UZOQ UMR KORISHNING ASOSIY OMILLARI

Uzoq yashash sirini kashf etish hozirgi davrning muhim muammolaridandir. Bu yo‘nalishda anchagina ibratli ishlar amalga oshirilayotir.

Uzoq umr ko‘rishga yordam beradigan 8 ta kundalik odat

Muayyan odatlarga rioya qilish hayotni sezilarli darajada uzaytirishi mumkinligi biroz shubhali ko‘rinadi. Biroq biolog Endryu Stil uzoq umr ko‘rish masalasi bo‘yicha haqiqiy professionaldir. U odamlarning nima uchun qarishini va uni qanday to‘xtatish kerakligini aniqlash uchun yuzlab ilmiy tadqiqotlarni o‘rgandi.

Chekmaslik

Chekish juda zararli. Uzoq umr sog‘lom bo‘lib yashashni istovchilar, birinchi navbatda qilishi kerak bo‘lgan narsa bu kashandalikdan voz kechishdir. Doimo chekuvchilarning umri taxminan 10 yilga qisqaradi. Umrining oxirida ular chekmaydiganlar kabi kasallikka duchor bo‘ladi, ya’ni ular qisqa umrining ko‘p qismini ma’lum kasallik bilan o‘tkazadi.

Chekish o‘pka saratonining 90 foizi va o‘pka kasalliklaridan o‘limning deyarli yarmining sababidir. Garchi o‘pka tamakining zararini o‘z zimmasiga olgan bo‘lsa-da, chekish odatda qarish jarayonini tezlashtiradi. Bu boshqa ko‘plab saraton kasalliklari, shuningdek, yurak kasalliklari, insult va demensiya kabi boshqa kasalliklari xavfini oshiradi.

Chekuvchilarning yoshi kattaroq ko‘rinadi: tamaki terining yupqalashishiga, ajinlar paydo bo‘lishiga, sochlarning oqarib, to‘kilishiga olib keladi. Tamaki tutunida mutatsiyaga olib keladigan yuzlab zaharli kimyoviy moddalar mavjud. DNKda ular chekuvchilar o‘pkasining shilliq qavatida saratonning o‘ziga xos mutatsion belgisini qoldiradi.

Bu o‘zgarishlar saratonga ancha yaxshi imkoniyat beradi, klonal kengayishlar ketma-ketligini tezroq davom ettirishga majbur qiladi va kasallikning rivojlanish xavfini oshiradi.

Chekish surunkali yallig‘lanishni keltirib chiqaradi, bu yurak-qon tomir kasalliklari bilan bog‘liq. Esda tutingki, aterosklerotik plitalar asosan o‘layotgan immunitet hujayralari – immunitet tizimini rag‘batlantirish ularning shakllanishini tezlashtiradi.

Chekish, shuningdek, hujayralarning qarishiga olib keladi, telomerlarni qisqartiradi va hatto qisman tamaki tutunidagi yuqori kimyoviy moddalar tufayli to‘qimalarda AGE – shakarlar oqsillar bilan reaksiyaga kirishganda hosil bo‘ladigan glikatsiyani ishlab chiqarishni rag‘batlantiradi.

Ortiqcha ovqatlanmaslik

Ajablanarlisi shundaki, insonning iste’mol qilayotgan narsasi umr ko‘rish davomiyligiga sezilarli ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Ko‘proq meva, sabzavot, don mahsulotlar va yong‘oqlardan iborat muvozanatli ovqatlanish juda muhim hamda umumiy umr ko‘rish davomiyligini va uning sog‘lom qismini sezilarli darajada oshirishi mumkin.

Minglab odamlarni bir necha o‘n yillar davomida iste’mol qiladigan turli xil ovqatlar miqdori bo‘yicha guruhlarga ajratadigan tajriba bo‘lmagan. Shuning uchun olimlar faqat kuzatuv tadqiqotlari asosida taxmin qilishlari mumkin. Qolaversa, odamlarning ovqatlanish odatlari ularning boyligi, ijtimoiy mavqeyi, sog‘lig‘iga umumiy qiziqish va genetika bilan bog‘liq bo‘lgani sababli, bu ham umr ko‘rish davomiyligiga ta’sir qiladi.

Shuning uchun foydali oziq-ovqatlarning ko‘proq iste’mol qilish tavsiya etiladi. Yog‘li yoki qayta ishlangan mahsulotlar va spirtli ichimliklarni ratsiondan chiqarish lozim. To‘g‘ri, foydali mahsulotlarni iste’mol qilishn sog‘liqni deyarli o‘zgartirmaydi, ammo muvozanatli ovqatlanish buni, albatta, amalga oshirishi mumkin.

Sport bilan shug‘ullanish

Mashq qilish sog‘liq uchun foydalidir, lekin bu juda ko‘p bo‘lishi shart emas. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, har bir qo‘shimcha mashq daqiqasi yoki kuniga harakatsizlikda o‘tkaziladigan vaqt xavfini kamaytiradi.

Ma’lumki, jismoniy mashqlar o‘nlab kasalliklarni, shu jumladan yoshga bog‘liq eng jiddiy patologiyalarni rivojlanish xavfini kamaytiradi, ular hatto kognitiv pasayish va demensiyadan himoya qiladi.

Harakatsiz turmush tarziga ega insonlarda kuniga yarim soatlik yengil jismoniy faollik ham o‘lim xavfini 14 foizga kamaytiradi. Kuniga 10-15 daqiqagacha mo‘tadil mashq qilish yanada foydali bo‘lib, kasallik sababidan o‘lish xavfini ikki baravar kamaytiradi. 30 daqiqalik kundalik mashqlar biroz ko‘proq yordam beradi.

Har kecha 7-8 soat uxlash

Kechasi 7-8 soatlik qattiq uyqu, ehtimol, sog‘liq uchun eng maqbul miqdordir, ammo bunga to‘liq ishonch hosil qilish qiyin, chunki uyquni o‘rganish juda qiyin. Katta tizimli sharhlar shuni ko‘rsatadiki, kam uyqu o‘lim xavfi ortishi bilan bog‘liq.

Ayrim odamlar kuniga 11 soat uxlaydi va buni o‘zi xohlaydi, ehtimol, ularda qo‘shimcha uyquga muhtojlik keltirib chiqaradigan muammo bo‘lishi mumkin. Kuniga 4 soat uxlaydigan odamlarning qisqa umr ko‘rishi dam olishning yetishmasligidanmi yoki ularning sog‘lig‘iga ta’sir qiladigan stressli hayot kechirayotganligidanmi?

Uzoq yillar davomida fan odamlarni buni aniqlashga harakat qildi. Inson uxlayotganida, miya o‘zini, shu jumladan, Alsgeymer kasalligi bilan bog‘liq toksik amiloidni tozalash imkoniyatidan foydalanadi. Bu esa me’yorda uxlash uchun yetarlicha sabab hisoblanadi.

Emlash va qo‘lni yuvish

Emlashlar hayot davomida insonlar o‘limini kamaytirishning eng muhim usullaridan biri bo‘lib, ular nafaqat insonning o‘zini, balki atrofdagilarni ham himoya qiladi. Vaksinalar har qanday yuqumli kasallikning oldini oladi. Shuningdek, ular surunkali yallig‘lanishni kamaytiradi, bu ham qarishni sekinlashtiradi.

Shuningdek, infeksiyani oldini olish uchun maslahatlarga amal qilish kerak: qo‘llarni yaxshilab yuvish va mahsulotlarni yaxshilab pishirish va kasal bo‘lganda dam olish. Bu atrofdagilarning ham sog‘lig‘ini himoya qiladi, kasallikni boshqalarga yetkazish to‘xtatiladi.

Tishlarga g‘amxo‘rlik qilish

Shifokorlarning doimiy tavsiyasiga ko‘ra, kuniga ikki marta tishlarni ftoridli tish pastasi bilan yuvish, tishlaringiz orasidagi bo‘shliqlarni tish iplari bilan tozalash, shirinliklar va spirtli ichimliklardan saqlanish kerak. Bu nafaqat tabassumga, balki bu umr ko‘rish davomiyligiga va hatto demensiya rivojlanish xavfiga ta’sir qilishi mumkin.

Quyoshdan himoyalovchi kremlardan foydalanish

Terining qarishi quyosh ta’siri bilan chambarchas bog‘liq. Bu teriga tezroq ajin tushishiga olib keladi. Salbiy tomoni shundaki, teri saratoni xavfi sezilarli darajada oshadi.

Bu hodisalarning barchasi uchun quyosh nurida mavjud bo‘lgan ultrabinafsha nurlar javobgardir. Ultrabinafsha nurlar molekulalarni, shu jumladan oqsillarni va DNKni bir-biriga bog‘lab turadigan kimyoviy aloqalarni buzish uchun etarli energiyaga ega. DNKning shikastlanishi, agar to‘g‘ri tiklanmasa, mutatsiyaga aylanishi mumkin va saraton kasalligini keltirib chiqaradi.

Ultrabinafsha nurlanishining teriga yetib borishining oldini olish quyosh nuri ta’siridan qarishni to‘xtatishi mumkin. Bu quyosh eng yuqori cho‘qqisiga chiqqanda ko‘chaga chiqish, ochiq joylarni kiyim bilan yopmaslik yoki ultrabinafsha nurlarini o‘ziga singdiruvchi quyosh kremini surmaslik ortidan kelib chiqadi.

Yurak urishi va qon bosimini kuzatib borish

Hayotning har bir jabhasida turli dastur va qurilmalar soni ortib bormoqda, ammo, ehtimol, eng qimmatlisi bu oddiy avtomatik qon bosimi manjetidir. Yurak urishi tezligi va qon bosimini o‘lchash orqali yurak-qon tomir sog‘ligi haqida sezilarli tasavvurga ega bo‘lish mumkin. Yurak kasalliklari, insult va demensiya o‘lim va nogironlikning umumiy sabablari ekanini hisobga olinsa, umumiy salomatlikning muhim qismini tashkil qiladi.

Yurakning har bir urishi aortaga, markaziy arteriyaga qon oqimini yuboradi. Qon bosimini o‘lchash uchun qurilma ikkita raqamni ko‘rsatadi, masalan, 120 dan 80 gacha. Birinchi yuqori raqam sistolik bosim deb ataladi va zarba berilganda yurakdan butun tanaga tarqaladigan bosim to‘lqinini o‘lchaydi. Ikkinchi, pastroq raqam diastolik bosimdir, bu urishlar orasidagi qon tomirlaridagi minimal bosimdir.

Yumshoq, elastik devorlarga ega arteriyalar yurakning bosim to‘lqinining kuchini o‘zlashtira oladi, shuning uchun yurakdan uzoqroqda joylashgan kichik tomirlar kamroq stressni boshdan kechiradi.

Yuqori qon bosimi yurak xuruji va qon tomirlarining asosiy sababidir. Qon bosimini o‘lchash va gipertoniya tashxisi qo‘yilgan bo‘lsa, dori-darmonlar qabul qilishni unutmaslik kerak.

Gipertoniya deb ataladigan yuqori qon bosimi ovozsiz qotildir. Dunyo miqyosida 25 yoshdan oshgan odamlarning qariyb 40 foizi undan azob chekadi. Qon bosimi 120/80 dan past bo‘lsa, normal hisoblanadi. Taxminan 115/75 dan boshlab, har bir qo‘shimcha 20/10 yurak xastaligi yoki insultdan o‘lish xavfini ikki baravar oshiradi. Shunday qilib, 135/85 — xavf ikki barobar ortadi. Agar qon bosimi muntazam ravishda 120/80 dan oshsa, ratsionni o‘zgartirishga yoki biroz ko‘proq mashq qilishga arziydi. Ushbu oddiy usullar qon bosimini tushirishning ajoyib usuli hisoblanadi.

UZOQ UMR KORISHNING ASOSIY OMILLARI

Insoniyat hamisha yorug‘ kelajakka intilib yashagan. U ilmiy-texnika inqilobi natijasida tabiatning ko‘plab sir-asrorlarini bilib oldi. Biroq, inson uning salbiy oqibatlari namoyon bo‘lishiga ham guvohdir. Masalan, transport shovqinlari, jismoniy toliqish, kam harakatchanlik, turli ziddiyatli vaziyatlar, ruhiy-ma’naviy nomukammallik, surunkali asabiylik, ruhiy zo‘riqishlarga sabab bo‘lmoqda. Xastaliklarning kelib chiqish sabablari xilma-xil. Ulardan eng asosiysi insonning ruhiy muammolaridir.

Inson tashqi olam bilan turfa munosabatlarda bo‘ladi, har xil odamlar bilan muomala qiladi. Ayniqsa, ruhiy holat bilan jismoniy holat o‘rtasidagi muvozanat, barqarorlik, uyg‘unlik, sihat-salomatlik uzviy bog‘liq bo‘ladi. Bunda tashqi ta’sirlar tufayli yuzaga kelgan ichki holatni boshqara bilish – katta iroda mahsulidir.

Emotsiya – bu biologik ehtiyojlarni tezda baholash va qondirishga bo‘lgan zaruriyat hisoblanadi. Emotsiyasiz hayot bo‘lmaydi. Emotsiyalar (ehtiroslar) – sub’ektiv sezgi sifatida turlarning saqlanib qolishida yashash uchun kurashda muhim ahamiyat kasb etadi va ular bosh miyaning maxsus limbik qismi tomonidan boshqariladi hamda dastlab bosh miyaning po‘stlog‘iga yo‘naltiriladi, so‘ngra vegetativ asab tizimi va endokrin bezlar orqali ichki a’zolarga yo‘naltiriladi, shuningdek, tezda butun tanani to‘liq qamrab oladi. Oiladagi, ishdagi va jamiyatdagi ziddiyatlar salbiy emotsional qo‘zg‘alishga sabab bo‘ladi, noxush qo‘zg‘alishlar bosh miyaga tarqalsa nevrozlarni, a’zolarga tarqalsa turli ichki kasalliklarni keltirib chiqaradi. Salbiy emotsiyalar inson salomatligiga o‘zining ta’sirini o‘tkazib, turli kasalliklar rivojlanishiga va surunkali xastaliklarning qaytalanishiga olib keladi.

Psixoemotsional zo‘riqish yurakning ishemik kasalligi, qon bosimi oshuvi, atero¬skleroz, nevrozlar, oshqozon va 12 barmoq ichak yara kasalligi, o‘sma shishlar, qandli diabet, tireotoksikoz va shunga o‘xshash ko‘plab kasalliklarga olib keladi. Chunki bunda asab tolalari doimo zo‘riqadi, taranglashadi, oqibatda ruhiy va jismoniy quvvat taqsimotida buzilish ro‘y beradi. Oilada, ishda va jamiyatda yuz berib turadigan ziddiyatli holatlar – salbiy emotsional stresslar bu muvozanatni izdan chiqaradi.

Odatda stress degan so‘zni eshitganda biz uni, albatta, zararli bir omil sifatida tushunishga o‘rganganmiz. “Stress” har qanday tirik organizmning ichki muhiti doimiyligi (gomeostazi)ni saqlab qolishga qaratilgan umumiy moslashuv javobi bo‘lib hisoblanadi. Stress¬lar va salbiy emotsiyalar bizning salomatligimizga o‘z ta’sirini o‘tkazmasligi uchun emotsional holatimizni boshqara olishimiz va ularga ma’lum darajada ijobiy ta’sir ko‘rsata olishimiz hamd¬a ushbu vaziyatlarni, salbiy emotsional kechinmalarni chetlab o‘tishimiz kerak.

Stress sindromi 3 bos¬qichda kechadi:

1. Hayajonlanish yoki bezovtalanish;
2. Qarshilik ko‘rsatish;
3. Holdan toyish bosqichi.

Inson o‘zining ruhiy-ma’naviy olamini rivojlantirish borasida tinmay ishlashi lozim. Ichki olam, ong, ruhiyat, aqliy qobiliyat, his-tuyg‘u, iroda, bilim va boshqa xususiyatlarni kamol toptirish – insonni har qanday cheklanishlar doi¬rasidan olib chiqadi, uni turli holatlardan holi etadi.

Ruhning me’yoriy holatni buzuvchi sabablar insondagi salbiy xislatlardir. Masalan: jahl chiqish, o‘zini tuta bilmaslik, qo‘rquv, jur’atsizlik, irodasizlik, faoliyatsizlik, johillik, xudbinlik, tushkunlik. Ichki muvozanatning buzilmasligi har qanday tashqi ta’sir va hujumga kuchli qarshilik yaratadi.

Insonlar 5 ta ruhiy sababga ko‘ra kasallanadilar: qahr-g‘azab, xafagarchilik (alam), ayb¬dorlik hissi, injiqlik, hayotdan qo‘rqish. Jamoatchilik orasida o‘zini to‘la-to‘kis baxtli his qiladigan, o‘z fikr-o‘ylari, intilishlarini butun borlig‘i bilan ro‘yobga chiqarishga urinadigan odam ruhiy tomondan sog‘-salomat bo‘ladi.

Ruhshunoslarning ta’kidlashicha, ruhiy salomatlik alomatlari quyidagilardan iborat:
1. Insonning o‘z-o‘ziga ijobiy baho berishi.
2. Shaxsning zo‘r berib rivojlanishi va o‘sishi.
3. Ruhiy bir butunlik.
4. Shaxsiy anatomiya.
5. Atrofni o‘z holicha qabul qilish.
6. Atrofdagilarga baravar ta’sir qila olish.

Inson umrini qisqartiruvchi ta’sirlar orasida g‘am-kulfat, tushkunlikka tushish, siqilish, qo‘rquv, hasad, ko‘raolmaslik va irodasizlik hollari asosiy o‘rinni egallaydi. “Odamning yomon kayfiyati, – degan edi Lev Tolstoy, – avvalo uning o‘zini, shuningdek, boshqalarni ham baxtsiz qiladi. Yaxshi kayfiyat esa bamisoli yog‘ bo‘lib, hayot g‘ildiragini aylantiradi”.

Odam tanasida simpatik va parasimpatik nerv tizimi dinamik muvozanatda bo‘ladi. Ushbu dinamik muvozanat buzilsa, inson kasallikka chalinadi. Masalan, simpatik nerv tizimining faoliyati tezlashib ketsa, yurak urishi tezlashadi, odamning rangi oqaradi, qon tomirlar kengayadi, qon bosimi oshadi, ko‘z qorachiqlari kattalashadi, og‘zi quriydi. Bunday belgilar odatda inson xursand bo‘lganda, hayajonlanganda yuz beradi, organizmda esa ko‘p energiya yo‘qotiladi, bu ener¬giya¬ni tiklash uchun parasimpatik nerv tizimi ishga tushadi. PulÑŒs sekinlashadi, so‘lak ajraladi, qonda qand miqdori kamayadi, oshqozon ovqat talab qiladi. Agar bu nerv tizimi uzoq vaqt tinmasdan ishlasa, ko‘pgina oshqozon-ichak kasalliklari, bronxial astma kabi xastaliklar kelib chiqadi.

Olimlarning bergan ma’lumotiga qaraganda, xastaliklarning 80 foizdan ortig‘i bemorning asabiy taranglik holatiga bog‘liq bo‘lar ekan. Agar sizning ongingiz qalbingiz bilan kelishib ishlamasa, vegetativ va endokrin sistemalar tartibi buziladi, natijada vujud faoliyatining buzilishlari yuzaga keladi. Ruhshunoslarning fikricha, har bir shaxs o‘zining sevgan mashg‘uloti bilan shug‘ullanish davrida oladigan quvonchi va zavqi immunitet tizimining eng kuchli rag‘batlantiruvchisi bo‘lib xizmat qilar ekan.

Depressiya – uzoq vaqt mobaynida o‘ta tushkun kayfiyat, fikrlar karaxtligi va har qanday ongli faoliyatga bo‘lgan intilishning so‘nishi bilan kechuvchi kasallikdir. Ayollar erkaklarga qaraganda 2 barobar ko‘proq depressiyaga chalinishadi.

Depressiya – o‘ziga ishonmaslik ruhidagi g‘amginlik, tushkunlik kayfiyati, umidsizlik, tasavvurlarning bir qolipga tushib qolishi, xohish-istakning kamayishi, harakatlarning chegaralanishi bilan namoyon bo‘ladi. Ushbu holatlar ko‘pgina ruhiy kasalliklarda kuzatiladi. Surunkali o‘ta toliqish ruhiy ozor etkazadigan sharoit, g‘am-g‘ussalar ham depressiyaga sabab bo‘lishi mumkin. Depressiya alomatlari turlicha namoyon bo‘ladi. Ba’zi turlarida fikrlash, savollarga javob qaytarish, ba’zan hatto harakat qilish qi¬yinlashadi. Bemor g‘amgin ko‘rinadi, ayni vaqtda ishtahadan qolib, ozib ketadi, yurak urishi va qon bosimi o‘zgaradi, boshi og‘riydi, qabziyat bo‘ladi, terisi qurishib qoladi yoki ter bosadi.

Depressiyaning ba’zi turlarida bemor o‘zini irodasizlikda ayblaydi, kasallikka, azob-uqubatlarga duchor bo‘ldim deb o‘ylaydi, oilasi uchun keraksiz kishi, gunohkor deb hisoblaydi. Ushbu holat moddalar almashinuvining buzilishi va endokrin kasalliklar bilan birga kechadi.

Salomatlikni tiklashdagi chora-tadbirlar:
* Uyda, ishda, jamoada sog‘¬lom ruhiy muhitni yaratish, bir biriga yaxshilik istagi va o‘zgalarga quvonch baxsh etish inson umrini uzaytiradi.
* O‘ksinish, xafagarchilikni tezda yoddan chiqarish, kek saqlamaslik, ehtiroslarni tiya bilish asab tizimini mustahkamlaydi.
* Bir vaqtning o‘zida kulish ham yig‘lashni beg‘ubor bolalardan o‘rganish zarur. Emotsiyalarni chiniqtirish va tarbiyalash lozim.
* Asabiylashish tufayli paydo bo‘lgan adrenalin (energiya)ni mushaklarga berish lozim, shunda asab tolalari va qon tomirlar himoyalanadi.
* Yoqimli musiqaning salbiy emotsiyalarni bosish va charchoqlik hissini yo‘qotishda ahamiya¬ti katta.
* Musiqa va she’riyat insonning so‘z orqali ifodalay olmagan nozik tuyg‘ularini ifoda etadi va tanaga orom bag‘ishlaydi.
* Ijobiy stresslar, haqiqiy kulgu va jilmayish bosh miya qon tomirlari orqali o‘tadigan qon miqdorini oshirib, miya to‘qimasini kislorod bilan ta’minlanishini yaxshilaydi.
* Chin kulgu miyani chiqindilardan tozalab, ruhiyatni tetik va engillashtiradi, kayfiyatni ko‘tarib, taranglashishni kamaytiradi.
* Ertalab odatdagidan 10 daqiqa oldin turing, kiyadigan kiyimlar, zaruriy ish qog‘ozlari, hujjatlarni yotishdan oldin tayyorlab qo‘ying va h.k.
* Xotirangizga ishonmang, kundalik tuting va eng asosiy ishlarni yozib boring.
* Bugungi ishni ertaga qo‘ymang, bu stress chaqiradi.
* Zerikarli, hayotdan noliydigan insonlardan yiroq bo‘ling.
* Ish paytida vaqti-vaqti bilan mashqlar bajaring, bir xil holatda ko‘p o‘tirib qolmang.
* 7-8 soat to‘yib uxlang.
* Ish qog‘ozlaringiz, narsalaringiz, uydagi jihozlarni tartibga va bir tizimga keltirib oling.
* Chuqur, sekin nafas oling va chiqaring hamda bo‘shashing. Asabiylashsangiz bir necha marta chuqur-chuqur nafas oling va jilmaying.
* Kundalik turmushni yaxshi tomonga o‘zgartiring, yangi soch turmagi, yangi kiyim, kostyum va h.k., bu sizga hayotiy quvonch bag‘ishlaydi, o‘zingizga hurmatingiz ortadi.
* Dam olish kunlarini yaxshi o‘tkazishga harakat qiling, ijodiy yondoshing, bir xil turmush tarzini yaxshi tomonga o‘zgartiring.
* Kechirimli bo‘ling, unuting, shikoyat, arz qilmang, baqirmang, odamlardan nolimang, ularning xarakteri va imkoniyatlari har xil ekanini tushuning.
* Faqat yaxshi niyatda yuring, fikringiz ezguliklar bilan band bo‘lsin.

Frantsuz olimlari ho‘l meva ko‘p iste’mol qiluvchilar ruhiy tushkunlik, depressiya xastaliklariga kamroq chalinishi va kayfiyatlari doimo a’lo bo‘lib yurishlarini isbotladilar. Shuning uchun to‘g‘ri ovqatlanishga e’tibor bering va ho‘l mevalarni ko‘proq iste’mol qilishga odatlaning!

Nasiba AKROMOVA, Respublika salomatlik va tibbiy statistika instituti uslubiyatchi vrachi.
Manba: Uzssgzt.uz

Uzoq umr ko‘ruvchi insonlarda ovqatlanish odati

Insoniyatni doimo bir muammo o‘ylantirgani-o‘ylantirgan: qanday qilib uzoq umr ko‘rish mumkin? Hatto bundan ikki ming yil muqaddam buyuk Lukretsiy o‘z asarlarida, jumladan, “Tabiat haqida” nomli kitobida bu masala yuzasidan mulohazalar bildirgan. Xo‘sh, odam uzoq yashay olmasligiga nima sabab? Qarish-qartayishning boisi ne?

Avvalo, shuni aytish kerakki, hayot hamma narsani o‘z izmiga soladi. Insonning keksayishi ham ma’lum qonuniyatga asoslangan. Qolaversa, olimlarning ta’kidlashlaricha, qarilik qator kasalliklarning rivojlanishiga turtki bo‘ladi. Yoshi bir joyga borib qolganlar ko‘proq ateroskleroz, rak, qandli diabet, arterial gipertoniya, yurak ishemiya­si xastaliklaridan vafot etadilar. Bu kasalliklarning paydo bo‘lish mexanizmini tushunish uchun esa, qarish va yosh potologiyasi (a’zolardagi kasalliklar, yosh ortib borishi bilan organizm hayot faoliyatida bo‘ladigan o‘zgarishlar) o‘rtasidagi aloqani aniqlash lozim. Bunda bir necha ko‘rinishlar ham bo‘lishi ehtimoldan holi emas.

Tibbiyotning otasi Gippokratning ta’kidlashicha, uzoq umr ko‘rishga jismonan mashq qilish, toza havoda aylanishning o‘rni bo‘lakcha. U qarilik 70 yoshda boshlanadi, deb hisoblaydi. Pifagor esa qarish inson hayotining oxirgi 20 yilini — 60 dan 80 yoshgacha bo‘lgan davrni qamrab oladi, deb ta’kidlagan.

Boshqalar yosh ketishini ehtimollik jarayoniga yo‘yib, u organizmga ko‘pdan-ko‘p ichki va tashqi omillarning ta’sir etishidan, deydilar. Menimcha, genetik o‘zgarish qarish emas, balki organizmning buzilishi bilan bog‘liq moddalar almashinuvi jarayonidir. Hayot ana shu qonuniyatga asoslanadi. U har qaysi organizmda turlicha kechishi mumkin. Masalan, sichqon 2 yil, fil 100 yil yashashi aniqlangan. Bundan bitta xulosa chiqadi: qarish qachon boshlanadi, degan gapga o‘rin qolmaydi. U jinsiy xujayralar urug‘lanishi bilan birga rivojlanadi. Gap shundaki, tabiatda ba’zi mavjudotlar 300 yil, hatto ming yilgacha yashashi mumkin. Ammo. nega inson emas?

Uzoq yashash sirini kashf etish hozirgi davrning muhim muammolaridandir. Bu yo‘nalishda anchagina ibratli ishlar amalga oshirilayotir.

Olimlarimizning tinimsiz izlanishlari tufayli kasalliklar, ayniqsa, yuqumli xastaliklarga qarshi kurashishning samarali usullari ishlab chiqildi. Kishilarning yashash sharoiti o‘zgardi, ijtimoiy ahvoli yaxshilandi. Ammo, shunisi ajablanarliki, bir necha ming yillardan buyon insonning umr ko‘rish imkoniyati biologik jihatdan oshgan emas. Tadqiqotchilarimiz hozir bu yoshni 90 atrofida deb hisoblamoqdalar. Aslida-chi? Axir dunyoda bundan ham uzoq umr ko‘ruvchilar bor-ku!

“Yoshini yashab, oshini oshaganlar” haqida gapirganda shuni aytish kerakki, ular juda ozchilik bo‘lib, 115-120 yoshgacha umr ko‘rishgan. Kavkazda bu ko‘rsatkich biroz yuqori bo‘lishi mumkin.

Sharq xalqlarida igna bilan davolash keng taraqqiy etganligi hammaga ma’lum. Ular ichida uzoq umr ko‘rish nuqtasi degan tushuncha ayniqsa shuhrat qozongan. Bu haqda qator afsona, rivoyatlar mavjud. Ulardan birida aytilishicha, Kunchiqar mamlakatning podshosi eng keksa kishini saroyga taklif etibdi. 242 yoshli Matle degan keksa inson tashrif buyuribdi.

— Qanday qilib siz bunday tabarruk yoshga kirdingiz? — deya so‘rashibdi undan.

— Buning hech qanday siri yo‘q, — deb javob beribdi qariya, — Men har to‘rt kunda jismimdagi uzoq yashash nuqtasini kuydirib turaman.

So‘ngra Matle yig‘ilganlarga o‘sha nuqtani ko‘rsatibdi.

Bu, ehtimol, afsonadir, ammo olimlar hozir uzoq umr ko‘rish nuqtasini qo‘zg‘ash organizmni mustahkamlashga ijobiy ta’sir ko‘rsatishiga, insonning uzoqroq umr ko‘rishiga imkoniyat tug‘dirishiga ishonch hosil qilmoqdalar.

Bunda ikki yo‘l mavjud. Avvalo, organizm kasallik rivojlanishiga qarshi kurasha olishi lozim. Bu shuning uchun ham muhimki, qarish pirovard natijada xastalik paydo bo‘lishiga olib keladi. Bordi-yu, biz faqatgina rak va yurak, qon-tomir kasalliklarini tugatgan taqdirimizda ham inson umrini 10-11 yil uzaytirishga erishgan bo‘lardik. Qolaversa, menimcha, qarish jarayonini susaytiradigan qandaydir malham yaratish zarur. Zero, bu borada dunyoda necha ming yildan buyon harakat qilinadi. Ammo. ming afsus, hozircha natija yo‘q.

Ovqatlanishni to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish ham uzoq umr ko‘rishning birlamchi omillaridan hisoblanadi. Jismonan chiniqish, sport bilan shug‘ullanish bu jihatdan yanada samarali natijalar berishi mumkin. Bundan tashqari, olimlar hozirgi payt­da uzoq yashashning yangi forma va usullari ustida tadqiqotlar o‘tkazmoqdalar. Masalan, enterosorbtsiya yo‘li bilan oshqozon-ichakdagi soklar va qonni zaharli moddalardan tozalash bo‘yicha boshlangan tajriba, geninjeneriya shunday xayrli harakatlardandir.

Hozir gerontologiya — qarish haqidagi fan oldida juda katta muammolar turibdi. Ularni hal etish insoniyat kelajagida muhim o‘rin tutishi shubhasiz. O‘shanda balki yosh o‘tgan sayin kishining intelektual kuchi va ijodiy ish bilan shug‘ullanishi kamayib boradi, degan gaplarga hojat qolmas. Binobarin, o‘tmishda, “buyuk qariyalar” bu fikrni inkor etadigan darajada ishlashgan: Gyote, Pikasso, Stravinskiy, Rubenshteyn 80 yoshlarida eng bebaho asarlarini yaratishgan. I. P. Pavlov shu yoshda ilmiy ishlar yozgan.

Volter bejiz aytmagan: “Qarilik — nodon uchun qish bo‘lsa, olimga ayni o‘rim-yig‘im davridir”.

Xullas, uzoq yashash siri hozircha muammoligicha qolmoqda. Biroq olimlarimizning izlanishlari mazkur sohada anchagina yutuqlarga erishish mumkinligidan dalolat beradi. Bizning hozirgi eng muhim burchimiz yashab turgan umrimizni qisqartirib qo‘ymaslik. Buning uchun mashhur olim, akademik I. P. Pavlovning yana quyidagi o‘gitlariga amal qilish foydadan holi bo‘lmaydi: “Inson 100 yil hatto undan ham ko‘p yashashi mumkin. Lekin biz o‘zimizning tiyiqsizligimiz, pala-partishligimiz, o‘z organizmimizga nisbatan shafqatsizligimiz tufayli bu muddatni ko‘p yillarga qisqartirib boramiz”.

Qurbonmurot Pirimov, shifokor

“Hurriyat” gazetasidan olindi (2008).