Shaxmat darsliklari

Shaxmat darsliklari

Несмотря на высокий уровень предлагаемого материала, автор книги «Шахматы» ставит перед собой скромную задачу: обучить лишь основам стратегии. Анализ всех стадий игры невозможно вместить в один учебник.

Shaxmat o’ynash qoidalari

Agar siz butun oilangiz bilan kechqurun dam olishni qanday hayajonli deb bilmasangiz, shaxmat o’ynashga harakat qiling. Ushbu intellektual eski o’yinni o’rganish uchun yuqori IQga ega bo’lishning hojati yo’q. Shaxmat o’yinining asosiy qoidalarini o’rganish muhim ahamiyatga ega – va bir oz kuch bilan, tez orada tajribali o’yinchilardan ko’ra yomonroq harakatlarning yangi tarkibi paydo bo’lishi mumkin.

Yangi boshlanuvchilar uchun o’yinning asoslari

Shaxmat taxtasi 64 kvadratdan iborat bo’lib, oq joylar qorong’i bo’lganlar bilan almashtiriladi. Gorizontal chiziqlar birdan sakkizgacha raqamlangan va vertikal satrlar h a dan h harflari bilan belgilanadi. Har bir karton maydoniga vertikal chiziq nomidan va guruchdagi gorizontal chiziqdan tashkil topgan koordinatalar, masalan, a7, f5 va boshqalar beriladi.

O’yin boshlanishidan oldin faqat o’yin qoidalarini o’rganish va shaxmatni qanday o’ynashni tushunish, shuningdek, taxtani to’g’ri joylashtirish hamdir. O’ng tarafdagi har bir ishtirokchi oq rangli burchak maydoniga ega bo’lishi uchun qo’yiladi. Ikkita futbolchi bor: bitta rang oq rangli, ikkinchisi qorong’u (qora) rangli rasmlar. Barcha raqamlar o’zlarining o’ziga xos nomlariga ega: qirol, malika, fillar (zobitlar), rooks (otlar), otlar va piyonlar. O’yinda Kr) va malika (F), ikki ritsar (K), ikkita roks (L), ikkita fil (S) va sakkiz pog’ona (n.).

Yangi boshlanuvchilar va bolalar uchun shaxmat o’ynash qoidalari: murakkab maskan

Dastlab, taxtadagi barcha qismlar quyida ko’rsatilgandek namoyon bo’ladi.

Ularning barchasi o’ziga xos tarzda, faqat ularga xosdir:

  1. Fil filtrlangan joydan biron bir joyga diagonal ketadi.
  2. Qubba har qanday sohada vertikal yoki gorizontal yo’nalishda, u turgan joydan boshlab, harakatlanishi mumkin.
  3. Malika vertikal yoki gorizontal ravishda diagonali har qanday sohaga erkin harakat qiladi.
  4. Kattalar, bolalar uchun shaxmat o’ynash qoidalariga rioya qilishlari kerak, agar fil, dumba yoki malikaning dushman raqami tomonidan ishg’ol etilsa, maydonni qayta tuzish mumkin emasligiga e’tibor qilish kerak.
  5. Ot “G” harfi o’rniga o’tadi, uning joylashgan joyiga eng yaqin bo’lgan maydonlarni egallaydi, lekin u bir xil burchakli, gorizontal yoki vertikal joylarda joylashtirilmasligi kerak.
  6. Piyon faqat oldinga siljiydi. Boshlang’ich pozitsiyadan boshlab, bu shakl boshqa shakllardan ozod bo’lganda, xuddi shu vertikal holatda 1 yoki 2 maydonchaga ko’chirilishi mumkin. Boshqa har qanday holatda, piyon xuddi shunday yo’lga boradi, faqat bitta sohada. Bu raqam, agar u ko’ndalang yo’nalishdagi ulashgan vertikalda piyon oldida bo’lsa, raqibning raqamini olib tashlashi mumkin.
  7. Shaxmatning asosiy qoidalariga ko’ra, dastlabki holatidan eng gorizontal pozitsiyaga yetib kelgan piyon xuddi shu rangdagi fil, ot, ot yoki malika bo’lib aylanadi.
  8. Agar raqib unga yangi lavozimda tahdid qilmasa, shoh har qanday qo’shni maydonga o’tadi. Bundan tashqari, ushbu asosiy raqamlar castling tomonidan ko’chirilishi mumkin. Agar bir xil rangdagi shoh va rok boshlang’ich pozitsiyani egallasa, ular o’ta horizontallarga ko’chiriladi: dastlabki maydondan shoh 2 safardagi maydonga qaytadi, so’ngra safari shohning yoniga yaqinlashib kelayotgan keyingi sohaga “o’tish”.

Shohni va motni bajarish

Shoh – shohning dushmanlari hujumi. Bunday vaziyatda o’yin qoidalarini bilish shaxmatni qanday qilib o’rganish kerakligini tushunish juda muhimdir. Shohning tashqarisiga olib chiqmaguningizcha, podshohdan tashqari, boshqa bir raqam bilan harakat qila olmaysiz. Qora fil yordamida siz oq shoh uchun osongina shahovoy vaziyatni yaratishingiz mumkin, va aksincha: oq zobit qora podshohga tahdid soladi.

Quyidagi suratlarda shah shahvoniy qahramonlar deb ataladi, lekin ular fildan c5 ga o’tish orqali himoyalangan.

Mat – bu neytralizatsiya qilinadigan shax. Shikoyat qilingan mat tinimsiz hisoblanadi. Klassik versiyasi: malika qirolga hujum qilmoqda, u hech qachon orqaga qaytmaydi. Qirolni taxtdan chiqarib tashlash ham mumkin emas, chunki u oq shohni himoya qiladi.

Mat, shuningdek, qumlarning yordami bilan ham joylashtirilishi mumkin: qora plyajlar f7, g7 va h7 qochib qutulishning asosiy qobiliyatiga aralashadi.

Shaxmat o’ynashni o’rganish bo’yicha adabiyotlar ro’yxati:

  1. Levenfish G. Ya. “Dastlabki shaxmatchining kitobi” (1957).
  2. Roxlin Yo Ya. “Shaxmat” (1959).
  3. Podgaets OA “Oq va qora maydonlardan yurish” (2006).
  4. Volokitin A., Grabinskiy V. “Bolalar uchun o’ziga xos o’qituvchi” (2009).
  5. Yudovich M.M. “Ko’ngilochar shaxmat” (1966).
  6. Eyve M. “Shaxmat o’yinining darsliklari” (2003).
  7. Xalas F. “Shaxmat shohligidagi sarguzashtlar” (2016).
  8. Kalinichenko NM “Yosh chempionlar uchun shaxmat taktikasi saboqlari” (2016).
  9. Trofimova AS “Yosh shaxmatchilar uchun mahorat sirlari” (2016).
  10. Chandler M. «Bolalar uchun shaxmat. Papa do’stini qo’ying! “(2015).

Shaxmat darsliklari

для тех, кто ищет курсы:

Войти в аккаунт

Регистрация физлиц временно не производится

Если вы организация, проводящая курсы, то регистрация происходит по этой ссылке.

10 лучших книг для обучения шахматам, которые помогут научиться качественно играть

Шахматы – непростая, но интересная и увлекательная игра, развивающая тактическое и стратегическое мышление. Многим людям они могут показаться нудной забавой, но погружение в мир интеллектуальной игры заставит любого человека отказаться от подобных мыслей. Основы шахматной игры можно изучить самостоятельно в любом возрасте. Главное – правильно подобрать литературу.

В некоторых странах всерьёз обсуждается вопрос о включении курса шахмат в обязательную школьную программу. Потому что эта игра, как и математическая наука, «ум в порядок приводит». Все Курсы онлайн подобрали лучшие книги и самоучители шахмат для начинающих, которые помогут начать самостоятельно заниматься на дому.

Книги для обучения детей шахматам

Детям не подойдут шахматные самоучители Нимцовича и Капабланки. К прочтению подобных пособий может приступать или взрослый человек, или подготовленный старшеклассник. А младших школьников нужно заинтересовать игрой, показать её красоту и увлекательность. И желательно сделать это в простой и наглядной форме, а лучше в виде сказки.

«Шахматы для самых маленьких», Игорь Сухин

Книга советского шахматиста и педагога Игоря Сухина подойдёт для детей младшего школьного возраста, которые не имеют никакого представления о шахматной игре.

Издание предназначено не только для детей, но и для их родителей. Каждая глава делится на две части. Первая часть – сказка о шахматных фигурах и их доме (доска). Благодаря увлекательности повествования ребёнок быстро запомнит фигуры и их ходы. Вторая часть главы – советы родителям.

Книга читается легко и явно заинтересует ребёнка в дальнейшем обучении. Пособие подойдёт и для обучения шахматной игре дошкольников.

«Шахматы для начинающих», Дмитрий Бирюков

Книга «Шахматы для начинающих» адресована школьникам, уже знающим азбуку шахматной игры.

В пособии рассказывается об истории шахмат и знаковых шахматистах. В книге есть объёмный практический раздел, посвящённый стратегии игры на примере знаменитых шахматных партий.

После прочтения ребёнок может смело записываться в шахматный кружок, ведь начальная подготовка завершена. Книга не помешает и школьнику, уже посещающему секцию, ведь упростит процесс обучения.

Книга «Шахматы для начинающих» подходит в качестве ознакомительного пособия и для взрослых людей.

«Путешествие в шахматное королевство», Ю. Авербах, М. Бейлин

Советская шахматная школа считалась одной из лучших в мире. И это не голословное утверждение. В послевоенный период шахматисты из СССР почти всегда выигрывали мировые первенства. Лишь гений Роберт Фишер сумел одолеть Бориса Спасского в 1972 году. И уже через три года шахматная корона перешла к Анатолию Карпову.

Из этого можно сделать вывод и о высококлассной советской шахматной литературе. Книга «Путешествие в шахматное королевство» пользовалась невероятной популярностью как среди школьников, так и среди взрослых. Простой язык и увлекательное повествование при соблюдении всех основ сделало книгу Авербаха и Бейлина «шахматной Библией» СССР.

Шахматная мысль не стоит на месте, техника игры совершенствуется, но самоучитель Авербаха и Бейлина не потерял актуальности и сегодня.

Книги для обучения взрослых качественной игре

Знание шахмат не ограничивается названиями фигур и их ходами. В средние века шахматы считались исключительно импровизационной игрой. А в настоящее время для конкурентоспособности человеку необходимо понять стратегию шахмат и изучить все возможные комбинации, тактические приемы.

«Учебник шахматной игры», Хосе Рауль Капабланка

Кубинец Капабланка был не только прекрасным игроком. В шахматных кругах он считался замечательным шахматным теоретиком и педагогом. Его «Учебник шахматной игры» прекрасно подойдёт для тех, кто только начал закладывать основы своего «шахматного фундамента».

В издании наглядно представлены все основы шахматной игры. Рассказывается о тактике игры, её стратегии, стадиях шахматной партии. Практический раздел книги написан на высоком уровне.

Книга Капабланки была издана почти сто лет назад, но актуальна до сих пор. Знаменитый советский игрок Михаил Ботвинник назвал данный самоучитель лучшим учебником шахматной игры.

«Шахматы», Яков Рохлин

К книге советского тренера и педагога Якова Рохлина нужно приступать уже после получения первоначальных знаний о шахматах. Пособие рассказывает об истории игры и её стратегии. Это полноценный учебник, а не просто сборник известных партий.

Пособие Рохлина ознакомит читателя со стратегией игры и даст возможность понять механизм игры. Без «чувства доски» стать хорошим шахматистом невозможно.

Несмотря на высокий уровень предлагаемого материала, автор книги «Шахматы» ставит перед собой скромную задачу: обучить лишь основам стратегии. Анализ всех стадий игры невозможно вместить в один учебник.

Чтобы лучше разобраться в стратегии шахмат, нужно ознакомиться с пособиями, посвящёнными отдельным стадиям шахматной партии.

«Шахматный учебник. Как играть дебют», Яссер Сейраван

Дебют – это начало шахматной партии. И именно с энциклопедии дебютов необходимо начинать изучение стратегии игры. Ведь правильное начало партии – залог будущего успеха.

Самоучитель научит читателя правильно захватывать контроль над центром доски в начале партии при обеспечении безопасности королю. В книге рассмотрены основные шахматные дебюты (их около ста видов) и стратегия правильного перехода к миттельшпилю.

«Миттельшпиль. План», Пётр Романовский

Миттельшпиль – середина партии, в этой части игры начинают развиваться её основные события. Шахматы – это не только спорт или гимнастика для ума. Это ещё и настоящее искусство.

Чемпион СССР Пётр Романовский затронул в книге все важные аспекты миттельшпиля. Учебник даст представление об основах ведения атаки или защиты в середине игры и правильном переходе в эндшпиль.

Shaxmat: o’yinning paydo bo’lishi va rivojlanishi tarixi

Deyarli har bir xalq shaxmat kabi mavzuga oid ko’plab afsona va ertaklarni saqlab qolgan. Hozirgi vaqtda kelib chiqish tarixini asl shaklida aniqlash mumkin emas. Bu hatto o’yin ham emas. Bu falsafa. Bir necha asrlar davomida bu masala bo’yicha chuqur tadqiqotlar olib borilgan bo’lsa-da, biron bir olim uning kelib chiqishini topa olmadi. Shaxmatni ixtiro qilgan qadimgi hindular ekanligiga ishoniladi. Ularning Rossiyada paydo bo’lish tarixi fors ildizlari haqida gapiradi: shoh va mate – hukmdorning o’limi, bu ikki so’z fors tilidan shunday tarjima qilingan. Olimlar nafaqat bu haqda bahslashadilar.Hatto o’yinning kelib chiqish vaqtini ham ko’proq yoki kamroq aniqlab bo’lmaydi. Eng keng tarqalgan fikr shaxmat eramizning birinchi asrida Shimoliy Hindistonda tug’ilgan. Uning kelib chiqishi haqidagi hikoya faqat afsonalardan kelib chiqadi, chunki bu o’yin urushlar va janglarning prototipi hisoblanadi.

Kelib chiqishiga

Albatta, shaxmat qonsiz, lekin butunlay dushmanni aql-zakovat, ayyorlik va uzoqni ko’ra bilish qobiliyatidan iborat urush. Qadimgi davlatlarning hukmdorlari ko’p vaqtlarini shaxmat o’ynash kabi foydali o’yin-kulgiga bag’ishlashgan. Uning paydo bo’lish tarixi shuni ko’rsatadiki, urushayotgan ikki urug’ning hukmdorlari o’zlarining kelishmovchiliklarini shaxmat taxtasida hal qilishgan va shu bilan o’z qo’shinlaridan hech kimga zarar etkazmaganlar.

Tadqiqotchilar dunyoga shaxmatning qisqacha tarixini taqdim etadilar, bu esa yanada qadimiy “chaturaja” o’yini haqida gapiradi, undan “chaturaja” asta-sekin shakllangan – allaqachon doskada oltmish to’rtta hujayra mavjud. Biroq, raqamlar boshqacha joylashgan edi – old tomonda emas, balki burchaklarda. Qazishmalar shuni ko’rsatadiki, bu o’yin birinchi asrda tarqalgan va shuning uchun shaxmatning tug’ilish vaqti deb ataladi.

Afsonalar

Va shaxmat bilan bog’liq qanday go’zal afsonalar yaratilgan! Bitta aqlli dehqon bu o’yinni o’z qiroliga qanday sotgani haqida qisqacha, ammo juda ibratli hikoya, misol. Qayerdadir podshoh haqida, qayerda raja, qayerda xon, qayerda bug‘doy, qayerdadir sholi haqida hikoya qilinadi, lekin mohiyati doimo o‘zgarmaydi. Ko’rinishidan, afsonaviy dehqon dehqonchilikdan ko’ra shaxmatni o’rganishga ko’proq vaqt ajratgan, chunki buning evaziga u taxtadagi hujayralar soniga ko’ra faqat bug’doy donlarini so’ragan, ammo eksponent ravishda: birinchi hujayra – don, ikkinchisi – ikkita, uchinchisi – bu. to’rt va hokazo.

Podshohga dehqon bunday zo’r o’yinni unchalik so’ramagandek tuyuldi. Ammo shaxmat taxtasida bor-yo’g’i 64 ta hujayra bo’lishiga qaramay, podshoh qutilarda bunchalik ko’p don yo’q edi, butun dunyoda etarli miqdorda don bo’lmaydi. Podshoh dehqonning aqlidan hayratda qoldi va butun hosilini unga berdi. Ammo endi uning shaxmat o’yini bor edi. Ushbu intellektual o’yin-kulgining paydo bo’lish tarixi asrlar davomida yo’qolgan, ammo ularning rivojlanishi haqida juda ko’p qiziqarli afsonalar saqlanib qolgan.

Cheksizlik

Oltmish to’rtinchi darajali don yig’ib bo’lmaganidek, dunyodagi hamma omborlar bo’shab qolsa ham, shaxmat taxtasida barcha mumkin bo’lgan o’yinlarni o’ynab bo’lmaydi, hatto undan keyin bir daqiqa ham tark etmasa ham. dunyoning yaratilishi. Shaxmatning yaratilish tarixi, bu qadimiy intellektual o’yin, o’zining “hurmatli yoshi” bo’lishiga qaramay, doimiy ravishda yangi va ajoyib ma’lumotlar bilan to’ldirilib boriladi. Bu eng ko’p ishlatiladigan va butun dunyo bo’ylab sevimli stol o’yini bo’lgan va shunday bo’lib qoladi. Unda hamma narsa bor – sport, fan va san’at. Va uning tarbiyaviy ahamiyati juda katta: shaxmatning rivojlanish tarixida ushbu o’yin yordamida shaxsiy rivojlanishning ko’plab misollari mavjud. Va inson muvaffaqiyatga qat’iyat bilan erishadi, fikrlash mantig’ini, diqqatni jamlash, harakatlarni rejalashtirish, raqibining fikrlash yo’nalishini bashorat qilish qobiliyatiga ega bo’ladi.

Shaxmat tarixi bolalar uchun bu qadar qiziqarli ekanligi bejiz emas. Psixologlar va o’qituvchilar o’yin-kulgini afzal ko’radigan bolalarni kuzatish orqali shaxsiy xususiyatlarni o’rganadilar. Ushbu o’yin yordamida hatto kompyuterlarning imkoniyatlari ham sinovdan o’tkazildi, to’liq turdagi muammolar hal qilinganda – barcha mumkin bo’lgan variantlardan eng yaxshisini tanladi. Aytishim kerakki, har bir mamlakatda shaxmatning o’ziga xos nomi bor. Rossiyada – fors ildizlari bilan – “shaxmat”, Frantsiyada ular “eshek”, Germaniyada – “shah”, Ispaniyada – “ahedres”, Angliyada – “shaxmat” deb ataladi. Bu dunyodagi shaxmat tarixini yanada boshqacha qiladi. Keling, ushbu o’yin boshqalarga qaraganda erta paydo bo’lgan alohida mamlakatlarni batafsil ko’rib chiqishga harakat qilaylik.

Hindlarmi yoki arablarmi?

VI asrda chaturanga Hindistonning shimoli-g’arbiy viloyatlarida allaqachon keng tarqalgan.Va bu o’yin hali ham shaxmatga juda o’xshaydi, chunki unda tub farqlar mavjud edi. Harakat otilgan zarlar natijasiga ko’ra amalga oshirildi, ikki emas, to’rt kishi o’ynadi va taxtaning har bir burchagida: qal’a, episkop, ritsar, qirol va to’rtta piyon bor edi. Qirolicha yo’q edi va hozirgi bo’laklar zamonaviy kalxat, ritsar va episkopga qaraganda jangda kamroq imkoniyatlarga ega edi. G’alaba qozonish uchun dushman qo’shinlarini butunlay yo’q qilish kerak edi.

Keyin yoki bir asr o’tgach, arablar bu o’yinni o’ynashni boshladilar va darhol unda yangiliklar paydo bo’ldi. “Shaxmat tarixi” kitobida (ma’lumotnoma) o’sha paytda bor-yo’g’i ikkita o’yinchi borligi va har birida ikkitadan qo’shin bo’lganligi tasvirlangan. Xuddi shu davrda shohlardan biri malika bo’ldi, lekin u faqat diagonal ravishda qanday harakat qilishni bilardi. Zarlar ham bekor qilindi, har bir o’yinchi qat’iy tartibda harakat qildi. Va endi, g’alaba qozonish uchun, dushmanni ildizdan yo’q qilish kerak emas edi. Turg’unlik yoki turmush o’rtog’i etarli edi.

Arablar bu o’yinni shatranj, forslar esa shatrang deb atashgan. Ularga hozirgi nomini tojiklar qo‘ygan. Forslar oʻzlarining badiiy adabiyotlarida birinchi boʻlib shatranja haqida gapirganlar (“Karnamuk”, 600-yillar). 819 yilda xalifa Xuroson Al-Mamun bilan birinchi shaxmat turniri o’tkazildi. O‘sha davrning eng kuchli uch o‘yinchisi o‘zining va raqibining kuchli tomonlarini sinab ko‘rdi. Va 847 yilda bu o’yin haqidagi birinchi kitob Al-Alli tomonidan paydo bo’ldi. Shuning uchun ham tadqiqotchilar shaxmatning paydo bo’lish tarixi va vatan haqida, uning paydo bo’lish vaqti haqida bahslashadilar.

Rossiyada va Evropada

Bu o’yin bizga qanday kelgan, shaxmat o’yini tarixi jim. Ammo bu qachon sodir bo’lganligi ma’lum. 820-yillarda hozirgi kungacha saqlanib qolgan yodgorliklarda tojikcha “shaxmat” nomi bilan atalgan arab shatrani tasvirlangan. Ularning qaysi yo’l bilan kelganini aniqlash qiyin. Ikkita shunday yo’l bor edi. Yoki Kavkaz tog’lari orqali to’g’ridan-to’g’ri Forsdan, Xazar xoqonligidan o’tib, yoki O’rta Osiyodan Xorazm orqali.

Bu nom tezda “shaxmat” ga aylandi va figuralarning “ismlari” katta o’zgarishlarga duch kelmadi, chunki ular ma’no jihatidan ham, Markaziy Osiyo yoki arabcha bilan ham o’xshashligicha qoldi. Biroq, zamonaviy o’yin qoidalari bilan, shaxmatning rivojlanish tarixi keyinroq, yevropaliklar uni o’ynashni boshlaganlarida o’sdi. O’zgarishlar Rossiyaga katta kechikishlar bilan etib bordi, shunga qaramay, eski rus shaxmati ham asta-sekin modernizatsiya qilindi.

8—9-asrlarda Ispaniyada doimiy urushlar boʻlib, arablar ularni turli muvaffaqiyatlar bilan bosib olishga harakat qilganlar. Nayzalar va o’qlardan tashqari, ular o’z madaniyatlarini bu erda olib yurishgan. Shunday qilib, shatranj Ispaniya sudida olib ketildi va qisqa vaqt o’tgach, o’yin Portugaliya, Italiya va Frantsiyani zabt etdi. II asrga kelib evropaliklar buni hamma joyda – barcha mamlakatlarda, hatto Skandinaviya mamlakatlarida ham o’ynashgan. Aynan Evropada qoidalar ayniqsa kuchli o’zgartirildi va oxir-oqibat arab shatrani XV asrga kelib bugungi kunda hammaga ma’lum bo’lgan o’yinga aylandi.

Bir muncha vaqt o’zgarishlar muvofiqlashtirilmadi va shuning uchun ikki yoki uch asr davomida har bir mamlakat o’z o’yinlarini o’ynadi. Ba’zida qoidalar juda g’alati edi. Misol uchun, Italiyada so’nggi darajaga etgan piyonni faqat doskadan olib tashlangan bo’lakka aylantirish mumkin edi. Dushman tomonidan qo’lga olingan parcha paydo bo’lgunga qadar u oddiy piyon bo’lib qoldi. Ammo o’sha paytda ham Italiyada qirol va qo’rg’on o’rtasida bo’lak borligida ham, “ko’rshapalaklar” maydonida ham kasting bor edi. Shaxmatga oid kitoblar, ma’lumotnomalar chop etildi. Hatto she’r ham shu o’yinga bag’ishlangan edi (Ezra, 1160). 1283 yilda O’ninchi Donishmand Alfonsning shaxmatga oid risolasi paydo bo’ldi, unda shatran va yangi Evropa qoidalari tasvirlangan.

Kitoblar

O’yin zamonaviy dunyoda juda keng tarqalgan, shuning uchun deyarli har ikkinchi bola: “Shaxmat – mening do’stlarim!” Ularning deyarli har biri shaxmatning paydo bo’lish tarixini biladi, chunki juda ko’p ajoyib kitoblar mavjud: qiziqarli – bolalar uchun, jiddiy – kattalar uchun.

Barcha mashhur shaxmatchilarning ushbu o’yin haqidagi sevimli asarlaridan iborat shaxsiy kutubxonasi bor. Va har kimning ro’yxati boshqacha! Shaxmat haqida boshqa barcha sport turlaridan ko’ra ko’proq fantastika yozilgan! O’z kutubxonasida o’yin mavzusiga oid etti mingdan ortiq kitob to’plagan havaskorlar bor va bu nashr etilganlarning hammasidan uzoqdir.

Masalan, grossmeyster, to‘rt karra jahon chempioni, o‘zining sevimli o‘yini haqida ko‘plab ajoyib kitoblar, jumladan, darsliklar yozgan Yaser Seyravan tom ma’noda “yostiq ostida” Mixail Tal, Robert Fisher, Devid Bronshteyn, Aleksandrning kitoblarini saqlaydi. Alekhin, Pol Keres, Lev Polugaevskiy. Va bu ko’p sonli asarlarning har biri uni qayta o’qiganda, “doimiy hayratga” olib keladi. Va xalqaro usta va shaxmatning paydo bo’lishi tarixi bo’yicha tadqiqotchi (u bu haqda bolalar uchun kitoblar ham yozgan) Jon Donaldson Grigoriy Pyatigorskiy va Isaak Kajdenning kitobini yaxshi ko’radi. Professor Entoni Sadi shaxmat o’yini afsonasi, u katta shaxmat kutubxonasini to’plashga muvaffaq bo’ldi va o’zi bir nechta kitoblar yozdi, ularning har biri dunyodagi barcha ushbu o’yin muxlislari uchun stol stoliga aylandi. Va negadir u ko’pincha ruslarni o’qiydi, lekin bir xil mavzuda: Nabokov (“Lujin mudofaasi”) va Alekxin (“Mening eng yaxshi o’yinlarim”).

Shaxmat nazariyasi

Tizimli nazariya XVI asrda, asosiy qoidalar allaqachon umume’tirof etilgan paytda rivojlana boshladi. Shaxmat bo’yicha to’liq darslik birinchi marta 1561 yilda paydo bo’lgan (Rui Lopez), bu erda aniqlangan va hozir ko’rib chiqilgan barcha bosqichlar – endgame, o’rta o’yin, ochilish. U erda eng qiziqarli shakl ham tasvirlangan – gambit (bir parcha qurbonlik tufayli ustunlikning rivojlanishi). Filidorning XVIII asrda nashr etilgan asari shaxmat nazariyasi uchun katta ahamiyatga ega. Unda muallif eng yaxshi uslubni qirolga ommaviy hujum deb hisoblagan va piyonlar yordamchi material bo’lgan italiyalik ustalarning qarashlarini qayta ko’rib chiqdi.

Ushbu kitob paydo bo’lgandan so’ng, shaxmat o’ynashning pozitsion uslubi rivojlana boshladi, bunda hujum ehtiyotkorona bo’lishni to’xtatib, kuchli va barqaror pozitsiyani tizimli ravishda quradi. Otishmalar aniq hisoblab chiqilgan va eng zaif pozitsiyalarga yo’naltirilgan. Filidor uchun piyonlar “shaxmatning ruhi”ga aylandi va mag’lubiyat yoki g’alaba ularga bog’liq. Uning “zaif shaxslar” zanjirini targ’ib qilish taktikasi asrlar davomida saqlanib qolgan. Ammo u erda nima bor, u shaxmat nazariyasining asosiga aylandi. Filidor kitobining qirq ikkita nashri saqlanib qolgan. Shunga qaramay, forslar va arablar shaxmat haqida ancha oldin yozishgan. Bular Umar Xayyom, Nizomiy, Sa’diyning asarlari bo’lib, ular tufayli bu o’yin endi urush sifatida qabul qilinmadi. Ko’plab risolalar yozildi, xalqlar dostonlar yaratdilar, ularda shaxmat o’yinlarini kundalik voqealar bilan bog’ladilar.

Koreya va Xitoy

Shaxmat nafaqat G’arbga bordi. Chaturanga ham, shatranjning dastlabki versiyalari ham Janubi-Sharqiy Osiyoga kirib kelgan, chunki ikkita o’yinchi bir xil Xitoyning turli viloyatlarida qatnashgan va boshqa xususiyatlar ko’rinib turardi. Masalan, bo’laklarning qisqa masofaga siljishi, quyish yo’q, o’tish joyida ham qo’lga olish yo’q. O’yin ham o’zgartirilib, yangi xususiyatlarga ega bo’ldi.

Milliy “xiangqi” o’z qoidalariga ko’ra qadimgi shaxmatga juda o’xshaydi. Qo’shni Koreyada u “changi” deb nomlangan va shunga o’xshash xususiyatlar bilan bir qatorda xitoycha versiyadan ba’zi farqlar ham kuzatilgan. Hatto bo’laklar ham turli yo’llar bilan joylashtirilgan. Hujayra o’rtasida emas, balki chiziqlar kesishmasida. Hech bir raqam “sakrab” tura olmadi – na ritsar, na episkop. Ammo ularning qo’shinlarida “o’q otish” mumkin bo’lgan “qurol” bor edi, ular sakrab tushgan odamni o’ldirdi.

Yaponiyada o’yin “shogi” deb nomlangan, u o’ziga xos xususiyatlarga ega edi, garchi bazada u “xiangqi” dan aniq olingan. Kengash ancha sodda, Evropaga yaqinroq edi, parchalar chiziqda emas, balki qafasga kirdi, lekin ko’proq hujayralar bor edi – 9×9. Parchalar qanday qilib o’zgartirishni bilishgan, bunga xitoylar ruxsat bermagan va bu aql bilan qilingan: piyon shunchaki ag’darilgan va tepada parcha belgisi bor edi.Va bu qiziq: dushmandan tortib olingan “jangchilar” o’zboshimchalik bilan, bortning deyarli istalgan joyida o’rnatilishi mumkin. Yaponlar oq-qora libosda o’ynashmadi. Barcha raqamlar bir xil rangda va pozitsiyasi sozlama bilan belgilanadi: raqibga o’tkir uchi. Yaponiyada bu o’yin hali ham klassik shaxmatga qaraganda ancha mashhur.

Sport qanday boshlangan?

Shaxmat klublari XVI asrda paydo bo’la boshladi. Ularda nafaqat havaskorlar, balki qimor o’ynagan deyarli professionallar ham ishtirok etishdi. Oradan ikki asr o‘tib, deyarli har bir mamlakatda shaxmat bo‘yicha o‘z milliy turniri bo‘lib o‘tdi. O’yin haqidagi kitoblar katta hajmda nashr etilmoqda. Keyin bu mavzu bo’yicha davriy nashrlar paydo bo’ladi. Birinchidan, bitta, keyin muntazam, lekin kamdan-kam nashr etilgan to’plamlar nashr etiladi. Va o’n to’qqizinchi asrda mashhurlik va dolzarblik nashriyotlarni bu biznesni doimiy asosda qo’yishga majbur qildi. 1836 yilda Frantsiyada birinchi sof shaxmat jurnali “Palamed” paydo bo’ldi. Uni o’z davrining eng yaxshi grossmeysterlaridan biri Labourdonna nashr etgan. 1837 yilda Buyuk Britaniya Frantsiyadan o’rnak oldi va 1846 yilda Germaniyada o’zining shaxmat jurnalini nashr eta boshladi.

Yevropada xalqaro oʻyinlar 1821 yildan, turnirlar esa 1851 yildan beri oʻtkazib kelinmoqda. Birinchi “shaxmat qiroli” – dunyodagi eng kuchli shaxmatchi – 1851 yilgi musobaqada Londonda paydo bo’ldi. Bu Adolf Andersen edi. Keyin 1858 yilda Pol Morfi bu unvonni Andersendan tortib oldi. Va palma AQShga olib ketildi. Biroq, Andersen 1859 yilda birinchi shaxmatchining tojini qabul qilmadi va qaytarib oldi. Va 1866 yilgacha uning tengi yo’q edi. Va keyin Wilhelm Steinitz norasmiy tarzda g’alaba qozondi.

Chempionlar

Shtaynits yana birinchi rasmiy jahon chempioniga aylandi. U Iogann Zukertortni mag’lub etdi. Bu, shuningdek, shaxmat tarixidagi jahon chempionati sharti qo‘yilgan ilk uchrashuv bo‘ldi. Tizim shunday paydo bo’ldi, bu hali ham sarlavhaning davomiyligida mavjud. Jahon chempioni amaldagi chempionga qarshi o’yinda g’alaba qozongan bo’lishi mumkin. Bundan tashqari, ikkinchisi o’yinga rozi bo’lmasligi mumkin. Va agar u taklifni qabul qilsa, o’yin uchun joy, vaqt va shartlarni mustaqil ravishda belgilaydi. Faqat jamoatchilik fikri chempionni o’ynashga majbur qilishi mumkin edi: kuchli raqib bilan o’ynashdan bosh tortgan g’olibni zaif va qo’rqoq deb hisoblash mumkin edi, shuning uchun ko’pincha chaqiruv qabul qilindi. Odatda, o’yin shartnomasida mag’lub bo’lgan tomon revansh o’tkazish huquqi ko’zda tutilgan va unda g’alaba qozonish chempionni o’z unvoniga qaytaradi.

O’n to’qqizinchi asrning ikkinchi yarmidan boshlab, vaqtni nazorat qilish turnirlarda qo’llanila boshlandi. Avvaliga bu shaxmatchining har bir yurish vaqtini cheklaydigan qum soati edi. Bu qulay emas edi. Shuning uchun angliyalik futbolchi Tomas Uilson maxsus soat – shaxmat soatini ixtiro qildi. Endi butun o’yinni ham, ma’lum miqdordagi harakatlarni ham nazorat qilish osonlashdi. Vaqtni nazorat qilish shaxmat amaliyotiga tez va mustahkam kirdi, u hamma joyda qo’llanildi. 19-asrning oxirida o’yinlar soatlarsiz o’tkazilmadi. Shu bilan birga, vaqt muammosi tushunchasi hukmronlik qildi. Biroz vaqt o’tgach, ular “tezkor shaxmat” o’yinlarini o’tkazishni boshladilar – har bir o’yinchi uchun yarim soatlik chegara bilan, birozdan keyin esa “blits” paydo bo’ldi – besh daqiqadan o’n daqiqagacha.

Qiziqarli malumotlar
Shaxmat darsliklari