalar va konspekt, xronologik va sinxronologik jadvallar tuzishga, ularni tahlil etishga, qisqacha ma’ruzalar tayyorlashga, tarixiy xaritalar bilan ishlash va to`g`ri tarixiy mo`ljal olishga qunt bilan o`rgatish jarayoniganiga aytiladi.
Tarix darsining o`quv materialini navbvtdagi bir bo`lagi deb hisoblab, uni o’quvchilarga zudlik bilan bayon etib, keyingi bo`lagiga o’tishdangina iborat deb o`ylagan o’qituvchi, albatta xato qilgan bo`lar edi.
Dars – tarix dasturining bir oddiy bo`lagigina emas. Dars – birinchi galda o’quv mashg`ulotidir.

Zamonaviy tarix – Contemporary history

Zamonaviy tarix, ingliz tilidagi tarixshunoslikda, bir qismidir zamonaviy tarix tasvirlangan tarixiy davr taxminan 1945 yildan hozirgi kungacha. [1] Zamonaviy tarix bu yoki zamonaviy zamonaviy davr, yoki u zamonaviy tarixning uchta asosiy quyi qismidan biridir erta zamonaviy davr va zamonaviy zamonaviy davr. Atama zamonaviy tarix hech bo’lmaganda 19-asrning boshidan beri qo’llanilmoqda. [2]

Zamonaviy tarix siyosiy jihatdan hukmronlik qilgan Sovuq urush (1945-91) Qo’shma Shtatlar va Sovet Ittifoqi uning ta’siri butun dunyoda sezildi. Asosan kurash olib borilgan qarama-qarshilik proksi urushlar va kichik xalqlarning ichki siyosatiga aralashish natijasida oxir-oqibat Sovet Ittifoqining tarqatib yuborilishi va Varshava shartnomasi 1991 yilda, quyidagilarga rioya qilgan holda 1989 yilgi inqiloblar. Sovuq urushning keyingi bosqichlari va oqibatlari demokratlashtirish Evropa, Afrika va Lotin Amerikasining aksariyat qismi. Yaqin Sharqda 1945 yildan keyingi davr ustunlik qildi yangi Isroil davlati ishtirokidagi mojaro va ko’tarilish neft siyosati, shuningdek o’sishi Islomizm 1980-yillardan keyin. Birinchi millatparvar hukumat tashkilotlari, masalan, Birlashgan Millatlar Tashkiloti va Yevropa Ittifoqi, 1945 yildan keyingi davrda paydo bo’lgan, Evropa esa mustamlakachilik imperiyalari Afrika va Osiyoda qulab tushdi, 1975 yilga kelib ketdi. Qarshi madaniyatlar atirgul va jinsiy inqilob o’zgartirildi ijtimoiy tomonidan namoyish etilgan g’arbiy mamlakatlardagi munosabatlar 1960-1980 yillar 1968 yilgi norozilik namoyishlari. Aholining turmush darajasi keskin ko’tarildi rivojlangan dunyo tufayli urushdan keyingi iqtisodiy o’sish, bu bilan Yaponiya kabi yirik iqtisodiyotlar va G’arbiy Germaniya paydo bo’lgan. The Amerika Qo’shma Shtatlari madaniyati, ayniqsa iste’molchilik, keng tarqaldi. 1960 yillarga kelib ko’plab g’arbiy mamlakatlar boshlandi sanoatlashtirish; ularning o’rniga, globallashuv kabi yangi sanoat markazlarining paydo bo’lishiga olib keldi Yaponiya, Tayvan, Janubiy Koreya va keyinroq Xitoy, iste’mol mollarini eksport qilgan rivojlangan mamlakatlar.

Ilm-fan 1945 yildan keyin yangi yutuqlarga erishdi: kosmik parvoz, yadro texnologiyasi, lazer va yarim o’tkazgich texnologiyasi bilan birga ishlab chiqilgan molekulyar biologiya va genetika, zarralar fizikasi, va Standart model ning kvant maydon nazariyasi. Ayni paytda birinchi kompyuterlar, so’ngra Internet boshlanib, yaratildi Axborot asri.

2020 yilda COVID-19 kasallik, birinchi bo’lib 2019 yil oxirida hujjatlashtirilgan Vuxan, Xitoy, boshqa mamlakatlarga tarqalib, a Global pandemiya bu butun dunyoda katta ijtimoiy-iqtisodiy buzilishga olib keldi. Ko’pgina mamlakatlar majburiy buyurtma berishdi qulflash muhim bo’lmagan korxonalarning harakati va yopilishi to’g’risida. Pandemiya ba’zi sharhlovchilar tomonidan dunyoning eng muhim global hodisasi sifatida tasvirlangan 21-asr, shuningdek, zamonaviy davrning eng katta inqirozi. [3]

Mundarija

1 Xronologiya
2 Zamonaviy davr
- 2.1 1945 yildan keyin
  - 2.1.1 Axborot asri va kompyuterlar
  - 2.1.2 Kech zamonaviy zamon
    - 2.1.2.1 Terrorizm va urush
    - 2.1.2.2 Katta tanazzul
    - 2.2.1 Hozirgi va kelajak
    - 2.2.2 Ijtimoiy-texnologik tendentsiyalar
    - 2.3.1 Iqlim o’zgarishi
    - 2.3.2 Zamonaviy texnologiyalar
    Xronologiya
    
    Asosiy maqola: Zamonaviy tarixning vaqt jadvallari § Zamonaviy davr
    
    Zamonaviy davr
    
    Asosiy maqola: Zamonaviy_tarix § Evropaning tanazzuli va 20-asr
    
    20-asrning birinchi yarmida dunyo bir qator ulkan to’qnashuvlarni ko’rdi, Birinchi jahon urushi va Ikkinchi jahon urushi. Birinchi jahon urushi tugashiga yaqin bir qator bor edi Rossiya inqiloblari va a Rossiya fuqarolar urushi. Jahon urushlari o’rtasida, 1920-yillarda dunyoning aksariyat qismi taraqqiyot va yangi texnologiyalarni ko’rgan farovonlikning katta ko’tarilishi kuzatildi, ammo bu tez orada Katta depressiya. Shu vaqt ichida Millatlar Ligasi global muammolarni hal qilish uchun tuzilgan, ammo etakchi davlatlar tomonidan etarli darajada qo’llab-quvvatlana olmadi va bir qator inqirozlar dunyoni yana bir bor zo’ravonlik davriga olib keldi.
    
    1945 yildan keyin
    
    Ning zamonaviy davridagi muhim voqealar universal tarix ikkitasini o’z ichiga oladi jahon urushlari va Sovuq urush, Qo’shma Shtatlar va. o’rtasidagi raqobat bilan ajralib turadi Sovet Ittifoqi.
    
    Sovuq urush 1947 yilda boshlangan va 1991 yilgacha davom etgan Kosmik asr bilan bog’liq tadbirlarni o’z ichiga olgan bu vaqt bilan bir vaqtda bo’lgan Kosmik poyga, kosmik tadqiqotlar, kosmik texnologiyalar va ushbu voqealar ta’sirida bo’lgan madaniy rivojlanish. Paks Amerika 1945 yilda Ikkinchi Jahon urushi tugaganidan keyin Amerika Qo’shma Shtatlari tomonidan hukmronlik ustunligi natijasida paydo bo’lgan G’arb dunyosidagi nisbiy liberal tinchlik tarixiy kontseptsiyasiga tatbiq etilgan apellyatsiya.
    
    1945 yildan keyingi dunyo ko’pgina yangi tashkil topdi davlatlar. 1945 yildan keyingi davrda Sovuq urush harbiy koalitsiyalar, josuslik, qurol-yarog ‘ishlab chiqarish, bosqinlar, targ’ibot va raqobatbardosh texnologik rivojlanish orqali namoyon bo’ldi. Sovet Ittifoqi yaratdi Sharqiy blok sifatida egallab olgan mamlakatlarning ayrimlarini Sovet Sotsialistik Respublikalari va boshqalarni saqlab qolish sun’iy yo’ldosh davlatlari bu keyinchalik hosil bo’ladi Varshava shartnomasi. Amerika Qo’shma Shtatlari va G’arbiy Evropaning turli mamlakatlari a Qamoq uchun siyosat kommunizm va shu maqsadda tuzilgan ittifoqlar, shu jumladan NATO. Mojaro mudofaa xarajatlarini o’z ichiga olgan, a an’anaviy va yadroviy qurollanish poygasi va turli xil proksi urushlar; ikki qudratli davlat hech qachon bir-biri bilan to’g’ridan-to’g’ri kurashmagan.
    
    1989 yildan keyingi dunyo Sovuq Urush davridagi totalitar tuzumlarga barham berdi va tugadi mijoz holati ko’plab davlatlar uchun maqom. Sovuq urush samarali tugatildi 1989 yilgi inqiloblar, va Malta sammiti 1989 yil 3 dekabrda Sovet Ittifoqi tarqatib yuborildi 1991 yil 26 dekabrda. O’rnatilgan turli xil “Sovuq urushdan keyingi rejimlar” demokratik respublikalar edi, ba’zilari esa avtoritar /oligarxik respublikalar. [4]
    
    Lotin Amerikasida harbiy rejimlar Markaziy razvedka boshqarmasi kabi osonlashtiradigan kabi AQShning Chiliga aralashuvi, shuningdek tushdi (shuningdek qarang.) Yashirin Amerika Qo’shma Shtatlarining tashqi rejimni o’zgartirish harakatlari ). The Pinochet 1990 yilda rejim quladi. Janubi-Sharqiy Osiyoda o’ng qanot rivojlanish diktaturasi xalq qo’zg’olonlari bilan ag’darilgan. [5]
    
    Axborot asri va kompyuterlar
    
    Internetning bir qismi orqali turli yo’nalishlarning vizualizatsiyasi. 2005 yilda tuzilgan Internetning qisman xaritasi.
    
    The Axborot asri yoki Axborot davri, shuningdek, odatda “Kompyuter asri” deb nomlanuvchi, hozirgi zamon odamlarning ma’lumotni erkin uzatish qobiliyati va topish qiyin yoki imkonsiz bo’lgan bilimlarga darhol kirish imkoniyatlari bilan tavsiflanadi degan fikrdir. ilgari. Ushbu g’oya a tushunchasi bilan juda bog’liqdir Raqamli asr yoki Raqamli inqilob va sanoat inqilobi sanoatlashtirish yo’li bilan olib borilgan an’anaviy sanoatdan axborotni manipulyatsiya qilishga asoslangan iqtisodiyotga o’tishning natijalarini keltirib chiqaradi. Bu davr, odatda, 20-asrning ikkinchi yarmida boshlangan deyiladi, ammo ma’lum sana turlicha. Ushbu atama 1980-yillarning oxiri va 1990-yillarning boshlarida ishlatila boshlandi va shu kungacha Internet mavjud bo’lib kelmoqda.
    
    1990-yillarning oxirida ikkalasi ham Internet-kataloglar va qidiruv tizimlari mashhur edi -Yahoo! va Altavista (ikkalasi ham 1995 yilda tashkil etilgan) tegishli sanoat etakchilari edi. 2001 yil oxiriga kelib, katalog modeli yangi yondashuvlarni ishlab chiqqan Google (1998 yilda tashkil etilgan) ning ko’tarilishini kuzatib, qidiruv tizimlariga yo’l berishni boshladi. dolzarblik darajasi. Katalog xususiyatlari hali ham keng tarqalgan bo’lib, qidiruv tizimlari uchun keyingi fikrlarga aylandi. 2000-yillarning boshlarida (o’n yilliklar) davomida marketingning muhim xususiyati bo’lgan ma’lumotlar bazasi hajmi, xuddi shu kabi qidiruv tizimlari birinchi navbatda eng yaxshi natijalarni saralashga urinish usullari, dolzarblik darajasiga e’tiborni qaratgan.
    
    “Veb 2.0 “aloqani osonlashtiruvchi xususiyat sifatida tavsiflanadi, ma’lumot almashish, birgalikda ishlash, Foydalanuvchiga yo’naltirilgan dizayn [6] va hamkorlik ustida Butunjahon tarmog’i. Bu veb-jamiyatlarning rivojlanishi va rivojlanishiga olib keldi, joylashtirilgan xizmatlar va veb-ilovalar. Bunga misollar kiradi ijtimoiy tarmoq saytlari, video almashish saytlari, vikilar, bloglar, mashuplar va folksonomiyalar. Ijtimoiy tarmoq 21-asrning boshlarida, asosan, elektron pochta funktsiyalarining ko’p qismini almashtirib, mashhur ijtimoiy muloqot sifatida paydo bo’ldi, xabar taxtalari va tezkor xabar almashish xizmatlar. Twitter, Facebook va YouTube – keng ommalashgan ijtimoiy veb-saytlarning asosiy namunalari. Axborotni tarqatish 21-asrning boshlarida davom etdi mobil aloqa va Internetga ulanish 21-asrning boshlarida ommaviy ravishda o’sib boradi. 2010 yillarga kelib, rivojlangan dunyoda odamlarning aksariyati Internetga, dunyo bo’ylab odamlarning aksariyati mobil telefonga ega edilar. [7] Ko’tarilishini belgilash mobil hisoblash, butun dunyo bo’ylab shaxsiy kompyuterlarning sotilishi 2013 yilning birinchi choragida 14% ga kamaydi Semantik veb (dublyaj, “Veb 3.0 “) qo’shishni boshlaydi semantik veb-sahifalardagi tarkib, tuzilmagan va yarim tuzilgan hujjatlar ustun bo’lgan joriy veb-saytni “ma’lumotlar tarmog’i” ga aylantirish.
    
    Axborot texnologiyalarining rivojlanishi bilan, kompyuter xavfsizligi va axborot xavfsizligi umuman olganda, kompyuterlar va tarmoqlar uchun tashvish tug’diradi. Xavotirga, istalmagan yoki ruxsatsiz kirish, o’zgartirish yoki yo’q qilishdan himoyalangan ma’lumotlar va xizmatlar kiradi. Bu ham savollar tug’dirdi Internetning maxfiyligi va shaxsiy maxfiylik global miqyosda.
    
    Kech zamonaviy zamon
    
    Terrorizm va urush
    
    2000-yillarda (o’n yillikda) Qo’shma Shtatlar va Yaqin Sharq uchun asosiy siyosiy o’zgarishlar aylandi so’nggi zamonaviy terrorizm, Terrorizmga qarshi urush, Afg’oniston urushi, va Iroq urushi.
    
    The Jahon savdo markazi olovda va Ozodlik haykali.
    
    The 11 sentyabr hujumlari – bu zamonaviy tarixning “suv havzasi” sifatida tavsiflangan – bir qator muvofiqlashtirilgan edi o’z joniga qasd qilish xurujlari tomonidan Al-Qoida 2001 yil 11 sentyabrda Qo’shma Shtatlarga qarshi. Shu kuni ertalab Al-Qoidaning 19 terrorchisi o’g’irlab ketilgan to’rtta tijorat yo’lovchisi reaktiv havo laynerlari. [8] [9] Samolyotni olib qochganlar qasddan ikkita samolyotni egizak minoralariga qulab tushirishgan Jahon savdo markazi Nyu-York shahrida kemada bo’lganlarning hammasini va binolarda ishlaydigan ko’plab odamlarni o’ldirgan. Ikkala bino ham ikki soat ichida qulab tushdi, yaqin atrofdagi binolar vayron bo’ldi va boshqalarga zarar etkazildi. Samolyotni olib qochganlar uchinchi samolyot qulab tushgan Pentagon yilda Arlington, Virjiniya, Vashington yaqinida, to’rtinchi samolyot yaqinidagi dalaga qulab tushdi Sheksvill qishloqda Somerset okrugi, Pensilvaniya, ba’zi yo’lovchilar va parvoz ekipaji samolyotni egallab olish uchun Vashingtonga yo’naltirgan samolyot boshqaruvini qaytarib olishga urinishganidan so’ng, 2001 yil 11 sentyabrdagi hujumlardan so’ng yirik terroristik hodisalar Moskva teatri qamal, 2003 yil Istanbuldagi portlashlar, Madrid poyezdidagi portlashlar, Beslan maktabidagi garovdagi inqiroz, 2005 yil London portlashlari, 2005 yil oktyabrda Nyu-Dehli portlashlari, va 2008 yil Mumbay mehmonxonasini qamal qilish.
    
    Qo’shma Shtatlar 2001 yil 11 sentyabrdagi hujumlarga bostirib kirib, “Terrorizmga qarshi global urush” ni boshladi Afg’oniston depozit qilish Toliblar, Al-Qoida terrorchilarini yashirgan va ularni qabul qilgan Vatanparvarlik to’g’risidagi qonun. Boshqa ko’plab mamlakatlar ham terrorizmga qarshi qonunchiligini mustahkamladilar va huquqni muhofaza qilish vakolatlarini kengaytirdilar. “Terrorizmga qarshi global urush” bu harbiy, siyosiy, huquqiy va mafkuraviy ziddiyatdir Islomiy terrorizm va Islomiy jangarilar 2001 yilgi hujumlardan beri.
    
    The Afg’onistondagi urush 2001 yil oxirida boshlangan va Qo’shma Shtatlar tomonidan Buyuk Britaniya bilan boshlangan va NATO – BMT vakolatli vakili ISAF 11 sentyabr hujumlariga javoban. Bosqinning maqsadi qaerdaligini topish edi Usama bin Laden va al-Qoidaning boshqa yuqori martabali a’zolari tomonidan sudga berilib, butun tashkilotni yo’q qilish al-Qoida va olib tashlash uchun Toliblar al-Qoidani qo’llab-quvvatlagan va unga xavfsiz port bergan rejim. The Bush ma’muriyati siyosati va Bush doktrinasi belgilangan kuchlar terroristik tashkilotlar va ularni yashiradigan davlatlar yoki hukumatlar o’rtasida farq qilmasdi. Afg’onistondagi ikkita harbiy operatsiya mamlakat ustidan nazorat qilish uchun kurashmoqda. Doimiy erkinlik operatsiyasi (OEF) Qo’shma Shtatlarning ba’zi koalitsiya sheriklarini jalb qilgan va asosan mamlakatning sharqiy va janubiy qismlarida, shu erning o’zida joylashgan jangovar operatsiyasi. Pokiston chegara. Ikkinchi operatsiya Xalqaro xavfsizlikka yordam berish kuchlari Tomonidan tashkil etilgan (ISAF) BMT Xavfsizlik Kengashi xavfsizlikni ta’minlash uchun 2001 yil oxirida Kobul va uning atrofidagi hududlar. NATO 2003 yilda ISAF boshqaruvini o’z qo’liga oldi.
    
    Tomonidan ta’minlangan qo’shimcha quruqlik kuchlari bilan ko’p millatli piyoda harakatlar Afg’oniston Shimoliy Ittifoqi va havodan bombardimon qilish kampaniyasi Tolibonni hokimiyatdan chetlashtirdi, ammo toliblar kuchlari biroz kuchga ega bo’lishdi. [10] Urush Al-Qoida harakatini cheklash maqsadiga erishishda kutilganidan kamroq muvaffaqiyatga erishdi. [11] 2006 yildan beri Afg’oniston toliblar yetakchiligining kuchayishi bilan uning barqarorligiga tahdidlarni ko’rmoqda isyonkor faoliyati, giyohvand moddalarni noqonuniy ishlab chiqarishning rekord darajada yuqori darajasi, [12] [13] va tashqarida cheklangan nazoratga ega bo’lgan mo’rt hukumat Kobul. [14] 2008 yil oxirida urush qo’lga kiritishda muvaffaqiyatsiz tugadi Usama bin Laden va Tolibon jangarilarining Pokiston chegarasini kesib o’tib koalitsiya qo’shinlari tomonidan ta’qib qilinayotgani sababli AQSh va Pokiston o’rtasida ziddiyatlar kuchaygan.
    
    Mahbus qiynoqqa solingan ichida Abu Graib qamoqxonasi
    
    The Ikkinchi Fors ko’rfazi urushi bilan 2003 yil mart oyida boshlangan Iroqqa bostirib kirish tomonidan a ko’p millatli kuch. [15] Iroqqa bostirib kirish bunga olib keldi kasb va oxir-oqibat qo’lga olish Saddam Xuseyn, keyinchalik kim edi ijro etildi Iroq hukumati tomonidan. Tez orada koalitsiya kuchlariga va turli mazhablararo guruhlarga qarshi zo’ravonlik sabab bo’ldi assimetrik urush bilan Iroq qo’zg’oloni, ko’pchilik o’rtasida nizo Sunniy va Shia Iroq guruhlari va Iroqdagi al-Qoida operatsiyalari. [16] [17] Harbiy jinoyatlar to’g’risida dalillar sodir etilgan va sanktsiyalangan tomonidan Amerika Qo’shma Shtatlari Adliya vazirligi global miqyosda ziddiyatlarni keltirib chiqardi va AQShning Terrorizm urushidagi ozod qiluvchi kuch degan tushunchasini yo’q qilishga yordam berdi. [18] Koalitsiyaga a’zo davlatlar kuchlarni olib chiqib ketishdi, chunki jamoatchilik fikri kuchayib, qo’shinlarning chiqarilishini qo’llab-quvvatladi va Iroq kuchlari xavfsizlik uchun javobgarlikni o’z zimmasiga oldi. [19] [20] 2008 yil oxirida AQSh va Iroq hukumatlari a Kuchlar to’g’risidagi shartnoma 2011 yil oxirigacha samarali. [21] Iroq parlamenti, shuningdek, AQSh bilan strategik asosli shartnomani tasdiqladi, [22] [23] konstitutsiyaviy huquqlar, tahdidlarning oldini olish, ta’lim sohasida xalqaro hamkorlikni ta’minlashga qaratilgan [24] energetikani rivojlantirish va boshqa sohalar. [25] 2009 yilda AQSh Prezidenti Barak Obama “jangovar kuchlar” uchun 18 oylik chiqib ketish oynasini e’lon qildi.
    
    Prezident Obamaning murojaatlari (To’liq matn)
    
    The Obama ma’muriyati terrorizmga qarshi urushni “deb o’zgartirdiChet elda favqulodda vaziyatlarda ishlash “. [26] Uning maqsadi butun dunyo bo’ylab AQSh fuqarolari va biznes manfaatlarini himoya qilish, AQShdagi terroristik uyushmalarni tarqatish, al-Qoida va unga aloqador guruhlarni buzishdir. [27] [28] Ma’muriyat AQShning mojarodagi ishtirokini o’z qo’shinlarini Iroqdan olib chiqishga, yopilishga qaratdi Guantanamo qamoqxonasi, va Afg’onistonda to’lqinlanish. Dan olingan ma’lumotlardan foydalanish Xolid Shayx Muhammad 2007 yilda Bin Laden kurerlaridan birining ismi va qaerdaligi, Abu Ahmed al-Kuvaytiy, bilib olindi va kuryer oxir-oqibat AQSh razvedkasini Usoma bin Laden joylashgan joyga olib bordi katta birikma yilda Abbotobod, Pokiston, 35 mil uzoqlikdagi shahar atrofi Islomobod. [29] 2011 yil 1 mayda u o’ldirildi va qog‘ozlar, kompyuter disklari va diskdan disklar olib qo‘yilgan. 2011 yilda Evropa, avvalgisi Bosniya serblari armiyasi qo’mondon Ratko Mladić, xohlagan genotsid, harbiy jinoyatlar va insoniyatga qarshi jinoyatlar, tomonidan 26 may kuni Serbiyada hibsga olingan Harbiy xavfsizlik agentligi.
    
    2011 yilda Qo’shma Shtatlar rasmiy ravishda oxiri uchun Iroq urushi. [30] [31] [32] [33] [34] The Arab bahori 2010 yilda hukumatga qarshi norozilik namoyishlari bilan jiddiy ravishda boshlandi Musulmon olami, ammo tezda shunga o’xshash mamlakatlarda keng ko’lamli harbiy mojarolarga aylandi Suriya, Liviya va Yaman shuningdek, turli xil jangari guruhlarning paydo bo’lishi uchun imkoniyat yaratdi Islomiy davlat (IS). IS dunyoning turli burchaklaridan chet ellik jangarilarni jalb qilish uchun ijtimoiy media platformalaridan, shu jumladan Twitterdan foydalana oldi va hududning muhim qismlarini egallab oldi. Iroq, Suriya, Afg’oniston, va Sinay yarim oroli ning Misr 2013 yildan va davom etmoqda. Boshqa tomondan, ba’zi zo’ravon jangarilar tashkilotlari, shu jumladan hukumatlar bilan tinchlik muzokaralarini olib borishga muvaffaq bo’lishdi Moro islomiy ozodlik fronti ichida Filippinlar 2014 yilda. ISning mavjudligi va Suriya fuqarolar urushi yaratilgan qochqinlarning Evropaga ko’chishi kabi dunyo bo’ylab yuqori darajadagi terroristik hujumlar va qurolli to’qnashuvlarni galvanizli va rag’batlantirgan Noyabr 2015 Parijdagi hujumlar va Maravi jangi 2017 yilda Filippinda. 2014 yilda Qo’shma Shtatlar qaror qildi aralashish Islomiy davlatga qarshi Iroq, “IShID” jangarilarining aksariyati 2018 yil oxirigacha haydab chiqarilgan. Rossiya va Eron shuningdek, birgalikda ishga tushirildi kampaniya Suriyada IShIDga qarshi, Suriya prezidentini qo’llab-quvvatlash uchun Bashar al-Assad, Amerika Qo’shma Shtatlari maqsadlariga zid keladi.
    
    The Rossiya hukumati tomonidan boshqariladi Prezident Vladimir Putin, qarshi chiqqan NATOning kengayishi Rossiya muxtoriyatiga tajovuz sifatida. So’nggi o’n besh yil ichida ular qo’shni mamlakatlardagi turli xil harbiy mojarolarga aralashdilar, shu jumladan Gruziya va Ukraina (ga olib boruvchi Qrimning anneksiyasi va an Sharqiy Ukrainada davom etayotgan urush ).
    
    Katta tanazzul
    
    Asosiy maqola: Katta tanazzul
    
    2000 yillarning boshlarida (o’n yillikda) global narxlar ko’tarildi tovarlar va uy-joy tugmachasini belgilab 1980-2000 yillarda tovarlarning turg’unligi. Xavfini baholash qiyin bo’lgan, AQShning ipoteka kreditlari bilan ta’minlangan qimmatli qog’ozlari dunyo bo’ylab sotildi va keng kredit portlashi ko’chmas mulk va aktsiyalarning global spekulyativ pufagini oziqlantirdi. Moliyaviy ahvolga neftning keskin o’sishi va oziq-ovqat narxlari. Amerikalikning qulashi uy pufagi qiymatlarini keltirib chiqardi qimmatli qog’ozlar bog’langan ko’chmas mulk narxlari moliya institutlariga zarar etkazish, keyinchalik pasayish. [35] [36] The 2000-yillarning oxiri tanazzul, jiddiy iqtisodiy turg’unlik Qo’shma Shtatlarda 2007 yilda boshlangan, [37] a paydo bo’lishi bilan boshlandi zamonaviy moliyaviy inqiroz. [38] Zamonaviy moliyaviy inqiroz moliya institutlari tomonidan ilgari berilgan kreditlash amaliyoti va tendentsiyasi bilan bog’liq edi sekuritizatsiya Amerika ko’chmas mulk garovi. [39] Sub-prim ssudalari paydo bo’lishi boshqa xavfli kreditlarni va haddan tashqari oshirilgan aktivlar narxlarini keltirib chiqardi.
    
    The Katta tanazzul [40] [41] ning ko’p qismiga tarqaldi sanoatlashgan dunyo, [42] va iqtisodiy faoliyatning keskin pasayishiga olib keldi. The global retsessiya turli xil nomutanosibliklar bilan tavsiflangan iqtisodiy muhitda yuzaga kelgan. Ushbu global retsessiya keskin pasayishga olib keldi xalqaro savdo, ishsizlikning o’sishi va tovarlarning pasayishi. Turg’unlik qiziqishni qayta tikladi Keynschilik iqtisodiy g’oyalari turg’unlik sharoitlariga qarshi qanday kurashish kerakligi haqida. Biroq, turli sanoat mamlakatlari o’z ishlarini davom ettirdilar tejamkorlik siyosatlar kesmoq defitsit, kamaytirilgan sarflash, Keynsiy nazariyalariga amal qilishdan farqli o’laroq.
    
    Yalpi ichki mahsulotning o’sish sur’atlari bo’yicha mamlakatlar 2014 yilda. (Jigarrang ranglar tanazzulga yuz tutgan).
    
    2009 yil oxiridan Evropa suveren-qarz inqirozi, butun Evropa davlatlarining hukumat qarzini pasaytirish to’lqini bilan bir qatorda butun dunyo bo’ylab hukumat qarzlari darajasining ko’tarilishi bilan bog’liq investorlar o’rtasida suveren qarz inqirozidan qo’rqish. Xavotirlar 2010 yil boshida kuchayib bordi va bundan keyin suverenlarning qarzlarini qayta moliyalashtirish qiyin yoki imkonsiz bo’ldi. 2010 yil 9 mayda Evropa moliya vazirlari Evropa bo’ylab moliyaviy barqarorlikni ta’minlashga qaratilgan 750 milliard evro miqdoridagi qutqaruv paketini ma’qulladilar. The Evropa moliyaviy barqarorligi dasturi (EFSF) Evropaning suveren qarz inqiroziga qarshi kurashish uchun evro hududi a’zolari tomonidan moliyalashtiriladigan maxsus vosita edi. 2011 yil oktyabr oyida evrozona rahbarlari a’zo davlatlar qulashining oldini olishga qaratilgan yana bir qator chora-tadbirlar to’g’risida kelishib oldilar. Eng ko’p zarar ko’rgan uchta mamlakat – Gretsiya, Irlandiya va Portugaliya birgalikda Evro hududining yalpi ichki mahsulotining (YaIM) olti foizini tashkil qiladi. 2012 yilda, Evro hududi moliya vazirlari Gretsiya tomonidan 130 milliard evrolik ikkinchi yordam uchun kelishuvga erishdilar. 2013 yilda Evropa Ittifoqi 10 milliard evro miqdorida iqtisodiy yordam ko’rsatishga rozi bo’ldi Kipr uchun.
    
    Qo’shimcha ma’lumotlar: Buyuk turg’unlikning ta’siri va Buyuk turg’unlik davri
    
    Zamonaviy dunyo
    
    Hozirgi va kelajak
    
    Asosiy maqolalar: 3-ming yillik, 21-asr, 2020 yil, 2020 va 26-noyabr
    Shuningdek qarang: Kelajak va Yaqin kelajakning xronologiyasi
    
    Dunyo 3-ming yillik. The 21-asr asridir Christian Era yoki Umumiy davr ga muvofiq Gregorian taqvimi. U 2001 yil 1-yanvarda boshlangan va 2100 yil 31-dekabrda tugaydi. 2020-yillar, yoki 20-yillar, o’n yil 2020 yil 1 yanvardan 2029 yil 31 dekabrigacha davom etadi.
    
    Uchinchi ming yillik – ming yillik uchinchi davr. Ushbu ming yillik davom etayotganligi sababli, faqat birinchi o’n yilligi, 2000-yillar (o’n yilliklar) an’anaviy tarixchi e’tiborining mavzusi bo’lishi mumkin. 21-asrning qolgan qismi va uzoq muddatli tendentsiyalar tadqiqot qilinadi fyuchers tadqiqotlari, turli xil modellar va bir nechta usullardan foydalanadigan yondashuv (masalan, “bashorat qilish “va”orqa chiqarish “). Tarix ixtiro qilinganidan beri odamlar o’tmishni anglash potentsial bilan boshqarish printsipi asosida uni o’rganishdan olinishi mumkin bo’lgan” darslarni “izladilar. kelajak. [43] Taniqli taklif Jorj Santayana “O’tmishni eslay olmaydiganlar uni takrorlashga mahkum etilganlar”. [44] Arnold J. Toynbi, uning yodgorligida Tarixni o’rganish, ko’tarilish va pasayishdagi qonuniyatlarni izladi tsivilizatsiyalar. [45] Keyinchalik mashhur tomirda, Uill va Ariel Dyurant 1968 yil kitobini bag’ishladi, Tarix darslari, “hozirgi ishlarni, kelajakdagi imkoniyatlarni . va davlatlarning xulq-atvorini yoritishi mumkin bo’lgan voqealar va sharhlar” muhokamasiga. [46] Tarix darslarini muhokama qilishda ko’pincha tarixiy tafsilotlarga yoki aksincha, supurishga haddan tashqari e’tibor qaratiladi tarixshunoslik umumlashtirish. [47]
    
    Kelajak tadqiqotlari uning muhim xususiyatlaridan biri hisoblanadi (epistemologik boshlang’ich punktlari) muqobil fyucherslarni tahlil qilish bo’yicha doimiy harakatlar. Ushbu harakat o’zgarish ehtimoli, ehtimoli va maqsadga muvofiqligi to’g’risida miqdoriy va sifatli ma’lumotlarni to’plashni o’z ichiga oladi. Futurologiyada “fyuchers” atamasining ko’pligi muqobil fyucherslarning, shu jumladan o’rganilishi mumkin bo’lgan imtiyozli fyucherslarning (me’yoriy fyucherslarning) ko’p qismini anglatadi.
    
    Ilgari intizomning amaliyotchilari jamlangan ekstrapolyatsiya hozirgi texnologik, iqtisodiy yoki ijtimoiy tendentsiyalar, yoki urinishda bashorat qilish kelajakdagi tendentsiyalar, ammo yaqinda ular ijtimoiyni o’rganishni boshladilar tizimlar va noaniqliklar va qurish uchun stsenariylar, orqali bunday stsenariylar ortidagi dunyoqarashni shubha ostiga oling sababli qatlamli tahlil usuli (va boshqalar) kelajakning afzal ko’rgan tasavvurlarini yaratadi va alternativ dastur strategiyasini ishlab chiqish uchun orqaga qaytishni ishlatadi. Ekstrapolyatsiya va stsenariylardan tashqari, fyuchers tadqiqotida ko’plab o’nlab usul va uslublar qo’llaniladi. [48]
    
    Ijtimoiy-texnologik tendentsiyalar
    
    20-asrning oxirida dunyo katta chorrahada edi. Asr davomida avvalgi tarixga qaraganda ko’proq texnologik yutuqlarga erishildi. Kompyuterlar, Internet va boshqalar zamonaviy texnologiyalar kundalik hayot tubdan o’zgartirilgan. Kattalashtirilgan globallashuv, xususan Amerikalashtirish sodir bo’ldi. Shubhasiz tahdid bo’lmasa-da, u G’arbga qarshi va Amerikaga qarshi rivojlanayotgan dunyoning ayrim qismlarida, xususan, Yaqin Sharqda. Ingliz tili etakchi tilga aylandi global til, gapirmaydigan odamlar bilan tobora zaiflashib bormoqda.
    
    Shimoliy Amerika, Osiyo va Yaqin Sharqdagi iqtisodiy va siyosiy voqealarni birlashtiruvchi tendentsiya – qazilma yoqilg’iga bo’lgan talabning tez sur’atlarda o’sishi, bu esa yangi neft topilmalari bilan bir qatorda qazib olish xarajatlarining katta bo’lishiga olib keladi (qarang eng yuqori yog ‘ ) va siyosiy tartibsizliklar natijasida 2000 yildan 2005 yilgacha gaz va neft narxi ~ 500% ga ko’tarildi. Ba’zi joylarda, ayniqsa Evropada, valyutaga qarab, gaz galon $ 5 bo’lishi mumkin. Kamroq ta’sirchan, ammo hamma joyda mavjud bo’lgan Turkiyaning ishtiroki haqidagi munozaralar Yevropa Ittifoqi. Yangi urbanizm va shaharlarning tiklanishi Qo’shma Shtatlarda shaharsozlikdagi kuch bo’lib qolmoqda. [49] Biroq, dalillar shuni ko’rsatadiki, Amerika atrofidagi shaharlarning o’sishi hali ham shaharlarning o’sishidan ustundir. [50]
    
    Qiyinchiliklar va muammolar
    
    Dunyo boylikni taqsimlash va 2000 yilda aholi.
    
    Zamonaviy davrda dunyoda bir nechta muammolar mavjud.
    
    Avvalo, boylik G8 va g’arbiy sanoatlashgan mamlakatlar, bir qator Osiyo xalqlari bilan birga va OPEK mamlakatlar. 2000 yilda kattalarning 1 foiz kattalari faqatgina 40 foiz global aktivlarga egalik qilishgan va 10 foiz kattalar dunyoning 85 foizini tashkil etgan. [51] Dunyo kattalar aholisining pastki yarmi global boylikning deyarli 1 foiziga egalik qildi. [51] Boshqa bir tadqiqot shuni ko’rsatdiki, eng badavlat 2% uy xo’jaliklarining yarmidan ko’piga egalik qiladi aktivlar. [52] Shunga qaramay, taqsimot boylikning ko’proq kontsentratsiyasi yo’nalishi bo’yicha juda tez o’zgarib turdi. [53]
    
    Iqlim o’zgarishi
    
    Asosiy maqola: Iqlim o’zgarishi
    Qo’shimcha ma’lumotlar: Global isishning ta’siri
    
    Iqlim o’zgarishi va Global isish zamonaviy tushunchasini aks ettiradi iqlim. O’tgan asrda iqlim o’zgarishlari bo’lib o’tdi turli xil omillarga bog’liq natijalari a Global isish. Bu isish – ning oshishi o’rtacha harorat 20-asr o’rtalaridan beri Yer yuzining yaqin havo va okeanlari va uning davom etishi davom etmoqda. Ikkala tomonga ham ba’zi ta’sirlar tabiiy muhit va inson hayoti hech bo’lmaganda qisman allaqachon global isish bilan bog’liq. IPCC tomonidan 2001 yilgi hisobotda shuni ta’kidlash mumkin muzliklarning chekinishi, muz qatlamining buzilishi kabi Larsen muzli tokchasi, dengiz sathining ko’tarilishi, yog’ingarchilik shaklidagi o’zgarishlar va ob-havoning haddan tashqari intensivligi va chastotasining ko’payishi qisman global isish bilan bog’liq. [54] Boshqa kutilgan effektlarni o’z ichiga oladi suv tanqisligi ba’zi hududlarda yog’ingarchilikning ko’payishi, tog ‘qor qoplamining o’zgarishi va iliqroq harorat tufayli sog’liqqa salbiy ta’sir. [55]
    
    Odatda ob-havo hodisalarini insonning dunyoga ta’siri bilan bog’lab bo’lmaydi. Buning o’rniga, bunday ta’sir ob-havoning umumiy tarqalishi va intensivligidagi o’zgarishlarni, masalan, yog’ingarchilik tezligi va intensivligining o’zgarishini keltirib chiqarishi kutilmoqda. Kengroq effektlarni o’z ichiga olishi kutilmoqda muzlik chekinishi, Arktikaning qisqarishi va butun dunyo bo’ylab dengiz sathining ko’tarilishi. Boshqa ta’sirlar o’zgarishni o’z ichiga olishi mumkin ekinlarning hosildorligi, yangi savdo yo’llarining qo’shilishi, [56] turlari yo’q bo’lib ketish, [57] va oralig’idagi o’zgarishlar kasallik vektorlari. 2009 yilgacha Arktika Shimoli-g’arbiy o’tish yo’li muz to’plang muntazam ravishda oldini oldi dengiz tashish Yilning ko’p qismida ushbu sohada, ammo iqlim o’zgarishi to’plam muzini kamaytirdi va bu Arktikaning qisqarishi suv yo’llarini yanada harakatlanuvchi holga keltirdi. [58] [59] [60] [61]
    
    Zamonaviy texnologiyalar
    
    Har xil rivojlanayotgan texnologiyalar, texnologiyaning turli sohalaridagi so’nggi o’zgarishlar va yaqinlashuvlar kelajakdagi ta’sirlarni ushlab turadi. Rivojlanayotgan texnologiyalar transport, axborot texnologiyalari, shu jumladan texnologiyalarning paydo bo’lishi va yaqinlashuvidagi turli xil zamonaviy voqealarni qamrab olish, biotexnologiya, robototexnika va amaliy mexanika va moddiy fan. Ularning holati va mumkin bo’lgan ta’siri ijtimoiy ta’sir darajasi yoki texnologiyalarning hayotiyligi to’g’risida tortishuvlarni o’z ichiga oladi. Shunga qaramay, bu sohadagi yangi va muhim voqealarni aks ettiradi; yaqinlashib kelayotgan texnologiyalar qaysidir ma’noda o’zaro bog’liqlik va shunga o’xshash maqsadlar sari intilayotgan ilgari aniq sohalarni aks ettiradi.
    
    Birinchisi to’liq ishlaydigan Space Shuttle orbiteri 1981 yil aprel oyida Yer orbitasiga chiqarilgan Kolumbiya (OV-102 deb belgilangan) edi. 1996 yilda Shuttle missiyasi STS-75 bilan kosmosda tadqiqotlar olib bordi elektrodinamik bog’lash generator va boshqa bog’lash konfiguratsiyalari. 135 ta topshiriqda dastur ikkita shatlni yo’q qilish bilan azoblandi. [62] STS-135 ni tugatgandan so’ng, Kennedi kosmik markaziga muvaffaqiyatli qo’nish shutl dasturini yakunladi. The Tijorat orbital transport xizmatlari (COTS) dasturi 2006 yilda boshlangan NASA kosmik kemalar parkini iste’foga chiqarish 2011 yil martdan iyulgacha bo’lib o’tdi.
    
    Lar bor turli kosmik portlar, shu jumladan kosmodromlar ning insonning kosmik parvozi va boshqalar ishga tushirish tizimlari (kosmik logistika ). Xususiy kosmik parvoz dan tashqari parvozdir Karman chizig’i [63] davlat idorasidan tashqari boshqa tashkilot tomonidan amalga oshiriladigan va to’lanadigan mablag ‘. Joyni tijoratlashtirish korporatsiya yoki davlat tomonidan tijorat qiymatidagi tovarlarni yoki xizmatlarni taqdim etish uchun kosmosga yoki u orqali yuborilgan uskunalardan foydalanish. Kosmik savdo rejalar va bashoratlar 1960-yillarda boshlangan. Kosmik kemalarni harakatga keltirish [64] har qanday tezlashtirish uchun ishlatiladigan usul kosmik kemalar va sun’iy sun’iy yo’ldoshlar.
    
    NASA 2011 yilda buni e’lon qildi Mars razvedka orbiteri Marsda iliq mavsumda mumkin bo’lgan suyuq suvning fotografik dalillarini qo’lga kiritdi. 2012 yil 6-avgustda Mars ilmiy laboratoriyasi Qiziqish, hozirgi kungacha bo’lgan eng marslik kashfiyot vositasi Marsga tushdi. Keyin WMAP kuzatuvlari kosmik mikroto’lqinli fon, tomonidan amalga oshirilgan ishlar to’g’risida 2011 yilda ma’lumot berilgan Plank tadqiqotchisi, koinotning yoshini 13,8 milliard yoshgacha (ilgari o’ylanganidan 100 million yosh katta) deb taxmin qilmoqda. Yana bir texnologik yutuq 2012 yilda evropalik fiziklar tomonidan mavjudligini statistik ravishda namoyish etish bilan sodir bo’ldi Xiggs bozon. [65]
    
    Shuningdek qarang
    - Joriy voqealar portali
    - Zamonaviy tarix portali

Qiziqarli malumotlar
Zamonaviy tarix darsliklari