Ta’lim va tarbiya uyg‘un bo‘lishi kerak, ayro emas
Халқ таълими вазири жамғармаси
Tarbiya fani darslik 11 sinf
Чора-тадбирлар
Амалга ошириш механизми
Бажариш муддати
Молиялаштириш манбаи
Ижро учун масъуллар
I. Илғор хорижий тажриба асосида таълим сифатини ошириш
Таълим жараёнига янги Миллий ўқув дастурини жорий этиш.
2022 йил 1 сентябрь
Ушбу мақсадлар учун ажратилган Давлат бюджети маблағлари ва Республика мақсадли китоб жамғармаси маблағлари
Халқ таълими вазирлиги
2. Миллий ўқув дастури асосида дарсликлар, машқ дафтарлари ҳамда педагоглар учун ўқув қўлланмаларни яратиш.
Тасдиқланган режага асосан
3. Педагог кадрлар ҳамда ўқувчиларнинг билим ва кўникмаларини баҳолаш натижалари бўйича аниқланган бўшлиқлардан, шунингдек, ота-оналар, экспертлар ва бошқа шахсларнинг таклифларидан келиб чиқиб, Миллий ўқув дастурини такомиллаштириш.
Янги Миллий ўқув дастури асосида педагог кадрларнинг малакасини ошириш.
1. Миллий ўқув дастури асосида педагог кадрлар учун махсус контентларни яратиш ва «Узлуксиз касбий таълим» махсус электрон платформасига жойлаштириш.
2022 йил 1 июль
Ушбу мақсадлар учун ажратилган Давлат бюджети маблағлари
Халқ таълими вазирлиги
Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги
2. «Узлуксиз касбий таълим» махсус электрон платформаси орқали босқичма-босқич ўқитувчилар малакасини ошириш.
2022/2023 ўқув йилидан бошлаб
Янги авлод дарсликларини яратиш бўйича муаллифлар мактабини шакллантириш, улар учун малака ошириш курсларини ташкил этиш ҳамда мазкур соҳага хорижий экспертларни жалб қилиш.
1. Дарсликларни яратиш кўникмасига эга ёш муаллиф ва мутахассислар реестрини шакллантириш.
2022 йил 1 август
Ушбу мақсадлар учун ажратилган Давлат бюджети маблағлари,
Халқ таълими вазирлигининг бюджетдан ташқари маблағлари, қонунчилик ҳужжатларида тақиқланмаган бошқа манбалар
Халқ таълими вазирлиги
2. Ёш муаллиф ва мутахассисларни халқаро нашриёт ва ноширлик фаолиятини юритувчи ташкилотларга малака ошириш ва стажировкага юбориш.
2022/2023 ўқув йилидан бошлаб
3. Ўқув дастури, ўқув-методик мажмуа ва дарсликларни яратиш ҳамда янгилаш учун жалб қилинадиган хорижий экспертлар билан музокаралар олиб бориш ва уларнинг рўйхатини шакллантириш.
2022 йил 1 ноябрь
4. Хорижий экспертларни ўқув дастури, ўқув-методик мажмуа ва дарсликларни яратиш ҳамда янгилаш учун жалб қилиш.
2023 йил 1 январдан бошлаб
Халқ таълими вазирлиги ҳузуридаги бюджетдан ташқари Республика мақсадли китоб жамғармаси фаолиятини такомиллаштириш.
1. Халқ таълими вазирлиги ҳузуридаги бюджетдан ташқари Республика мақсадли китоб жамғармаси фаолиятини такомиллаштириш бўйича Ҳукумат қарори лойиҳасини Вазирлар Маҳкамасига киритиш.
Қарор лойиҳасида Жамғарманинг асосий вазифалари, ҳуқуқ ва мажбуриятлари, маблағларни шакллантириш ва улардан фойдаланиш тартибини белгилаш.
2022 йил 1 август
Халқ таълими вазирлиги
Умумий ўрта таълим муассасалари дарсликлари ва ўқув-методик мажмуаларининг эркин савдосини ташкил этиш.
1. Халқ таълими тизимида фойдаланиладиган дарслик ҳамда ўқув-методик мажмуаларни чоп этиш ва уларнинг эркин савдосини ташкил этиш бўйича танлов ўтказиш ва ғолибларни аниқлаш.
2022 йил 1 сентябрь
Ташаббускор корхона ва нашриётларнинг маблағлари
Халқ таълими вазирлиги
давлат ва нодавлат нашриёт уйлари
2. Танлов ғолиблари томонидан халқ таълими тизимида фойдаланиладиган дарсликлар ва ўқув-методик мажмуаларнинг эркин савдосини ташкил этиш.
Таклифлардан келиб чиқиб
Ўқитувчиларнинг илғор тажрибаси ва фаолиятида қўллаган замонавий методикаларни оммалаштириш.
1. Илғор тажрибага эга бўлган ва фаолиятида замонавий методикаларни қўллайдиган ўқитувчиларни аниқлаш тартибини ишлаб чиқиш ва халқ таълими вазири буйруғи билан тасдиқлаш.
2022 йил 1 сентябрь
Халқ таълими вазирлигининг бюджетдан ташқари маблағлари
Халқ таълими вазирлиги
2. Илғор тажрибага эга бўлган ва фаолиятида замонавий методикаларни қўллайдиган ўқитувчилар рўйхатини шакллантириш.
2023 йил 1 октябрь
3. Ўқитувчиларнинг илғор тажрибаси ва замонавий методикаларини оммалаштириш.
Халқаро ва маҳаллий мутахассисларни жалб этган ҳолда замонавий методикалар асосида ўқитувчилар малакасини ошириш.
1. Халқ таълими вазирлиги тизимидаги малака ошириш муассасаларига чет тили, аниқ ва табиий фанлар бўйича малакали хорижий мутахассисларни жалб қилиш.
2022 йил 1 сентябрь
Ушбу мақсадлар учун ажратилган Давлат бюджети маблағлари
Халқ таълими вазирлиги
Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги
2. Халқ таълими вазирлиги тизимидаги малака ошириш муассасалари, умумий ўрта, ўрта махсус, профессионал ва олий таълим ташкилотларининг малакали ходимлари ҳамда хорижий мутахассислардан иборат бўлган тренерлар гуруҳларини шакллантириш.
2022 йил 1 июль
3. Тренерлар гуруҳлари томонидан жойларга чиққан ҳолда педагог кадрларнинг билим ва маҳоратини баҳолаш ҳамда баҳолаш натижаси бўйича аниқланган бўшлиқларни бартараф этишга қаратилган ҳамда илғор методикаларга асосланган сайёр ўқув машғулот ва семинар-тренинглар ўтказилишини таъминлаш.
2022 йил 30 декабрь
4. Тренерлар гуруҳлари аъзоларининг ойлик иш ҳақига устама тўлаш бўйича қўшма қарор қабул қилиш.
2022 йил 1 июль
5. «Узлуксиз касбий таълим» махсус электрон платформаси орқали ўқитувчилар учун қўшимча индивидуал малака ошириш курсларини жорий этиш.
2023 йил 1 январдан бошлаб
Умумий ўрта таълим муассасалари ўқитувчиларининг педагогик иш режаси ва юкламаларини қайта кўриб чиқиш.
1. Ёш мутахассислар (5 йилгача педагогик стажга эга бўлган) зиммасига дарсга тайёргарлик кўриш жараёнида махсус педагогик харита ва дарс ишланмаларини тайёрлаш мажбуриятини юклаш юзасидан педагогик жамоатчилик фикрини ўрганиш (сўров ўтказиш).
2022 йил 1 август
Халқ таълими вазирлиги
Бандлик ва меҳнат муносабатлари вазирлиги
2. Сўров натижаларидан келиб чиқиб, у мумий ўрта таълим муассасалари ўқитувчиларининг педагогик иш режаси ва юкламалари га ўзгартириш киритиш масаласини кўриб чиқиш.
2022 йил 1 сентябрь
II. Жамиятда ўқитувчи касби нуфузини ошириш, улар учун қулай ижтимоий шароитлар яратиш ва меҳнатини муносиб рағбатлантириш
Педагог кадрлар фаолиятини кенг жамоатчилик ўртасида тарғиб қилиш.
1. Илғор ўқитувчилар фаолиятини ёритиш бўйича медиа-режа ишлаб чиқиш.
2022 йил 1 июль
Халқ таълими вазирлиги
Ўзбекистон Миллий телерадиокомпанияси
(Абдухаликов) ,
Ахборот ва оммавий коммуникациялар агентлиги
2. Медиа-режа асосида кўрсатув, қисқа метражли роликлар ва фильмлар яратиш ва уларни оммавий ахборот воситалари орқали намойиш этиш.
2022/2023 ўқув йилидан бошлаб
3. Республика таълим маркази таклифлари асосида «Замонамиз қаҳрамони» рукни остида туркум медиа маҳсулотлар яратиш ва уларни оммалаштириш.
2022 йил 1 ноябрь
Халқ таълими соҳасида ислоҳотларга кўмаклашиш жамғармаси, қонунчилик ҳужжатларида тақиқланмаган бошқа манбалар
4. Ижтимоий видео маҳсулотларни тайёрлаш ва электрон оммавий ахборот воситалари орқали кенг ёритиш.
Жиноий жавобгарликка тортилган шахсларнинг умумий ўрта таълим тизимида раҳбарлик лавозимига тайинланишини чеклаш.
1. Мавжуд норматив-ҳуқуқий ҳужжатларни таҳлил қилиш ҳамда жиноий жавобгарликка тортилган шахсларнинг умумий ўрта таълим тизимида раҳбарлик лавозимида меҳнат фаолиятини амалга оширишини чеклаш бўйича хориж тажрибасини ўрганиш.
2022 йил 1 август
Халқ таълими вазирлиги
Давлат хизматларини ривожлантириш агентлиги
2. Жиноий жавобгарликка тортилган шахсларнинг халқ таълими тизимида раҳбарлик лавозимига тайинланишини чеклаш бўйича норматив-ҳуқуқий ҳужжатларга ўзгартириш киритиш.
Бунда, шу жумладан қуйидаги шахсларнинг умумий ўрта таълим муассасаларига раҳбарлик лавозимига тайинланишини тақиқлашни назарда тутиш:
илгари ўзининг айбли ҳаракатлари сабабли меҳнат шартномаси тугатилган шахслар;
қўлланилган жазо чорасидан, судланганлик ҳолати тугалланганлигидан ёки олиб ташланганлигидан ҳамда ўзига нисбатан амнистия ёки афв этиш акти қўлланилганлигидан қатъи назар, қасддан содир этган жинояти учун илгари ҳукм қилинган шахслар;
жиноят ишлари айбдорлиги тўғрисидаги масала ҳал этилмаган ҳолда тугатилган жиноятларни содир этган шахслар.
2022 йил 1 декабрь
Болага нисбатан ғайриқонуний ишларни амалга ошириб, жавобгарликка тортилган шахсларнинг умумий ўрта таълим муассасаларида меҳнат фаолиятини олиб боришини тақиқлаш.
1. Мавжуд норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар ва хориж тажрибасини таҳлил қилиш.
2022 йил 1 декабрь
Халқ таълими вазирлиги
Давлат хизматларини ривожлантириш агентлиги
2. Болага нисбатан ғайриқонуний ишларни амалга ошириб, жавобгарликка тортилган шахсларнинг умумий ўрта таълим муассасаларида меҳнат фаолиятини олиб боришини тақиқлаш бўйича Вазирлар Маҳкамасига таклиф киритиш.
2023 йил 1 январь
Халқаро тан олинган ва миллий баҳолаш тизимида берилган сертификатлар (уларнинг комбинацияси) рўйхатини тасдиқлаш.
1. Халқаро тан олинган ва миллий баҳолаш тизимида берилган сертификатлар (уларнинг комбинацияси) рўйхатини ҳамда ҳар ойлик устама олиш учун уларнинг энг кам даражасини тасдиқлаш бўйича қўшма қарор қабул қилиш.
2. Тасдиқланган қўшма қарорни расмий веб-сайтга жойлаштириш.
Ҳар йили 1 августгача
Халқ таълими вазирлиги
Халқаро стандартлар талабларига жавоб берадиган миллий баҳолаш тизимида олинган сертификатга эга бўлган педагог кадрларга қўшимча устамалар тўлаш тизимини жорий этиш.
1. Таълим соҳасида хизмат кўрсатувчи ваколатли халқаро ташкилотларни жалб қилган ҳолда педагог кадрларнинг умумтаълим фанлари бўйича билим даражаси ва касбий маҳоратини баҳолаш тизимини ишлаб чиқиш ва ички норматив ҳужжат билан тасдиқлаш.
2023 йил 1 август
Халқ таълими вазири жамғармаси
Халқ таълими вазирлиги
Таълим сифатини назорат қилиш давлат инспекцияси
2. Мактаб ўқитувчиларининг умумтаълим фанлари бўйича билим даражаси ва касбий маҳоратини баҳолаш тизимининг халқаро стандартлар талабларига жавоб беришини сертификациядан ўтказиш.
2024 йил 1 январь
3. Халқаро стандартлар талабларига жавоб берадиган миллий баҳолаш тизимларида олинган тегишли даражадаги сертификатга эга бўлган педагог кадрларга тўланадиган устама ҳақ миқдорини ошириш бўйича Вазирлар Маҳкамасига таклиф киритиш.
2024 йил 1 сентябрь
Ёшларни чақирувга қадар бошланғич тайёрлаш ишларини такомиллаштириш.
1. Ёшларни чақирувга қадар бошланғич тайёрлаш ишларини такомиллаштириш, шу жумладан қуйидагилар бўйича Вазирлар Маҳкамасига таклифлар киритиш:
умумий ўрта таълим муассасаларида чақирувга қадар бошланғич тайёргарлик (кейинги ўринларда — ЧҚБТ) фанидан дарс бераётган ҳамда олий таълим муассасаларининг ҳарбий таълим факультетини тугатган ўқитувчиларнинг ҳарбий унвонларини ошириш;
умумий ўрта, ўрта махсус ва профессионал таълим муассасаларида ЧҚБТни ташкиллаштиришнинг ягона тартибини белгилаш;
таълим муассасаларининг битирувчи синф ва курсларида таҳсил олаётган ўқувчилар билан ҳарбий полигонларда амалий отиш машғулотларини ўтказишнинг аниқ механизмини белгилаш;
ЧҚБТ фани доирасида ўқув қурол-аслаҳалардан фойдаланишни ўргатиш;
ЧҚБТга оид ҳисобот ҳужжатларининг ягона шаклларини жорий этиш;
ЧҚБТ фани ўқитувчиларини рағбатлантириш механизмини белгилаш;
ўқувчиларни ҳарбий қисмларга ва ҳарбий таълим муассасаларига экскурсияга юбориш;
ҳарбий техникалар кўргазмаларини ташкил этиш.
2022 йил 1 июль
( Қурбонов ),
Ички ишлар вазирлиги
Халқ таълими вазирлиги
Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги
III. Иқтидорли ёшлар билан ишлаш, ўқувчиларнинг бўш вақтларини мазмунли ташкил этиш ва уларни касб-ҳунарга йўналтириш тизимини такомиллаштириш
Халқаро фан олимпиадалари бўйича миллий терма жамоаларнинг фаолиятини янада ривожлантириш ва натижадорлигини ошириш.
1. Умумий ўрта таълим муассасалари ўқувчиларини халқаро фан олимпиадаларига тайёрлаш жараёнларига малакали хорижий мутахассисларни жалб қилиш.
2022 йил май — август
Ушбу мақсадлар учун ажратилган Давлат бюджети маблағлари,
Халқ таълими вазирлигининг бюджетдан ташқари маблағлари, қонунчилик ҳужжатларида тақиқланмаган бошқа манбалар
Халқ таълими вазирлиги
манфаатдор вазирлик ва идоралар
2. Умумий ўрта таълим муассасалари ўқувчиларини олимпиадаларга тайёрлаш учун махсус методик қўлланмалар ва топшириқлар мажмуаларини яратиш.
2022 йил 1 октябрь
3. Хорижий мамлакатларнинг терма жамоалари билан ҳамкорликда қўшма йиғинларни ташкил этиш.
2023 йил 1 июль
4. Миллий терма жамоа аъзолари ва келгуси йил учун резервга киритилган ўқувчиларни мавсумий ўқув йиғинлари доирасида халқаро олимпиадалар методикаси асосида марказлашган ҳолда тайёрлаб бориш амалиётини жорий қилиш.
2022/2023 ўқув йилидан бошлаб
Айрим фанлар чуқур ўқитиладиган синфлари мавжуд умумий ўрта таълим мактаблари фаолиятини такомиллаштириш.
1. Халқ таълими вазирлиги тизимидаги айрим фанлар чуқур ўқитиладиган синфлари мавжуд умумий ўрта таълим мактабларининг кадрлар салоҳияти, таълим сифати кўрсаткичлари ва моддий-техника базасини хатловдан ўтказиш.
2022 йил 1 октябрь
Халқ таълими вазирлиги
Давлат тест маркази
Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгаши, вилоятлар ва Тошкент шаҳар ҳокимликлари
2. Кадрлар салоҳияти ва моддий-техника базаси етарли бўлган ҳамда таълим самарадорлиги бўйича юқори натижаларга эришаётган айрим фанлар чуқур ўқитиладиган синфлари мавжуд умумий ўрта таълим мактаблари рўйхатини шакллантириш ва уларга иқтидорли ўқувчиларни қабул қилиш бўйича Ўзбекистон Республикаси Президенти Администрациясига таклиф киритиш.
2022 йил 1 ноябрь
Ўқувчилар ўртасида китобхонликни янада оммалаштириш.
1. Замонавий кўникмалар, лидерлик, молия, ахборот технологиялари, дастурлаш, маркетинг, менежмент, мотивация, ижтимоий медиа маркетинг (SMM), муваффақиятли шахслар биографияси ва психология бўйича адабиётлар рўйхатини шакллантириш ва уларни умумий ўрта таълим муассасалари учун харид қилиш.
2023 йил 1 август
Ушбу мақсадлар учун ажратилган Давлат бюджети маблағлари
Халқ таълими вазирлиги
Ахборот ва оммавий коммуникациялар агентлиги
Ёшлар ишлари агентлиги (Саъдуллаев)
2. Ушбу адабиётлар асосида умумий ўрта таълим муассасалари ўртасида викториналар ташкил этиш.
2023 йил 1 октябрь
Ижодкор ва иқтидорли ўқувчиларни қўллаб-қувватлаш тизимини жорий этиш.
1. Умумий ўрта таълим муассасалари кесимида ижод билан шуғулланадиган ўқувчилар рўйхатини шакллантириш.
2. Маданият муассасаларига ўқувчиларнинг ижодий ишларини чоп этишни тавсия қилиш.
3. Ўқувчиларга уларнинг ижодий ишларини чоп этишга кўмаклашиш.
Ҳар янги ўқув йилида
Халқ таълими вазирлиги
«Баркамол авлод» болалар мактабларида талаб юқори бўлган тўгаракларни йўлга қўйишда хусусий сектор улушини ошириш.
1. Тажриба-синов тариқасида вилоятларда биттадан «Баркамол авлод» болалар мактабларида қуйидаги механизм асосида ўқувчиларни мактабдан ташқари машғулотларга жалб қилиш тартибини жорий этиш:
ўз касби усталари бўлган шахсларга «Баркамол авлод» болалар мактабларидаги бўш хоналар ва майдонларни тўгарак ташкил этиш учун бепул асосда тақдим этиш;
ота-оналар бадали миқдорини тўгарак раҳбари томонидан эркин белгилаш;
«Ижтимоий ҳимоя ягона реестри» ахборот тизимида рўйхатга олинган оилалар фарзандларини (тўгаракларга қатнашадиган ўқувчилар умумий сонининг 20 фоизидан кўп бўлмаган қисмини) бепул ўқитиш;
тўгаракларни ташкил этиш билан боғлиқ коммунал харажатларни тўлиқ Давлат бюджети маблағлари ҳисобидан тўлаш.
«Баркамол авлод» болалар мактаби директори томонидан тадбиркорлар учун тўгараклар фаолиятини бошлаш учун зарур шарт-шароитлар яратилади;
тадбиркорлик субъекти берилган тўгарак хонасини жиҳозлаш ва таъмирлаш ишларини ўз зиммасига олади.
2022/2023 ўқув йилидан бошлаб
Ушбу мақсадлар учун ажратилган Давлат бюджети маблағлари, Ижрочилар маблағлари
Халқ таълими вазирлиги
Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгаши, вилоятлар ва Тошкент шаҳар ҳокимликлари
«Баркамол авлод» болалар мактабларида «Замонавий касблар» лабораториясини ташкил этиш.
1. Ҳар бир ҳудудда барча шароитларга эга бўлган биттадан «Баркамол авлод» болалар мактабларини аниқлаш.
2023 йил 1 март
Ушбу мақсадлар учун ажратилган маҳаллий бюджет маблағлари
Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгаши, вилоятлар ва Тошкент шаҳар ҳокимликлари, Бандлик ва меҳнат муносабатлари вазирлиги
Халқ таълими вазирлиги
2. «Замонавий касблар» лабораториясини ташкил этиш учун зарур бўлган ускуналар рўйхатини шакллантириш.
2023 йил 1 апрель
3. Республика бўйича 14 та «Баркамол авлод» болалар мактабларида «Замонавий касблар» лабораториясини ташкил этиш ва тўгарак раҳбарларини ўқитиш.
2023 йил 1 сентябрь
Ўзбекистон «Ёшлик» жисмоний тарбия ва спорт жамияти фаолиятини такомиллаштириш.
1. Ўзбекистон «Ёшлик» жисмоний тарбия ва спорт жамияти фаолиятини такомиллаштириш бўйича чора-тадбирлар дастурини тасдиқлаш.
Чора-тадбирлар дастурида қуйидагиларни назарда тутиш:
жамиятга аъзо бўлиш ва бадал тўловини амалга оширишни рақамлаштириш;
умумий ўрта таълим муассасаларида жамиятга аъзолик гувоҳномаларини тантанали равишда топшириш маросимларини ўтказиш;
спортнинг камида 10 та туридан Халқ таълими вазирлиги терма жамоаси ва захирасини шакллантириш, уларнинг турли халқаро спорт тадбирларида иштирокини таъминлаш.
2022 йил 1 ноябрь
Халқ таълими вазирлиги
Спортни ривожлантириш вазирлиги
Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгаши, вилоятлар ва Тошкент шаҳар ҳокимликлари
2. Чора-тадбирлар дастурида белгиланган вазифаларни ўз муддатларида амалга ошириш.
Ўқувчиларнинг қизиқиши ва қобилиятларини аниқлаш бўйича ягона электрон платформа яратиш ҳамда ҳар бир 5 — 11-синф ўқувчиси учун электрон «Иш дафтари»ни жорий этиш.
1. Халқ таълими тизимида ўқувчиларнинг қизиқиши ва қобилиятларини аниқлаш бўйича ягона электрон платформани яратиш.
ўқувчиларнинг қизиқиш ва қобилиятларини аниқлаш бўйича диагностик тестлар ўтказиш;
ўқувчиларга республикадаги мавжуд профессионал таълим муассасалари ҳамда улардаги мавжуд йўналишлар тўғрисида маълумотлар бериш.
2022 йил 1 сентябрь
Халқ таълими вазирлигининг бюджетдан ташқари маблағлари
Халқ таълими вазирлиги
Ахборот технологиялари ва коммуникацияларини ривожлантириш вазирлиги
Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги
Бандлик ва меҳнат муносабатлари вазирлиги
2. Экспертлар гуруҳини шакллантириш (зарур ҳолларда чет эллик экспертларни жалб этиш) орқали ўқувчиларни касб-ҳунарга йўналтириш, уларнинг касбий қизиқишларини ривожлантириш, келажакда ўз касбини онгли ва мустақил танлашларига кўмаклашувчи электрон «Ишчи дафтари»ни ишлаб чиқиш.
2022 йил 1 октябрь
3. Ҳар бир 5 — 11-синф ўқувчиси учун электрон шахсий кабинет яратган ҳолда «Иш дафтари»ни жорий этиш.
2023 йил 1 февраль
Мактаб ўқувчиларини профессионал таълим муассасаларига жалб этиш бўйича тарғибот-ташвиқот ишларини олиб бориш.
1. Ўқувчиларда касбга бўлган қизиқишни янада ошириш мақсадида «Касб ва ёшлар» очиқ мулоқот ойлигини ташкил этиш ва унинг доирасида:
йирик корхона, ташкилот ва таълим муассасаларини жалб этиш;
меҳнат ярмаркаларини ташкил этиш;
ўз фаолияти давомида юқори натижаларга эришган касб эгалари билан учрашувлар ташкил этиш.
2. Тадбирларни оммавий ахборот воситаларида кенг ёритиш.
Ҳар йили апрель-май ойларида
Бандлик ва меҳнат муносабатлари вазирлиги
Ёшлар ишлари агентлиги
Олий ва ўрта махсус
Халқ таълими вазирлиги
Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгаши, вилоятлар ва Тошкент шаҳар ҳокимликлари
IV. Алоҳида таълим эҳтиёжлари бўлган болалар учун таълим тизимини такомиллаштириш ва инклюзив таълим жараёнларини кенгайтириш
Алоҳида таълим эҳтиёжлари бўлган болалар учун ихтисослаштирилган мактаб ва мактаб-интернатларнинг педагог кадрлари ва мутахассислари салоҳиятини ошириш.
1. Алоҳида таълим эҳтиёжлари бўлган болалар учун ихтисослаштирилган мактаб ва мактаб-интернатларнинг педагог кадрлари ва мутахассислари малакасини ошириш тизимини яратиш.
2022/2023 ўқув йилидан бошлаб
Халқ таълими вазирлиги
Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги
2. Педагоглар учун «Алоҳида таълим эҳтиёжлари бўлган болалар билан ишлаш» мавзусида семинар-тренингларни мунтазам ташкил этиш.
Алоҳида таълим эҳтиёжлари бўлган болаларга таълим-тарбия бериш масалалари бўйича ота-оналар учун методик тавсиялар ишлаб чиқиш.
1. Тегишли йўналишлар бўйича алоҳида таълимга эҳтиёжи бўлган болаларнинг ота-оналари учун методик тавсиялар ишлаб чиқиш.
2022 йил 1 декабрь
Ушбу мақсадлар учун ажратилган Давлат бюджети маблағлари,
Халқ таълими вазирлигининг бюджетдан ташқари маблағлари, қонунчилик ҳужжатларида тақиқланмаган бошқа манбалар
Халқ таълими вазирлиги
Ахборот ва оммавий коммуникациялар агентлиги
2. Методик тавсияларни чоп этиш ва оммавий ахборот воситаларида кенг тарғиб қилиш.
3. Тавсияларни алоҳида таълим эҳтиёжлари бўлган болаларнинг ота-оналарига етказиш.
Брайль ёзувидаги босма нашр (китоб)ларни чоп этиш бозорини ривожлантириш.
1. Брайль ёзувидаги китоб (бадиий адабиёт, дарслик, ўқув қўлланма)ларни тайёрлаш ва чоп этиш билан боғлиқ барча ускуна ва жиҳозлар, Брайль шрифтидан фойдаланиш учун мўлжалланган қоғоз маҳсулотларини Ўзбекистон Республикаси ҳудудига олиб киришда божхона тўловларидан озод этиш ҳамда Брайль ёзувидаги китоб (бадиий адабиёт, дарслик, ўқув қўлланма)ларни чоп этиш билан шуғулланадиган нашриётларга солиқ имтиёзларини тақдим этиш масаласи бўйича тегишли таклифларни ишлаб чиқиш учун ишчи гуруҳ шакллантириш.
2022 йил 1 июль
Халқ таълими вазирлиги
Ахборот ва оммавий коммуникациялар агентлиги
2. Тегишли таклифларни ишлаб чиқиш ва Вазирлар Маҳкамасига киритиш.
2022 йил 1 ноябрь
3. Топшириқдан келиб чиқиб, зарур ҳолларда меъёрий-ҳуқуқий ҳужжат лойиҳасини ишлаб чиқиш ва Вазирлар Маҳкамасига киритиш.
2023 йил 1 февраль
Республика ўғил болалар ҳамда қиз болалар ўқув-тарбия муассасаларида тарбиявий-ахлоқий ишларни такомиллаштириш.
1. Республика ўғил болалар ҳамда қиз болалар ўқув-тарбия муассасаларида тарбияланаётган ўқувчиларда меҳнат кўникмалари ва мустақил ижодий фикрлаш қобилиятини шакллантириш, уларни касбга йўналтириш ва бўш вақтларини самарали ташкил этиш бўйича қўшма чора-тадбирни қабул қилиш.
Бунда, қуйидагиларни назарда тутиш:
9 — 11-синф битирувчиларини ўрта махсус, профессионал ва олий таълим муассасалари, «Темурбеклар мактаби», Ички ишлар вазирлиги академияси ва Жамоат хавфсизлиги университетига ўқишга киришга ҳамда муддатли ҳарбий хизматни ўташга йўналтириш;
профессионал ёки олий таълим муассасаларига ўқишга кирмаган 11-синф битирувчиларининг тизимдаги ташкилотларга (Қўриқлаш хизмати, Жамоат тартибини сақлаш, кинология ва бошқалар) ишга жойлашишига кўмаклашиш;
касб-ҳунарни эгаллаш истагида бўлган 9 — 11-синф битирувчиларни «Ишга марҳамат» мономарказлари, касб-ҳунарга ўқитиш марказлари ва маҳалла аҳолисини касб-ҳунарга ўқитиш масканларига йўналтириш.
2022 йил 1 октябрь
Ички ишлар вазирлиги
Халқ таълими вазирлиги
V. Таълим тизимини рақамлаштириш
Таълимни рақамлаштириш бўйича ахборот тизимлари ҳамда электрон таълим ресурсларини (контент) яратиш.
1. Таълимга оид ўйинлар орқали ўқувчиларнинг билим ва кўникмаларини шакллантириш мақсадида интерактив виртуал таълим платформаларини (SmartLand, Edumarket ва бошқалар) контент билан бойитиш ишларини ташкил этиш.
Халқ таълими вазирлигининг бюджетдан ташқари маблағлари, қонунчилик ҳужжатларида тақиқланмаган бошқа манбалар
Халқ таълими вазирлиги
Ахборот технологиялари ва коммуникацияларини ривожлантириш вазирлиги
2. Умумий ўрта таълим муассасалари ўқувчилари учун илмий-оммабоп қисқа метражли анимацион видео роликларни (Edukids) тайёрлаш.
3. Ўқувчи-ёшларга ўзбек тилини ўргатишга қаратилган платформа ва мобил иловалар ишлаб чиқиш. Бунда:
ўзбек тилини халқаро стандартлар бўйича ўқитиш методикасини ишлаб чиқиш;
ўзбек тилини ёзиш, ўқиш, эшитиш ва гапириш йўналишлари бўйича ўргатишга мўлжалланган мобил илова ишлаб чиқиш ҳамда уни доимий равишда контент ва тест саволлари билан бойитиш.
2023 йил 1 март
Ўқувчиларни «Бир миллион дастурчи» лойиҳасига кенг жалб қилиш этиш орқали уларни замонавий касбларга йўналтириш.
1. Информатика ва ахборот технологиялари фани ўқитувчиларини «Бир миллион дастурчи» лойиҳаси доирасида тренер сифатида тайёрлаш.
2022 йил 1 декабрь
Халқ таълими вазирлигининг бюджетдан ташқари маблағлари, қонунчилик ҳужжатларида тақиқланмаган бошқа манбалар
Халқ таълими вазирлиги
Ахборот технологиялари ва коммуникацияларини ривожлантириш вазирлиги
2. Тренерлар ёрдамида ўқувчиларни лойиҳага кенг жалб этиш.
3. Муносиб фаолият олиб борган ўқитувчиларни рағбатлантириш тизимини йўлга қўйиш.
Умумий ўрта таълим муассасалари ҳудудининг хавфсизлигини таъминлаш, ўқувчилар давоматини доимий равишда мониторинг қилиш мақсадида «Хавфсиз мактаб» тизимини жорий қилиш.
1. Умумий ўрта таълим муассасаларига «Хавфсиз мактаб» лойиҳаси доирасида назорат камералари ва биометрик идентификациятизимларини ўрнатиш билан боғлиқ молиялаштириш манбаларини аниқлаш.
2022 йил 1 август
Ушбу мақсадлар учун ажратилган Давлат бюджети маблағлари , Халқ таълими вазирлигининг бюджетдан ташқари маблағлари, қонунчилик ҳужжатларида тақиқланмаган бошқа манбалар
Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгаши, вилоятлар ва Тошкент шаҳар ҳокимликлари,
Халқ таълими вазирлиги
Ички ишлар вазирлиги
Ахборот технологиялари ва коммуникацияларини ривожлантириш вазирлиги
2. «Хавфсиз мактаб» лойиҳасини камида 130 та умумий ўрта таълим муассасасида жорий этиш.
2024 йил 1 январь
3. «Хавфсиз мактаб» лойиҳасини босқичма-босқич барча умумий ўрта таълим муассасаларида жорий этиш.
2025 йил 1 сентябрь
Халқ таълими тизимида Ягона бошқарув дастурий мажмуасини (кейинги ўринларда — Ягона дастурий мажмуа) босқичма-босқич жорий этиш.
1. Ягона дастурий мажмуани ишга тушириш.
2023 йил 1 октябрь
2. Манфаатдор вазирлик ва идораларнинг ахборот тизимлари ва маълумотлар базаларида шаклланган қуйидаги маълумотларни реал вақт режимида «Электрон ҳукумат» тизимининг идоралараро интеграция платформаси орқали доимий равишда Ягона дастурий мажмуага тақдим этиш:
2022 йил 1 декабрь
2.1. ўқувчиларнинг туғилганлиги ҳақидаги маълумотлар;
2.2. ўқитувчи ва ходимларнинг меҳнат фаолияти ҳақидаги маълумотлар;
Бандлик ва меҳнат муносабатлари вазирлиги
2.3. олий ва профессионал таълим муассасаларида ўқиганлик ҳақидаги маълумотлар;
Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги
2.4. ўқитувчиларга берилган малака тоифа сертификатлари ҳақидаги маълумотлар;
Таълим сифатини назорат қилиш давлат инспекцияси
2.5. ўқитувчиларга чет тили фани бўйича берилган сертификатлар ҳақидаги маълумотлар.
Давлат тест маркази
3. Босқичма-босқич иш ҳақи ва унга тенглаштирилган тўловларни ҳисоблаш модулини ишга тушириш ва уни Молия вазирлиги ахборот тизимлари билан интеграция қилиш.
2022 йил 1 август
Халқ таълими вазирлиги
4. Ўқитувчилар шахсий кабинети модулини ишлаб чиқиш ва унда:
олий ва профессионал таълим олганлик тўғрисидаги ҳужжатларини;
халқаро тан олинган ва миллий сертификатларини;
бириктирилган синфлар ва дарс соатларини;
ойлик иш ҳақи ва бошқа маълумотларни кўриш имконини яратиш.
2022 йил 1 сентябрь
Халқ таълими вазирлиги
Халқ таълими соҳасида давлат хизматларини кўрсатиш тармоғини кенгайтириш.
1. Умумий ўрта таълим олганлик тўғрисидаги ҳужжатлар дубликатини бериш бўйича давлат хизматларини жорий этиш.
2022 йил 1 июль
Халқ таълими вазирлиги
Ахборот технологиялари ва коммуникацияларини ривожлантириш вазирлиги
2. Болаларни давлат умумий ўрта таълим муассасаларига ўқишга қабул қилиш ҳамда ўқувчиларни бир умумий ўрта таълим муассасасидан бошқасига ўтказиш бўйича давлат хизматлари кўламини кенгайтириш.
2022 йил 1 август
3. Чет эл фуқаролари ва фуқаролиги бўлмаган шахслар фарзандларини Ўзбекистон Республикасининг умумий ўрта таълим муассасаларига қабул қилиш бўйича давлат хизматини жорий этиш.
2022 йил 1 ноябрь
4. Экстернат тартибида имтиҳонлар олиш бўйича давлат хизматини жорий этиш.
2023 йил 1 февраль
Умумий ўрта таълим муассасалари битирувчилари учун «Электрон шаҳодатнома» ахборот тизимини жорий этиш.
1. «Электрон шаҳодатнома» ахборот тизимининг техник топшириқларини ишлаб чиқиш ва тасдиқлаш.
2022 йил 1 сентябрь
Халқ таълими вазирлиги
Ахборот технологиялари ва коммуникацияларини ривожлантириш вазирлиги
2. «Электрон шаҳодатнома» ахборот тизимини яратиш.
2022 йил 1 ноябрь
3. «Электрон шаҳодатнома» ахборот тизимини тажриба-синовдан ўтказиш.
2023 йил 1 февраль
4. «Электрон шаҳодатнома» ахборот тизимини барча умумий ўрта таълим муассасалари фаолиятида жорий этиш.
VI. Умумий ўрта таълим муассасалари моддий-техника базасини мустаҳкамлаш ва уларнинг инфратузилмасини яхшилаш
Умумий ўрта таълим муассасаларини бирламчи спорт анжомлари билан таъминлаш.
1. Ҳар йили умумий ўрта таълим муассасаларини бирламчи спорт анжомлари билан таъминлаш ва жиҳозлашнинг манзилли дастурини ишлаб чиқиш.
2. Манзилли дастурга асосан талаб этиладиган маблағларни ажратиш, спорт анжомлари харид қилиш ва умумий ўрта таълим муассасаларига етказиш.
2023 йилдан бошлаб, ҳар йили
Давлат бюджети маблағлари
Халқ таълими вазирлиги
Спортни ривожлантириш вазирлиги
Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгаши, вилоятлар ва Тошкент шаҳар ҳокимликлари
Умумий ўрта таълим муассасаларидаги чақирувга қадар бошланғич тайёргарлик фани хоналарининг моддий-техника базасини кучайтириш ва ўқув майдонлари ҳолатини яхшилаш.
1. Мавжуд чақирувга қадар бошланғич тайёргарлик фани хоналари ва ўқув майдонларини хатловдан ўтказиш.
2022 йил 1 июнь
Маҳаллий бюджет маблағлари
Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгаши, вилоятлар ва Тошкент шаҳар ҳокимликлари ,
Халқ таълими вазирлиги
2. Ўтказилган хатловлар натижасида аниқланган моддий-техника базаси ва ҳолати яхши бўлмаган чақирувга қадар бошланғич тайёргарлик фани хоналари ва ўқув майдонларини босқичма-босқич жиҳозлаш.
2023 — 2025 йиллар
Халқ таълими вазирлиги тасарруфидаги муассасаларда мавжуд фойдаланилмаётган авария ҳолатидаги бино ва иншоотларни бузиш ҳамда атрофини ободонлаштириш.
1. Халқ таълими вазирлиги, Давлат активларини бошқариш агентлиги, Қурилиш вазирлиги, Ички ишлар вазирлиги ва маҳаллий давлат ҳокимияти органлари вакилларидан иборат ишчи гуруҳ тузиш.
2022 йил 1 июнь
Халқ таълими соҳасида ислоҳотларга кўмаклашиш жамғармаси
Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгаши, вилоятлар ва Тошкент шаҳар ҳокимликлари,
Халқ таълими вазирлиги
Давлат активларини бошқариш агентлиги
Ички ишлар вазирлиги
2. Ишчи гуруҳ томонидан Халқ таълими тасарруфидаги муассасаларда мавжуд фойдаланилмаётган авария ҳолатидаги бино ва иншоотларни хатловдан ўтказиш ҳамда хатлов натижалари асосида манзилли рўйхатни шакллантириш.
2022 йил 1 июль
3. Манзилли рўйхатга киритилган бино ва иншоотларни белгиланган тартибда бузиш ҳамда атрофини ободонлаштириш.
2022 йил 1 октябрь
Халқ таълими вазирлиги тизимидаги соғломлаштириш оромгоҳлари моддий-техника базасини яхшилаш.
1. Соғломлаштириш оромгоҳларини хатловдан ўтказиш.
2022 йил июль-август
Халқ таълими вазирлиги
Иқтисодий тараққиёт ва камбағалликни қисқартириш вазирлиги
Ўзбекистон касаба уюшмалари федерацияси
манфаатдор вазирлик ва идоралар
2. Хатлов натижаларидан келиб чиқиб оромгоҳлар моддий-техника базасини яхшилаш бўйича Вазирлар Маҳкамасига таклиф киритиш.
2022 йил 1 декабрь
«Болалар кутубхоналари» ва умумий ўрта таълим муассасалари кутубхоналарини «Электрон кутубхона» тизимига улаш.
1. «Электрон кутубхона» тизимига уланадиган «Болалар кутубхоналари» ва умумий ўрта таълим муассасалари кутубхоналарининг режа-жадвалини тасдиқлаш.
2. Режа-жадвал асосида «Болалар кутубхоналари» ва умумтаълим муассасалари кутубхоналарини «Электрон кутубхона» тизимига улаш учун босқичма-босқич жиҳозлаш.
3. «Болалар кутубхоналари» ва умумий ўрта таълим муассасалари кутубхоналари ходимларида «Кутубхона китоб фонди ва китобхонлар рўйхатини юритиш» электрон платформасидан фойдаланиш кўникмасини шакллантириш бўйича қисқа муддатли ўқувларни ташкил этиш.
2023 — 2026 йиллар давомида
Маҳаллий бюджет маблағлари ҳисобидан
Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгаши, вилоятлар ва Тошкент шаҳар ҳокимликлари,
Халқ таълими вазирлиги
Умумий ўрта таълим муассасаларини даврий босма нашрлар билан таъминлаш.
Умумий ўрта таълим муассасаларини фақат халқ таълими йўналишидаги даврий босма нашрлар, хусусан, «Маърифат», «Учитель Узбекистана», «Тонг юлдузи», «Класс!» газеталари, «Халқ таълими», «Til va adabiyot ta’limi», «Бошланғич таълим», «Ғунча», «Гулхан» журналларига обуна қилиш.
Умумий ўрта таълим муассасаларига обуна учун ажратилган маблағлар
Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгаши, вилоятлар ва Тошкент шаҳар ҳокимликлари,
Ta’lim va tarbiya uyg‘un bo‘lishi kerak, ayro emas!
Bundan ming yil muqaddam buyuk mutafakkir Mahmud Qoshg‘ariy “Devonu lug‘otit turk” asarida tarbiya, axloq masalalariga to‘xtalib, “Zamon butunlay ozdi. Ilm, hikmat, poklik kamaydi. Tuban, yomonlar ko‘paydi, fazilat egalari yo‘qolayotir”, deya yozgan ekan. Turli davrlarda yashagan donishmandlarning bu singari qarashlarini dunyodagi ko‘plab xalqlar tarixida kuzatish mumkin. Ammo zamon, jamiyat taraqqiyotiga ko‘ra yoshlar tarbiyasi masalasida yangi muammolar tug‘ilgan hamda tarbiyachilar, ustozlarning oldida vazifalar ko‘payib borgan. Odamlar yaxlit, bir butun holda yaxshi yoki yomonga bo‘linmaydi. Agar shunday bo‘lganda edi, tarbiya masalasi osonlikcha hal bo‘lardi. Yaxshi fazilatlar va yomon odatlarning, turli g‘oyalarning bir odamning qalbi va ongini egallash uchun kurashi — tarbiya masalasining naqadar murakkab ekanini anglatadi.
“Tarbiya” so‘zining ma’nolari ko‘p bo‘lsa-da, milliy an’analardan kelib chiqsak, tasavvurda avvalo uning “axloqiy” sifati uyg‘onadi. Boisi, ota-bobolarimiz bola axloq-odobini tarbiyaning boshqa turlariga nisbatan ustun qo‘yishgan.
“Binobarin, bolaning aqliy va jismoniy tarbiyasi samarasiz qolmasligi uchun, — deb yozadi birinchi o‘zbek professori Abdurauf Fitrat “Oila” risolasida, — farzandning axloqiy tarbiyasi bilan jiddiy shug‘ullanib ko‘p harakat qilish lozim. Axloqiy tarbiya — odam axloqini kamolga yetkazish demakdir, ya’ni odamni shunday tarbiya qilish kerakki, fe’li va amali o‘ziga ham, boshqalarga ham foydali va manfaat keltiradigan bo‘lsin”.
Fitrat ta’lim olishni ham tarbiya sirasiga qo‘shib, uni “aqliy tarbiya” deb ataydi. Shuningdek, farzandni sog‘lom voyaga yetkazish, ya’ni “jismoniy tarbiya”siga ham jiddiy e’tibor qaratib, tarbiyaning ushbu uch turiga xulosa berar ekan, zamonaviy til bilan aytganda, “shaxsning ijtimoiylashuvi”ni sodda ifodalaydi:
“. bolalarning tarbiyasi bu farzandni jismonan, fikran va axloqan tarbiya qilib, kamolga yetishtirish demakdir. Ya’ni ularni urinish va tirishish sahrosiga, ya’ni hayot-mamot maydoniga kuchli badan, sog‘lom fikr va yaxshi axloq bilan qurollantirib yuborish demakdir”.
Abdulla Avloniy ham “Turkiy guliston yoxud axloq” risolasida bola tarbiyasiga yondashganda, uni jismoniy, fikriy va axloqiy turlarga ajratib, axloqiy tarbiyaga alohida e’tibor qaratadi.
Ammo hozirgi zamon ta’lim tizimida “tarbiya” so‘zidan chekinish holatlari seziladi, hatto qonun ham “Ta’lim to‘g‘risida” deb atalgan. Bolalar bog‘chasini “Maktabgacha ta’lim muassasasi” (maktabgacha ta’lim tashkiloti) deyishga ham asta-sekin ko‘nikdik, ammo MTM desa, ko‘z oldimizga baribir bolalar bog‘chasi keladi. Masalaga chuqurroq qarasak, bolalar uchun ilk yoshdan boshlab tarbiyaning jismoniy va axloqiy turlari muhim hisoblanadi. Aqliy yoki fikriy tarbiya — ta’lim bolalar maktabga borishi arafasida amalga kiradi.
Shu o‘rinda “ta’lim” va “tarbiya” so‘zlarining lug‘aviy ma’nosiga to‘xtalib o‘tish maqsadga muvofiq. Milliy tarbiya tarixining atoqli namoyandalari Fitrat va Abdulla Avloniy qarashlarida “tarbiya” so‘zining ma’no qamrovi “ta’lim”ga qaraganda birmuncha kengligini ta’kidladik, hatto “ta’lim” mazmun-mohiyati jihatidan “fikr tarbiyasi” yoki “aql tarbiyasi” sifatida tarbiyaning tarkibiy qismi sanaladi. Umuman, tarbiya so‘zida yoshlarni (ham jismonan, ham axloqan, ham aqlan) barkamol avlod sifatida tarbiyalash tushuniladi. Ya’ni sodda qilib aytganda, “tarbiyali bola” barkamol avlod demakdir.
O‘zbek tilining izohli lug‘atida tarbiya so‘zi arabcha so‘z bo‘lib, “rivojlantirish, parvarish qilish, o‘stirish; o‘rgatish; ilm berish” singari bir qator ma’nolarni anglatishi yozilgan. Izohli lug‘atni sinchiklab o‘rganganimizda “ta’lim” so‘zidan ko‘ra “tahsil” so‘zi ham kengroq ma’noni ifodalaydi.
Aqliy va axloqiy tarbiya mushtarakligiga xalqimiz azaldan o‘ta zukkolik bilan yondashgan. Abu Nasr Forobiy “Baxt-saodatga erishuv” asarida bu masalani o‘ziga xos tarzda izohlaydi: “Ta’lim degan so‘z xalqlar va shaharliklar o‘rtasida nazariy fazilatni birlashtirish, tarbiya esa shu xalqlar o‘rtasidagi tug‘ma fazilat va amaliy kasb-hunar fazilatlarini birlashtirish degan so‘zdir”. Mutafakkir kasb-hunar egallashni ham, tarbiyani ham amaliy faoliyat orqali yuzaga chiqarishni nazarda tutadi, ta’lim esa faqat so‘z va nazariy tomondan o‘rganish bilan cheklanadi.
“Aqlli deb shunday kishilarga aytiladiki, — deb yozadi Forobiy “Aql to‘g‘risida” risolasida, – ular fazilatli, o‘tkir muhokamali, yaxshi, foydali ishlarga berilgan, zarur narsalarni kashf va ixtiro etishda zo‘r iste’dodga ega; yomon ishlardan o‘zini chetga olib yuradilar. Shunday kishilarni “oqil” deydilar. Yomon ishlarni o‘ylab topishda zehn-idrokka ega bo‘lganlarni “aqlli” deb bo‘lmaydi, ularni “ayyor”, “aldoqchi” degan nomlar bilan aytmoq lozim”.
Anglashiladiki, Sharqda tarbiya ta’limdan bir qadar keng tushuncha ekan, uning zamirida shaxs fazilatlari, bilimliligi, kasb-hunar egallagani, odob-axloqi, umuman, jamiyatda odamlarga qay darajada foyda keltira olishi asosiy mezon hisoblangan.
Tarbiyaviy ruhdagi (“Qobusnoma”, “Mahbub ul-qulub”, “Futuvvatnomayi sultoniy”, “Turkiy guliston yoxud axloq” singari) asarlarda shaxs fazilatlarining tasavvurimizdagi eng kichik, oddiy ko‘rinishlari ham batafsil tavsiflanganki, bu shaxsning tarbiyalanganlik darajasini aniqlashda o‘lchov bo‘lib xizmat qiladi. Shaxs fazilatlarini batafsil izohlash, dars jarayonida o‘rganishning yaqqol namunasi Abdulla Avloniyning “Turkiy Guliston yoxud axloq” asaridir. Asarda insonga xos bo‘lgan fazilatlar, yaxshi va yomon xulq va illatlarga birma-bir izoh berilgan.
Turli tarixiy davrlarda tarbiya oldida turgan muammolarni bartaraf etish bo‘yicha o‘ziga xos usullar, an’analar shakllangan. Bitiktoshlardagi mardlik va ezgulikka da’vat, xalq og‘zaki ijodidagi donishmandlik, mehr-oqibat, mehnatsevarlik kabi fazilatlar, odil podshohlar, komil farzandlar, fozil odamlar; o‘rta asrlar mutafakkirlarining axloqiy ta’limotlari, “ustoz va shogird”, “pir va murid” an’analari; jadid tarbiyashunosligi singari boy tarixiy manbalar ko‘pligiga guvoh bo‘lamiz.
Sho‘ro davridagi “kommunistik tarbiya” esa yuzaki va yolg‘onligi, milliy, tarixiy asosga qurilmagani bilan qisqa vaqt ichida unutildi.
Hozirgi zamon jahon pedagogikasida tarbiyaga turlicha ta’rif berilayotgan bo‘lsa-da, biz uchun sharq mutafakkirlari qoldirgan meros o‘zining hayotiyligi va mazmunan keng qamrovliligi bilan qimmatlidir. Ayrim hollarda ta’lim muassasalarida ta’limni tarbiyadan ustun qo‘yish, tarbiyani e’tibordan chetda qoldirish holati yoki tarbiyani ta’lim orqali amalga oshirish haqidagi fikrlar ilgari surildi. Ammo jahon pedagogikasidagi bu tajribalar o‘zini oqlamaganligini hayot ko‘rsatib turibdi. Rus olimi G.K.Selevko e’tirof etganidek, “tarbiyalovchi ta’lim” rus ta’lim tizimiga katta zarar keltirdi — bu ta’limni tarbiyadan ustun qo‘ydi, jamoa tarbiyasini yetarli baholay olmadi, maktabni amaliy hayotdan ajratib qo‘ydi” (Ta’kid bizniki — H. A.).
Maktab amaliy hayotdan ajralib qolishining asosiy sabablaridan biri, shubhasiz (xuddi shuni sharq mutafakkirlari ta’kidlagan edilar), yosh avlod tarbiyasiga faqat nazariy (ta’limiy) tomondan yondashuv bo‘lib, axloqiy faoliyat e’tibordan chetda qoldirilganidir. Haqiqatan, ta’lim olish (o‘quv-biluv faoliyati) — aqliy tarbiyani amalga oshirishi, ya’ni mustaqil o‘qish, fikrlashni rivojlantirishi mumkin. Ammo ta’lim zamiridagi tarbiya nazariy bilimligicha qolaveradi, bu faoliyat emas.
Rus pedagog olimi I.P.Podlasiy (axloqiy) tarbiyani umumiy falsafiy nuqtayi nazardan insonning hayotiy shart-sharoitlarga moslashuvi, ijtimoiy tomondan katta avlod hayotiy va axloqiy tajribalarini yosh avlodga o‘tkazishi, pedagogik jihatdan keng ma’noda insonga barcha ta’sirlar jarayoni va uning natijasi, tor ma’noda o‘quv-tarbiya muassasalarida amalga oshiriluvchi tarbiyachilar tomonidan maxsus tashkil etilgan, aniq maqsadga yo‘naltirilgan va tarbiyalanuvchilarda belgilangan sifat-fazilatlarni shakllantiradigan boshqariluvchi jamoaviy o‘zaro harakat, amaliy nuqtayi nazardan aniq tarbiyaviy vazifalarni amalga oshirishga qaratilgan tarbiyaviy faoliyat (tarbiyachilar, o‘qituvchilar, sinf rahbarlari, yetakchilar hamkorligida) jarayoni va natijasi deb izohlaydi. Shuningdek, taniqli rus pedagogi G.M.Kodjasparova tarbiya kategoriyasiga ikki yo‘nalishda yondashadi. Birinchidan, tarbiya ijtimoiy hodisa sifatida “yangi avlodni ijtimoiy hayotga tayyorlash maqsadida ularga ijtimoiy-tarixiy tajribalarni o‘tkazish jarayoni bo‘lsa, ikkinchidan, pedagogik hodisa sifatida insonga mavjud madaniyatni o‘zlashtirishi uchun aniq maqsadga yo‘naltirilgan va rejalashtirilgan (uzluksiz) sharoit yaratish”, deb izohlaydi. Bu tarbiya maxsus tarbiya muassasalarida, oila, maktab, maktabdan tashqari ta’lim muassasalarida, bolalar va o‘smirlar birlashmalarida, turar joylardagi klublar singari muassasalarda amalga oshiriladi. Tasavvur qiling, mana shu vazifalarni ta’lim zamirida amalga oshirish mumkinmi?
Tarbiyaning maqsad-mohiyati davrlar o‘tishi bilan o‘zgarmaydi, barcha millat uchun ham bir darajada ahamiyatli. Milliy va umuminsoniy qadriyatlar, an’analar tarbiya mazmun-mohiyatini belgilaydi. Bugun nemis, rus yoki ingliz maktabida ham, o‘zbek maktabida ham ta’lim muassasasining tarbiyaviy vazifalarini kuchaytirish, ta’limning “tarbiyalovchi” faoliyatidan qoniqmaslik holatlari olimlar tomonidan e’tirof etilmoqda. Tarbiyaga asoslangan maktablar, o‘quvchini hayotga tayyorlashni, ijtimoiylashuvini asosiy maqsad bilayotgan ta’lim muassasalari tajribalarini o‘rganishga ehtiyoj tug‘ilayotganini ta’kidlash joiz.
Ta’lim berish yuksak darajada tashkil qilingan yapon yoki koreys maktablari bitiruvchilari o‘z xalqining milliy qadriyatlari asosida tarbiya topganini bir qarashda, ularning oddiygina salomidan sezamiz. Demak, ta’lim sohasida dunyo mamlakatlarining ilm-fan yutuqlarini o‘qib o‘rganish mumkin, ammo tarbiyada milliy qadriyatlar, urf-odatlardan chekinish yoki ularni ikkinchi darajaga tushirib qo‘yish mumkin emas.
Tarbiyaning ibratga, namunali amaliy faoliyatga asoslanganini ham unutmaslik joiz. Ya’ni aqliy tarbiya (ta’lim) aniq dastur va rejalar asosida oddiydan murakkabga tomon rivojlanib borsa, tarbiyada (axloqiy tarbiya) jamiyatda ro‘y berayotgan voqea-hodisalarga nisbatan yoshlarda o‘z vaqtida tegishli munosabat uyg‘otish, aniq maqsad va natijaga yo‘naltirilgan reja va dasturlar ijrosiga qo‘shimcha ravishda ijodiy yondashuv, ijtimoiy muhitni sinchiklab o‘rganish taqozo etiladi. Aqliy tarbiyaga nisbatan axloqiy tarbiyaning faoliyat qamrovi, oldiga qo‘yilgan vazifalar katta bo‘lib, buning samarali ijrosi uchun maktab imkoniyati torlik qiladi. Shunday bo‘lsa-da, ta’lim muassasasi tarbiya jarayonining tashkilotchisi, muvofiqlashtiruvchisi bo‘lishi maqsadga muvofiq. Chunki oilalar bolalarni nafaqat ta’limiy (fikriy), balki axloqiy va jismoniy tarbiyalash borasida turli darajada, hatto farzandiga odob qoidalarini o‘rgatishga qobil bo‘lmagan ota-onalar ham oz emas.
Pedagogik jarayonda axloqiy tarbiyani ham, ta’lim tizimidagidek (davlat ta’lim standartlari singari) uzluksizlik talablaridan kelib chiqib shakllantirish qanchalik katta va murakkab masala bo‘lsa-da, amalga oshirish lozim. Albatta, ma’naviy-axloqiy tarbiya tushunchalarini qolipga solib bo‘lmaydi, ammo talablar shaklida hayotdan ajralmagan holda ifodalash mumkin. Bu boradagi samarali vositalardan biri, shubhasiz, milliy adabiyot o‘qitishni yanada takomillashtirishdir. Chunki milliy adabiyotimiz azaldan odobga asoslanganligini yodda tutishimiz lozim.
Tarbiya umr bo‘yi davom etadigan jarayon. Hayotdagi har bir kishi tarbiyaviy ta’sirga ega. U hayot maktabida tarbiyalanar ekan, tarbiyachi sifatida, tarbiya vositasi sifatida o‘zi ham ijtimoiy muhit yaratishga xizmat qiladi.
Yana Abdulla Avloniyga murojaat qilamiz: ma’rifatparvar bobomiz “Turkiy guliston yoxud axloq” asarida “o‘zlarida yo‘q tarbiyani qaydan olib berurlar” deya ota-onalardan, “usuli ta’lim” ko‘rmagan” deya muallimlardan noliydi. Demak, axloqiy tarbiyada oila, mahalla, jamoat, maktab hamkorligi hamda bu boradagi muammolar bugun paydo bo‘lgan emas. Bu hamkorlik asosida aniq maqsadga yo‘naltirilgan o‘nlab tarbiya konsepsiyalarini, texnologiyalarini yaratish kun tartibida turgan dolzarb vazifa bo‘lib qolaveradi. Davrimizning muammolari ham, tarbiyaviy imkoniyatlari ham barcha davrlardagiga qaraganda murakkab va ulkandir.
Qiziqarli malumotlar
ayro emas, Ta’lim va tarbiya uyg‘un bo‘lishi kerak