Zaharlanish nima? Zaharlanish belgilari nimalar?

Zaharlanish — dori, kimyoviy yoki toksik (zaharli) moddalarning organizmga me’yoridan yuqori miqdorda tushishi oqibatida organizim funksiyalarning buzilish holati. Sababga qarab belgilari turlicha bo‘lishi mumkin. Eng ko‘p uchraydigan alomatlar: ko‘ngil aynishi, qusish, qorin og‘rishi, holsizlik, bosh aylanishi va ich ketishi (diareya). Zaharlanishlar ko‘pincha ovqatlar bilan bog‘liq bo‘ladi, biroq nafas yo‘li va teri orqali ham kam bo‘lmagan hollarda uchraydi. Zaharlanishdan shubhalanganda, kechiktirmay tibbiy yordamga murojaat qilish — kelib chiqadigan asoratlarning oldini olishda muhim.

Bemor tibbiyot muassasasiga murojaat qilganda shifokor avvalo umumiy holatini baholash uchun fizik ko‘rik o‘tkazadi. Og‘ir holatlarda hayotiy ko‘rsatkichlar va ong holati tekshiriladi. Davolashni boshlashdan oldin zaharlanishni keltirib chiqargan omilni aniqlash nihoyatda muhim. Masalan, kimyoviy modda yutilgan bo‘lsa, bemorni aslo qusdirish mumkin emas. Shuning uchun moddaning turi, bemorning doimiy qabul qiladigan dorilari haqida ma’lumotlar juda zarur.

Zaharlanish nima?

Zaharlanish — organizm uchun zaharli bo‘lgan toksik modda yoki odatda zaharli bo‘lmagan moddaning yuqori dozalari ta’sirida bir yoki bir nechta tanaviy funksiyalarning buzilishi. Zaharlanishning kechishi bemorning yoshi, jismoniy xususiyatlari, moddaning turi, organizmga kirish yo‘li va dozaga bog‘liq. Zaharlanishlarning 60% i 5 yoshdan kichik bolalarda, 90% i esa uy sharoitida ro‘y beradi. Eng ko‘p sabablar: og‘iz orqali qabul qilingan buzilgan oziq-ovqatlar, dori, spirtli ichimliklar va qo‘ziqorinlar. Biroq nafas yo‘li yoki teri orqali ham zaharlanish kuzatilishi mumkin. Belgilar sababga qarab farqlanadi, davolash ham aynan sababni aniqlashga bog‘liq. Zaharlanish sezilganda avvalo toksik modda manbaidan uzoqlashtirish va tezkor birinchi yordam ko‘rsatadigan muassasaga murojaat qilish lozim.

Zaharlanishning sabablari

Zahar ta’siriga qarab ko‘plab turli belgilar paydo bo‘ladi. Ba’zi zaharlanishlar hayot uchun xavfli bo‘lishi mumkin. Shuning uchun sababni aniqlash juda muhim. Zaharlanish uch yo‘l bilan sodir bo‘ladi:

1) Ovqat hazm qilish yo‘li (og‘iz) orqali

Og‘iz orqali tushgan toksik moddalardan kelib chiqqan zaharlanish dunyo bo‘yicha eng ko‘p uchraydigan turdir. Bunga buzilgan oziq-ovqat, zaharli qo‘ziqorin turlari, spirtni haddan tashqari iste’mol qilish, dorining yuqori dozada qabul qilinishi, tozalash vositalari singari kimyoviy moddalarning bilib yoki bilmay ichib yuborilishi kiradi. Oziq-ovqatdan zaharlanish belgilari sababga qarab farqlanadi.

Oziq-ovqatdan zaharlanishlar. Odatda bakteriya yoki ularning toksinlari bilan ifloslangan taom-ichimliklarni iste’mol qilish oqibatida yuz beradi. Ko‘pincha yaxshi pishmagan go‘sht, baliq, pastyerizatsiya qilinmagan sut va tozalab ichilmagan suvda uchraydigan kampilobakter (Campylobacter) bunga sabab bo‘ladi. Ikkinchi eng ko‘p sabab — salmonella; u xom tuxum, xom go‘sht, pastyerizatsiya qilinmagan sut va parrandalarda bo‘lishi mumkin. E. coli (Escherichia coli, koli basili), Clostridium botulinum, Listeria, Shigella va klostridiyalar ham oziq-ovqatdan zaharlanishga olib kelishi mumkin. Belgilar: ko‘ngil aynishi, qusish, qorin dam bo‘lishi, ich ketishi va qorin og‘rishi.

Kimyoviy moddalarning yutilishi. Kimyoviy modda yutilishi bilib ham, bilmay ham sodir bo‘lishi mumkin. Bilmay zaharlanish ko‘pincha kimyoviylar avval oziq-ovqat bo‘lgan idishlarga quyilganda uchraydi. Oqartiruvchi (chlordan foydalaniladigan “kir yuvish oqartirgichi”), “tuz kislota” (xlorid kislota, HCl) kabi moddalarni ichish nihoyatda xavfli. Bunday holatda qizilo‘ngachning uchinchi daraja kuyishi ham bo‘lishi mumkin, shuning uchun aslo qusdirish kerak emas. Suv, sut, ayran va h.k. ichimliklar berilmaydi. Iloji boricha tezroq bemorga “koma holati” (o‘ng yonboshga yotqizib, yarim qorinqa yotqizilgan recovery position) beriladi, usti yopilib, tez yordam chaqiriladi. Belgilar: ko‘ngil aynishi, ich ketishi, oshqozon va tomoqda kuydiruvchi achishish.

Dori-darmon zaharlanishi. Hayot uchun xavfli bo‘lishi mumkin. Bu holat bolalarning dori vositalarini adashib ko‘p ichib yuborishi yoki dorilarni ataylab ko‘p qabul qilishdan kelib chiqadi. Erta payqalsa va tezkor yordam ko‘rsatilsa, oqibatlarini kamaytirish mumkin. Tez yordam kelguncha bemorni koma holatida ushlab turish tavsiya etiladi. Belgilar: ko‘ngil aynishi, qusish, tirishish, kramp, qorin og‘rishi, tez nafas olish, yurak urish tezlashuvi, uyquchanlik, hushdan ketish va ong yo‘qolishi.

2) Nafas yo‘li orqali

Zaharli gazlarni nafas orqali qabul qilish — ikkinchi eng ko‘p uchraydigan zaharlanish turi. Bu ko‘pincha ballon (gaz) sizishi, mo‘ri-gazi, avtoegzoz gazlari tufayli muhitga sizib chiqqan karbonmonoksid (carbon monoxide- CO)ni nafasga olishdan kelib chiqadi. Belgilar: bosh og‘rishi, ko‘ngil aynishi, holdan toyish, nafas qisishi, yurak urish tezlashuvi. Bunday vaziyatda bemorni tezda toza havoga olib chiqish, xona eshik-derazalarini ochib shamollatish zarur. Ong bo‘lmasa — koma holatiga keltirib tez yordam chaqiriladi.

Nafas orqali zaharlanishga yana bir misol — oqartiruvchi kabi kimyoviylarni boshqa kimyoviy bilan aralashtirib ishlatish. Masalan, oqartiruvchini “tuz kislota” bilan birga qo‘llash. Belgilar: ko‘z achishishi, teri qichishishi, qizarish, ko‘ngil aynishi, qusish, nafas olish qiyinlashishi, bosh aylanishi, ich ketishi va ko‘krak og‘rishi. Bu holatda ham bemorni tezda muhitdan chiqarish, qusdirishga urinmaslik va zudlik bilan shifoxonaga olib borish kerak.

3) Teri orqali

Toksik moddaning teri bilan bevosita kontakti natijasida yuzaga keladi. Ko‘pincha hasharot chaqishi, in’yeksiya, soch bo‘yoqlari yoki zaharli kimyoviylarning teriga tegishi/yutilishi bilan bog‘liq. Belgilar odatda tegish joyida qizarish, pufaklanish, yallig‘lanish va sezgi yo‘qolishi bilan namoyon bo‘ladi. Moddaga qarab karaxtlik butun qo‘l-oyoq yoki butun tanaga tarqalishi mumkin. Qo‘llar zaharli modda bilan tegishgan bo‘lsa — darhol yuving, ifloslangan kiyimni yeching, zararlangan joyni ko‘p suv bilan chaying va eng yaqin shoshilinch yordam bo‘limiga boring.

Zaharlanish belgilari nimalar?

Zaharlanish paytida eng tipik belgilar — ko‘ngil aynishi, qusish, ongning buzilishi, tana haroratining oshishi, yurak urish tezlashuvi va nafas olishdagi o‘zgarishlar. Shuningdek ich ketishi, isitma, nafas qisilishi, bosh aylanishi va qorin og‘rishi ham kuzatilishi mumkin.

Turli yo‘llar bilan kirgan turli zaharlar organizmning hayotiy funksiyalariga zarar yetkazishi mumkin. Shu bois manbani aniq belgilash muhim. Og‘iz orqali zaharlanishlarda odatda ko‘ngil aynishi, qusish, qorin og‘rishi va diareya ustun. Nafas orqali bo‘lganda — nafas qisilishi, bosh og‘rishi, teri qizarishi, ko‘karish va bosh aylanishi bo‘lishi mumkin. Teri orqali bo‘lganda — terida qizarish, sezgi yo‘qolishi va kuydiruvchi achishish. Qon aylanish tizimi shikastlanganda — bosh og‘rishi, sovuq ter, yurak to‘xtashi; nerv tizimi zararlanganda — mushak og‘rigi, tirishish, harakat buzilishlari, shok va hushdan ketish kuzatiladi.

Zaharlanish odatda quyidagi belgilar bilan namoyon bo‘ladi:

• Ko‘ngil aynishi va qusish
• Bosh aylanishi
• Ongning buzilishi / hushdan ketish
• Tana haroratining oshishi
• Yurak urish tezlashuvi
• Nafas olishdagi o‘zgarishlar
• Ich ketishi (ba’zan qon aralash)
• Isitma va titroq
• Nafas qisilishi
• Qorin og‘rishi
• Xira yoki qo‘sh ko‘rish
• Qo‘l-oyoqlarda harakat yo‘qolishi

Ko‘ngil aynishi va qusish

Zaharlanish holatlarida eng ko‘p uchraydigan belgilar. Agar sabab oziq-ovqat bo‘lsa, og‘irlik darajasi o‘zgarishi mumkin, biroq odatda oshqozon-ichak — oshqozon-ichak (gastrointestinal) tizimi zararlangani uchun bu belgi keng tarqalgan.

Ich ketishi (ba’zan qonli)

Ba’zi hollarda ich kelishi sersuv yoki ba’zan quyuq bo‘lishi mumkin. Oshqozon-ichak va ichaklarning zararlanishi hisobiga ba’zi holatlarda qonli sersuv diareya ham kuzatiladi. Og‘ir holatlarda darhol shifoxonaga murojaat qiling.

Kuchli qorin og‘rishi

Ayniqsa oziq-ovqatdan zaharlanishda oshqozon spazmi va kuchli qorin og‘rig‘i bo‘lishi mumkin. Ovqatdan keyingi bir necha soat ichida ta’sirlar ko‘proq oshqozon-ichak tizimida boshlanadi.

Isitma va titroq

Agar zaharlanish infeksiya keltirib chiqaruvchi oziq-ovqatdan zaharlanish ko‘rinishida bo‘lsa, isitma va titroq kuzatilishi mumkin.

Holsizlik

Sabab va turiga qarab turli belgilar bo‘lishi mumkin, shulardan biri — halsizlik. Jumladan, qattiq qusish ham tana quvvatini pasaytiradi.

Ishtahasizlik (ishtahani yo‘qotish)

Oshqozon-ichak muammolari, spazm, kuchli qorin og‘rishi va isitma fonida ishtahasizlik ham kuzatilishi mumkin.

Bosh og‘rishi

Boshqa belgilar kabi tez-tez bo‘lmasa-da, zaharlanganda bosh og‘rishi ham yuz berishi mumkin.

Qorin dam bo‘lishi va gaz

Escherichia coli, Salmonella, Clostridium kabi bakteriyalar ichaklarda ko‘payib, haddan tashqari gaz ishlab chiqarilishiga olib keladi; natijada qorin dam bo‘lishi, spazm va noqulaylik seziladi.

Xira yoki qo‘sh ko‘rish

Keng tarqalmagan bo‘lsa-da, jiddiy belgi hisoblanadi. Ayniqsa botulizm (botulism) — Clostridium botulinum ishlab chiqaradigan toksin sabab bo‘ladigan oziq-ovqatdan zaharlanishda uchraydi.

Qo‘l-oyoqlarda harakat yo‘qolishi

Nerv tizimini zararlaydigan toksinlar mushak zaifligi, reflekslarning pasayishi va vaqt o‘tishi bilan harakat yo‘qolishiga olib kelishi mumkin.

Zaharlanish qanday aniqlanadi?

Ko‘p hollarda zaharlanish qisqa muddat ichida o‘zi o‘tib ketadi. Biroq og‘ir belgilar bo‘lsa, shifokor ko‘rigidan o‘tish zarur. Zaharlanishdan shubhalanganda qon tahlillari va najas (gaita) tahlili tayinlanishi mumkin.

Zaharlanishni davolash

Ko‘p hollarda maxsus tashxis qo‘yilmasdan ham zaharlanish davolashsiz o‘tib ketadi. Biroq qusish va ich ketishi bo‘lsa, tanadagi suyuqlik yo‘qotilishini qoplashga e’tibor qaratiladi. Muammo davom etsa, shifokor dori vositalarini buyurishi mumkin.

Ko‘p so‘raladigan savollar

• Zaharlanish qanday bilinadi? +
• Zaharlanish qon tahlilida aniqlanadimi? +
• Zaharlanishga nima yaxshi yordam beradi? +
• Zaharlanish o‘zi-o‘zidan o‘tib ketadimi? +