Stress nima? va uning turlari

Stress nima?

Stress – bu bizning ruhimiz va tanamizning yaxlitligini buzadigan psixik holat. Muxtasar qilib aytganda, insonning ichki muvozanatini buzadigan har qanday narsa stressning sababidir.

Odam o’zini stress ostida his qilishi bilanoq stressni keltirib chiqaruvchi omillar organizm tomonidan xavf sifatida qabul qilinadi va miyadan stress gormonlari ajralib chiqadi. Natijada, organizm 3 xil bosqichdan iborat reaktsiyalar zanjirini boshlaydi. 

• Birinchi bosqichda organizm signal mexanizmini ishga tushiradi va stress gormonlarining sekretsiyasi, qon bosimi ortishi va terlash kabi turli xil fiziologik reaktsiyalarni rivojlantiradi. 
• Ikkinchi bosqich – qarshilik bosqichi. Stress manbai sifatida qabul qilingan muammo samarali hal etilsa, organizm signal bosqichida yuzaga keladigan zararni olib tashlaydi va stress gormonlari darajasi pasayadi. Natijada, yuqori qon bosimi va terlash kabi fiziologik reaktsiyalar yo’qoladi. 
• Uchinchi bosqichida tanada charchoq holati paydo bo’lishi mumkin.

Stress shunday himoya ta’siriga ega bo’lsa-da, jamiyat tomonidan qabul qilinadigan narsa shundaki, stress har doim yomon ta’sirga ega. Darhaqiqat, haddan tashqari stress holatida himoya ta’sirining samaradorligi bekor qilinishi mumkin. Ha, haddan tashqari stress ongimiz va tanamizga yomon ta’sir qiladi.

Stressning belgilari qanday?

Stress kasalliklari odamda turli xil fiziologik va psixologik belgilar bilan yuzaga kelishi mumkin. Ushbu alomatlarni to’g’ri tanib olish va ularni tezda tanib olish stress tufayli yuzaga kelishi mumkin bo’lgan kasalliklardan himoyalanish uchun juda muhimdir.

Fiziologik stressning belgilari qanday?

• Stress holatida, birinchi navbatda, odamning nafas olishi tezlashadi, nafas olish tezligi daqiqada ko’tariladi,
• Qon bosimi ko’tariladi, yurakda yurak urishi hissi kuzatiladi,
• Quruq og’iz va yutishda qiyinchilik paydo bo’lishi mumkin,
• Tana harorati ko’tariladi, odam «issiq chaqmoqlar» deb ta’riflangan vaziyatni boshdan kechiradi,
• Qo’llarda ter bor,
• Mushaklar cho’ziladi, bir muncha vaqt o’tgach, mushaklarning kuchlanishi tufayli og’riq paydo bo’lishi mumkin,
• Ovqat hazm qilish tizimi bilan bog’liq muammolar, masalan, oshqozon buzilishi, ko’ngil aynishi, ko’ngil aynishi, diareya yoki ich qotishi,
• Mushaklarning charchoqlari va zaifligi stressning jismoniy belgilaridan biridir,
• Qichishish paydo bo’lishi mumkin, natijada bosh og’rig’i,
• Uyqu bilan bog’liq muammolar paydo bo’ladi, odam uyqusizlik yoki ortiqcha uyqu kabi alomatlarni ko’rsatishi mumkin.

Psixologik stressning belgilari qanday?

• Stressli vaziyatda yuzaga keladigan birinchi psixologik alomat – bu tashvish, bezovtalik hissi,
• Odam stress davrida diqqatni jamlashda qiynaladi, konsentratsiya muammolari kuzatiladi,
• Ko’pincha unutuvchanlik va beparvolik kabi muammolarga duch keladi.
• Achchiq kayfiyat ko’rinadi, nazoratsizlik hissi paydo bo’ladi,
• Inson g’amgin, g’azablangan, hamda o’zini bosim ostida his qiladi.

Stressni keltirib chiqaradigan omillarni quyidagicha tushuntirish mumkin:

• qarindoshini yo’qotish
• Ajralish
• Moliyaviy mas’uliyatni oshirish,
• kasallikka chalinish
• turmush qurish yoki farzand ko’rish,
• Ko’tarilish yoki ish joyini o’zgartirish
• O’zini juda og’ir his qiladigan mas’uliyatga ega bo’lish
• Diskriminatsiya, irqchilik yoki ta’qiblarga duchor bo’lish,
• qashshoqlikda yashash,
• Katta o’zgarishlarga duch kelish.

Stress turlari qanday?

Stress turlari uch xil usulda aniqlanadi: o’tkir stress, epizodik o’tkir stress va surunkali stress. 

1. O’tkir stress holatida stressning ko’plab belgilari va alomatlari intensiv ravishda seziladi, ammo tana stressni tezda boshqarishga muvaffaq bo’ladi. Kun davomida deyarli har bir kishi qisqa vaqt davomida boshdan kechiradigan va kundalik hayotning ishlashini to’xtatmaydigan stress turi o’tkir stressdir. 
2. Epizodik o’tkir stressda esa kun davomida tez-tez takrorlanadigan o’tkir stress ko’rinadi. Bu odamning odatda tashvishli va keskin profilga ega bo’lishiga va juda tez g’azablanishiga olib kelishi mumkin. To’g’ri kurashish usullari bilan nazorat qilinmagan epizodik o’tkir stress holati kelajakda surunkali stressni keltirib chiqaradi va bu holda stressning tanaga ta’siri ancha jiddiyroq seziladi.
3. Surunkali stress odamni energiyani yo’qotishiga, jismoniy va ruhiy charchashiga va funksionallikni yo’qotishiga olib keladi. Ushbu stressli rasm odatda kundalik hayotning odatiy tashvishlari emas, balki asosiy travmatik muammolar natijasida yuzaga keladi. Bolalikdagi jarohatlar, muammoli oila muhiti va uzoq muddatli sog’liq muammolari kabi hal qilinmagan muammolar kelajakda surunkali stressga olib kelishi mumkin.

Stress qanday kasalliklarga olib keladi?

Stressning inson salomatligiga ta’siri o’rganilsa, uzoq davom etadigan stress organizmning ko’plab tizimlari faoliyatida buzilishlarga olib kelishi va stress insonni fiziologik bilan bir qatorda psixologik jihatdan ham charchatishi kuzatilgan.

Oshqozon yarasi stress bilan bevosita bog’liq bo’lgan va stressning natijasi bo’lgan eng keng tarqalgan kasalliklardan biridir. Stress holatida organizmda “stress gormoni” deb ham ataladigan kortizol gormoni ajralib chiqadi va bu gormon oshqozon kislotasi sekretsiyasini tez oshiradi. Shu bilan birga, ovqat hazm qilish tizimi a’zolarining qon bilan ta’minlanishini kamaytiradigan kortizol gormoni juda ko’p ajratilganda, oshqozonda keng tarqalgan yara muammosi paydo bo’ladi. Bu kelajakda og’riq, hazmsizlik, ovqatlanish muammolari va oshqozon qon ketishi kabi turli xil sog’liq muammolariga olib kelishi mumkin. Shuning uchun, keng tarqalgan stress holatida, oshqozon kislotasini nazorat qilish uchun sog’lom oziq-ovqatlarni iste’mol qilish va kislotali ichimliklardan qochish kerak.

Stress holatida kortizol bilan birga adrenalin va noradrenalin gormonlari ham ajralib chiqadi. Ushbu gormonlar qonda erkin aylanib yuradigan yog ‘kislotalari miqdorini oshiradi va bu uzoq muddatda tomir devorining moylanishiga olib keladi. Natijada, qon tomirlarining tiqilib qolishi va yurak xuruji xavfi sezilarli darajada oshadi. Yurak-qon tomir salomatligi bevosita stress bilan bog’liq. 

Har qanday yurak kasalligi bo’lgan odamlar va 65 yoshdan oshgan odamlar uchun yurak-qon tomir sog’lig’ini himoya qilish uchun stress darajasini nazorat qilish ayniqsa muhimdir.Stress tufayli ko’payadigan kortizol kabi gormonlar ham insonning immunitet tizimini bostiradi va uni infektsiya bilan bog’liq ko’plab kasalliklarga qarshi himoyasiz qiladi. Stress saraton rivojlanishida bevosita ta’sir ko’rsatmaydi, ammo saratonning tanada tarqalishi va keyingi jarayonda qaytalanishi stress omiliga bevosita bog’liq.

Stress qanday o’tadi

Stressni keltirib chiqaradigan omillar bilan to’g’ri kurashish uchun odam birinchi navbatda muammoni tan olishi va yechimga yo’naltirilgan yondashuvni ishlab chiqishi kerak. Buning uchun stressli hududda rejalashtirish va dasturlash, agar kerak bo’lsa, muammolarni hal qilish uchun yordam so’rash, yordam beradigan odamlar bilan gaplashish, stressni kuchaytiradigan vaziyatlardan qochish, tinch va osoyishta muhit yaratish kerak. Kurashni rag’batlantirish va kerakli xatti-harakatni amalga oshirish uchun o’z-o’zini taklif qilish usulini qo’llash. O’z-o’zini taklif qilish usulida har doim o’z fikrlarini ijobiy tarzda tartibga solishga harakat qilish kerak. Hamma narsaga imkon qadar ijobiy nuqtai nazardan qarash va haqiqiy bo’lmagan fikrlash shakllariga qarshi kurashish muhimdir.

Bundan tashqari, ba’zi hollarda, agar odam muammoni to’g’ri tan olsa ham, uni hal qilishga yo’naltirilgan yondashuv bilan bartaraf etish mumkin emas. Misol uchun, yaqin odamni yo’qotish insonni jiddiy stressga duchor qiladigan va uni o’zgartirib bo’lmaydigan holatlardan biridir. Bunday paytlarda odamning yangi vaziyatga moslashishini osonlashtirish va boshdan kechirgan stress darajasini pasaytirish uchun his-tuyg’ularga e’tibor qaratadigan kurash usullari afzallik beriladi. 

Shu munosabat bilan odamga og’riqli voqealarni eslatuvchi vaziyatlardan qochish, mushaklarning kuchlanishini kamaytirish uchun mashq qilish, ruhiy xotirjamlik uchun chuqur nafas olish mashqlarini qo’llash, bo’sh vaqtida unga zavq bag’ishlaydigan mashg’ulotlar bilan shug’ullanish, ijtimoiy va psixologik agar kerak bo’lsa, qo’llab-quvvatlash.

Stress bilan kurashish usullari juda foydali, ammo ba’zi hollarda odam mutaxassis yordamiga muhtoj bo’lishi mumkin. Agar siz stressning bir yoki bir nechta jismoniy yoki ruhiy alomatlarini boshdan kechirayotgan bo’lsangiz, sizga mos keladigan engish usullarini tanlash foydali bo’lishi mumkin. Ammo stress surunkali holga kelmasligi va jiddiy jismoniy muammolarga duch kelmaslik uchun vaqtni behuda sarf qilmasdan, alomatlar va alomatlarga yaxshi rioya qilish va bu sohada mutaxassis bo’lgan psixolog va psixiatrlardan yordam so’rash muhimdir.