Tadbirkorlikning mohiyati, iqtisodiy, ijtimoiy va huquqiy asoslari

Bundan tashqari “O‘zbekipaksanoat” uyushmasi tarkibidagi qo‘lda gilam va ipak mato to‘qish bilan shug‘ullanuvchilarga hamda “Yaylov xo‘jaligini rivojlantirish” uyushmasi a’zolarining qo‘l mehnati uchun uskunalar xarid qilishga 3 mln so‘mgacha pul miqdori beriladi.

11 sinf tadbirkorlik asoslari darslik

Aholini tadbirkorlikka jalb qilish jamg‘armasi mablag‘lari hisobidan 13 ta holatda subsidiya ajratiladi.

Foto: Yevgeniy Sorochin / Spot

Adliya vazirligining “Huquqiy axborot” kanali aholini tadbirkorlikka jalb qilish uchun subsidiyalar qay hollarda va kimlarga berilishini ma’lum qildi.

Aholini tadbirkorlikka jalb qilish jamg‘armasi mablag‘lari hisobidan yengil konstruksiyali issiqxonalar o‘rnatish (9 mln so‘mgacha), sug‘orish vositalari xarid qilish (3 mln so‘mgacha), urug‘liklar va ko‘chatlar sotib olish uchun (900 ming so‘mgacha) miqdorda subsidiya beriladi.

Shunindek, ishsiz fuqarolar, kam ta’minlangan oilalar a’zolarini ish bilan ta’minlash maqsadida BHMning 10 baravarigacha (3 mln so‘mgacha) miqdorida mablag’ ajratiladi.

Bundan tashqari “O‘zbekipaksanoat” uyushmasi tarkibidagi qo‘lda gilam va ipak mato to‘qish bilan shug‘ullanuvchilarga hamda “Yaylov xo‘jaligini rivojlantirish” uyushmasi a’zolarining qo‘l mehnati uchun uskunalar xarid qilishga 3 mln so‘mgacha pul miqdori beriladi.

2025-yilgacha aholi xonadonlarida baliq yetishtirish bo‘yicha o‘quv kurslarida o‘qish xarajatlarini qoplashga 600 ming so‘mgacha mablag’ taqdim etiladi.

Shu bilan birga, “Temir daftar”, “Ayollar daftari” va “Yoshlar daftari”ga kiritilgan fuqarolarga faoliyatini boshlash uchun 7 mln so‘mgacha, xotin-qizlarga 10 mln so‘mgacha subsidiya beriladi.

Subsidiya yana kimlarga beriladi

• Tadbirkorlik faoliyatini boshlayotgan ishsiz fuqarolarga ijara to‘lovini to‘lash uchun 3 mln so‘mgacha miqdorida;
• Hunarmandlarning “Hunarmand” uyushmasiga a’zolik badali xarajatlari uchun a’zolik badali miqdorida;
• Yakka tartibdagi tadbirkor sifatida ro‘yxatdan o‘tish, kichik korxonalar va mikrofirmalarni davlat ro‘yxatidan o‘tkazish uchun sarflanadigan xarajatlarni to‘lashda bir martalik miqdorda;
• Hunarmandlarga (kulollarga) shogirdlar tayyorlash, zarur xomashyo sotib olish va shogirdlarni ish haqi bilan ta’minlashga 600 ming so‘mdan kam bo‘lmagan miqdorda;
• Shogirdlarga mustaqil faoliyat boshlashi uchun zarur asbob-uskuna va jihozlarni sotib olish, ustalarga mahsulotlarini jahon elektron savdo maydonchalariga chiqarish va reklama xarajatlarining 50%i, biroq 7,5 mln so‘mdan oshmagan miqdorda subsidiya ajratiladi.

Tadbirkorlikning mohiyati, iqtisodiy, ijtimoiy va huquqiy asoslari

Bozor munosabatlari sharoitida iqtisodiyotni rivojlantirishning asosiy omillaridan biri tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirishdir.

Taniqli olimlarning olib borgan tadqiqotlari shuni ko`rsatadiki, tadbirkorning o`z faoliyati sohasida olib boradigan ishlari ko`p qirralidir. Bu bozor siyosatining o`zgarishi bilan yoki korxonaning ichki va tashqi omillari ta`sirida aniqlanadi. Lekin tadbirkorning asosiy maqsadi manfaat (foyda) ko`rish bilan bir qatorda, bozorda samarali faoliyat yuritishni ta`minlaydigan ishlarni amalga oshirishdir. Buning uchun tadbirkorlikni boshqarish va unga ko`mak beruvchi zamonaviy menejment usullariga asoslangan mexanizmni yaratish va undan unumli foydalanishni ta`minlash zarurdir. Bozor sharoitida tadbirkorlikni boshqarishda uning quyidagi xususiyatlarini e`tiborga olish kerak:

• tadbirkor har doim bozordagi talab va taklifni e`tiborga olib ish ko`radi;
• tadbirkor samaradorlikni ta`minlovchi sa`y-harakatlar qilib, ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish yo`llarini qidiradi;
• biznesning pirovard natijalariga javob beradigan shaxslar, oz biznesini erkin shart-sharoitlarda olib borishlariga etarli imkoniyatlar yaratishadi;
• kichik korxonaning pirovard natijalari, ya`ni uning oladigan foyda yoki zarari faqat bozordagi oldi-sotdi jarayonida ma`lum bo`ladi;
• kichik biznes bilan shug`ullanuvchi tadbirkor o`z mablag`larini harakatga solib, bozorda qanday xavf-xatarga duch kelishi yoki yakuniy natija qanday bo`lishini aniq bilmaydi.

Tadbirkorlik – bu iqtisodiy faoliyatning alohida turi bo`lib, uning zamirida mustaqil tashabbus, javobgarlik, tadbirkorlik g`oyasiga asoslangan, foyda olishga yo`naltirilgan, maqsadga muvofiq faoliyatdir.

Tadbirkorlik iqtisodiy faollikning alohida turi bo`lib, uning boshlang`ich bosqichi, odatda, fikrlash faoliyati yoki uning natijasi bilan bog`langan bo`ladi, faqat u keyin moddiy shaklni oladi.

Tadbirkorlik yangilik kiritish, tovar ishlab chiqarish faoliyatini o`zgartirish yoki korxonani (shu jumladan, kichik korxonani) tashkil qilish sohasida ijodkorlikning mavjudligi bilan ta`riflanadi. Tadbirkorlik faoliyatining ijodkorlik jihatlari boshqaruvning yangi tizimda ishlab chiqarishni tashkil qilishning yangi usullari yoki yangi texnologiyalarini tadbiq etishda o`z ifodasini topadi.

Tadbirkorning asosiy maqsadi – o`z iste`molchilariga ega bo`lish yo`lida tovarga bo`lgan ehtiyojni aniqlashdan iboratdir. Tadbirkor o`z iste`molchilarini shakllantirishda quyidagi asosiy omillarni hisobga olishi kerak:

• tovarning yangiligi va uning haridor manfaatiga mos kelishi;
• tovar yoki xizmatlarning sifati;
• tovar yoki xizmatlarning narxi;
• tovarning universallik darajasi;
• tovarning tashqi ko`rinishi, uning haridor talablariga mosligi;
• sotuvdan keyingi servis xizmatlaridan foydalanish imkoniyati;
• tovarning qabul qilingan umumiy yoki davlat standartlariga mosligi;
• tovar va xizmatlar reklamasining jozibaliligi, xaridor diqqatini o`ziga jalb qilishi va hokazo.

Tadbirkorning shaxsiy xususiyatlari, qobiliyatlari, imkoniyatlari va ishga doir sifatlari tadbirkorlikning harakatlantiruvchi kuchi bo`ladi. Tadbirkorning ishga doir sifatlari quyidagi tamoyillarga asoslanishi kerak:

• birinchidan, bozorning tovarlar va xizmatlar bilan ta`minlanish darajasini tahlil qilish yo`li bilan iqtisodiy xo`jalik tizimida o`z o`rnini topish;
• ikkinchidan, shaxsiy ishlab chiqarish tuzilmasini yaratishga tayyorlik qobiliyati;

• uchinchidan, marketing tadqiqotlari natijalaridan kelib chiqqan holda, dastlabki tadbirkorlik hisob-kitoblarini amalga oshirish;
• to`rtinchidan, tadbirkorlik loyihasini amalga oshirishda rahbarlikni to`g`ri yo`lga quyish qobiliyati;
• beshinchidan, yangi texnik, texnologik g`oyani birinchi bo`lib hayotga tadbiq etish hamda ushbu g`oyadan amalda foydalanish, undan qanday yakuniy natija, mahsulot yoki xizmatlar olish mumkinligini tasavvur qila olish.

Ijodkorlik tadbirkorni ta`riflashda asosiy mezon bo`ladi, ammo u har xil shakllarda namoyon bo`lishi mumkin. Tadbirkor boshqa ijodkor kishilar tomonidan amalga oshirilgan kashfiyotlar, topilmalardan qanday qilib samarali foydalanish mumkinligini biladi. Shu bilan birga, u bu yangiliklardan haridorning qiziqishini uyg`otuvchi yangi, ajoyib narsa ishlab chiqarish sohasida foydalanish yo`llarini topa oladi.

Ammo kashfiyot va yangilik faqat tovar turining yangi tarkibiy qismini yaratishda emas, balki tovar ishlab chiqarishni yangilash jarayoniga jalb qilishni talab qilmaydigan oddiyroq shakllarda ham namoyon bo`ladi. Masalan, u tovar o`ramining yangilanishi, an`anaviy tovarga yangi xususiyatlar va sifatlar berish ko`rinishida namoyon bo`lishi mumkin.

Tadbirkor faoliyatining boshqa tomonlarida ham kashfiyotchilik elementlarini qo`llash mumkin. Masalan, u ishlab chiqarishning, mahsulotni sotishni boshqarishning yangi shakllarini topadi, sheriklik munosabatlarini o`rnatadi, ishlab chiqarishning yangi texnologiyalaridan foydalanadi.

Tadbirkorlikning yana bir muhim xususiyati ishlab chiqarish jarayonida yangi g`oyalarning amalga oshirilishi bozor tomonidan qanday qabul qilinishini oldindan ko`ra bilish qobiliyatida namoyon bo`ladi. Shu jihatdan qaraganda, yangilikni bozorda tatbiq etish va iste`molchining javobini bitta jarayonga birlashtira olish tadbirkor muvaffaqiyatining garovidir.

«Tadbirkorlik» tushunchasi tadbirkorning qomusiy(enstiklopedik) lug`atida quyidagicha ta`riflanadi: Tadbirkorlik – shaxsiy daromad, foyda olishga qaratilgan fuqarolarning mustaqil faoliyati. Bu faoliyat o`z nomidan, o`z mulkiy mas`uliyati va yuridik shaxsning yuridik mas`-uliyati evaziga amalga oshiriladi. Tadbirkor (frn. entrepreneur) qonun tomonidan taqiqlanmagan barcha xo`jalik faoliyati, shu jumladan, vositachilik, sotish, sotib olish, maslahat berish, qimmatbaho qog`ozlar bilan ish olib borish bilan shug`ullanishi mumkin.

Tadbirkorlik shaxsiy va ijtimoiy foydalarni ko`zlagan holda daromad olish uchun sarflanayotgan mablag` bilan bog`liq faoliyatdir. Tadbirkorlikka berilgan ushbu ta`rif batafsilligi bilan ajralib turadi. Bu ta`rifda tadbirkorlik faqat ma`lum faoliyat bilan shug`ullanish emas, balki bevosita faoliyat ko`rsatishdan iboratligi ta`kidlangan.

Tadbirkorlikning muhim xususiyatlariga quyidagilar kiradi:

• xo`jalik faoliyati olib borayotgan sub`ektlarning mustaqilligi va erkinligi. Huquqiy me`yorlar chegarasida har bir tadbirkor u yoki bu masala yuzasidan mustaqil qaror qabul qilishi mumkin.
• iqtisodiy manfaatlilik. Tadbirkorlikning asosiy maqsadi maksimal darajada daromad olishni ko`zlab, jamiyat taraqqiyotiga ham o`z hissasini qo`shishdir.
• xo`jalik tavakkalchiligi va mas`uliyat. Har qanday hisob-kitobda ham noaniqlik va tavakkalchilik bo`lishi mumkin.

Tadbirkorlikni shakllantirish uchun iqtisodiy, ijtimoiy, huquqiy va boshqa muayyan sharoitlar yaratilishi kerak. Iqtisodiy sharoitlarga quyidagilar kiradi: tovarga bo`lgan taklif va talab; xaridor sotib olishi uchun tovar turlarining mavjudligi; haridor sotib olishi uchun kerak bo`lgan pul hajmining mavjudligi; ishchilarning maoshiga, ya`ni sotib olish imkoniyatiga ta`sir ko`rsatuvchi ishchi joylarining, ishchi kuchlarining ortiqchaligi yoki etishmovchiligi.

Shuningdek, tadbikorlikning muhim xususiyatlari (belgilari yoki tomonlari) quyidagilar:

• mustaqil fikrlash;
• o`z kuchiga ishonish;
• yaratuvchanlik, navatorlik qobiliyati;
• tinimsiz izlanish;
• tashabbus ko`rsatib ishlash;
• mulkiy munosobatlarning ishtirokchisi bo`lish, ishlab chiqarish omillarining barchasiga yoki ba`zi biriga va yaratilgan tovarlarga egalik qilish.
• javobgarlikni his etish;
• iqtisodiy erkinlik, xo`jalik faoliyati turini tanlash, uni resurslar bilan ta`minlash, oldi-sotdi ishlarini yuritish, ishlab chiqarishni boshqarishda erkinlik.
• iqtisodiy hatti-harakatlar uchun ma`suliyatni o`z zimmasiga olish: ish natijasiga javob berish, tavakkal qilib ish yurita olish, iqtisodiy xatarli ishga qo`l urush.
• foyda olishga intilish: foydaga erishish chora-tadbirlarini ko`rish, olingan foydani o`z bilganicha ishlatish.
• tijorat siriga ega bo`lish: biznesga oid va o`zgalarga
• raqobat kurashida qatnashish: bozorda amal qiluvchi qoidalarga rioya etgan holda halol raqobatda qatnashib, uning g`irrom, yovvoyi usullaridan voz kechish.
• halollik bilan ish yuritish, qalloblik, g`irromlik va aldamchilikka moyil bo`lmaslik. Obro` (imij)ga ega bo`lish, boshqalarga ishonish va boshqalar ishonchini qozonib shon-shuxrat orttirish, firma nomini e`zozlab, unga putur etkazmaslik, firmani obro`sizlantirmaslik.
• tashqi muhit (soliq va boshqa tashkilotlar, o`z xodimlari va hokozalar) bilan yaxshi munosabat o`rnatish.