Savant sindromi haqida

Savant sindromi — bu kamdan-kam uchraydigan holat bo‘lib, u nevrologik yoki rivojlanish buzilishi bilan yashayotgan odamlarda yuzaga keladi. Bunday insonlar ayrim kognitiv qiyinchiliklarga ega bo‘lishiga qaramay, ma’lum bir sohaga oid aql bovar qilmas darajadagi iqtidor va bilimlarni namoyish qilishi mumkin. Bu sindrom ko‘pincha autizm spektridagi odamlarda kuzatiladi, ammo boshqa nevrologik holatlarga ega bo‘lgan shaxslarda ham uchrashi mumkin. Savantlar matematika, musiqa, san’at, til yoki xotira bilan bog‘liq sohalarda noodatiy darajadagi iste’dod ko‘rsatishadi. Shu bilan birga, bu iqtidor ko‘pincha ularning ijtimoiy yoki kundalik hayotdagi oddiy funksiyalarni bajarishdagi qiyinchiliklari bilan yonma-yon bo‘ladi.

Savant sindromining tarixi va kelib chiqishi

Savant sindromi ilk bor 18-asr oxirlarida ilmiy adabiyotlarda qayd etilgan. Ingliz shifokori Jon Down (Down sindromini aniqlagan shifokor) 1887 yilda bu holatni “idiotsavant” deb atagan. Bu atama fransuz tilidan olingan bo‘lib, «ahmoq dono» degan ma’noni anglatadi. Keyinchalik bu termin haqoratli deb topilib, «savant sindromi» atamasi ishlatiladigan bo‘ldi. Ilk hollarda ushbu sindrom bilan tug‘ilganlar kam rivojlangan, oddiy bilimlarni ham qabul qilishda qiynaladigan insonlar sifatida tasvirlangan, biroq ular aniq bir sohada o‘ta kuchli bilim yoki mahoratga ega bo‘lishgan. Bu esa olimlar va shifokorlarni hayratga solgan va ko‘plab ilmiy izlanishlarga sabab bo‘lgan.

Savant sindromining turlari

Savant sindromi bir necha ko‘rinishda bo‘lishi mumkin. Eng ko‘p uchraydigan turi bu “kalit iqtidor” (islohotli savantizm) bo‘lib, bunda inson ma’lum bir sohaga ixtisoslashgan va shu yo‘nalishda favqulodda bilimga ega. Masalan, kimdir murakkab arifmetik masalalarni boshidan hisoblay oladi, boshqasi esa minglab sanalarni eslab qolishi mumkin. Ikkinchi turdagi savantlar esa “absolyut eshitish” yoki “fotografik xotira”ga ega bo‘ladi. Uchinchi tur esa sotilgan yoki orttirilgan savantizm bo‘lib, bu holat odamda avval bo‘lmagan iqtidorning bosh miya shikastlanishidan keyin paydo bo‘lishi bilan tavsiflanadi. Ba’zan og‘ir avtohalokat yoki bosh miya insultidan so‘ng insonda yangi, ilgari yo‘q bo‘lgan musiqiy yoki rasm chizish qobiliyati paydo bo‘lgan holatlar kuzatilgan.

Savant sindromining sabablari

Savant sindromining aniq sabablari hali to‘liq o‘rganilmagan. Biroq olimlar bu holat asosan miyadagi o‘zgacha faoliyat bilan bog‘liq, deb hisoblashadi. Ayrim tadqiqotlar savantlarda chap yarim sharning zarar ko‘rgan bo‘lishi yoki u yetarlicha faol bo‘lmasligi tufayli o‘ng yarim shar faoliyati kuchayib ketishini ko‘rsatgan. Aynan shu o‘ng yarim shar san’at, musiqiy eshitish, xotira va tasviriy tafakkurga javobgar hisoblanadi. Shu sababdan savantlarda ijodiy yoki analitik sohalarda noodatiy iqtidor paydo bo‘lishi mumkin. Shuningdek, genetik omillar ham bu sindromga sabab bo‘lishi mumkin. Ba’zida u oilaviy tarixda uchraydi yoki tug‘ma holatda bo‘ladi.

Savantlar qanday iqtidorlarga ega bo‘lishadi?

Savant sindromiga ega bo‘lgan insonlar bir necha sohalarda noodatiy iqtidorlarga ega bo‘lishadi. Ulardan eng ko‘p uchraydiganlari quyidagilar:

Musiqa — ba’zi savantlar biror musiqa asarini faqat bir marta eshitib, uni mukammal tarzda ijro eta oladi. Ular notani bilmasdan, faqat eshitish orqali asarni takrorlay oladilar. Masalan, mashhur savant Derek Paravicini ko‘zi ojiz bo‘lishiga qaramay, fortepianoda murakkab asarlarni ijro etgan.

San’at — savantlar orasida rasm chizish yoki haykaltaroshlik sohasida betakror iste’dodga ega bo‘lganlar bor. Stiven Uiltsher ismli britaniyalik savant London shahrini vertikal parvozdan bir marta ko‘rganidan so‘ng, uni tafsilotlari bilan mukammal tarzda chizib chiqqan.

Matematika — ayrim savantlar sonlar bilan ishlashda noodatiy mahoratga ega. Ular sonlarni ildiz ostidan chiqarish, ulkan sonlarni bo‘lish, juft yoki toq ekanligini tezda aniqlash kabi murakkab amallarni bir zumda bajarishadi. Bu hisoblash qobiliyati ba’zan inson ongining chegarasidan ham oshib ketadi.

Xotira — ayrim savantlar juda kuchli xotiraga ega bo‘lib, minglab faktlar, sanalar, raqamlar yoki matnlarni yod olgan bo‘ladi. Ular tarixiy sanalar, poytaxtlar, telefon raqamlari kabi ma’lumotlarni bir qarashda eslab qolishadi. Bu kuchli xotira ularni bir qarashda “inson kompyuteri”ga aylantiradi.

Mashhur savantlar va ularning hayoti

Dunyoda mashhur bo‘lgan savantlar soni ko‘p emas, ammo ular orasida iqtidor va ruhiy holat uyg‘unligining eng yorqin namunalarini ko‘rish mumkin. Misol uchun, Kim Pik ismli amerikalik savant inson xotirasining imkonsiz ko‘rinadigan chegaralarini ko‘rsatgan. U 9000 dan ortiq kitobni yod olgan, ularni ikki ko‘zi bilan bir vaqtda alohida sahifalarni o‘qigan. U o‘zining bilimini faqat kitob orqali emas, kundalik hayot voqealari orqali ham chuqurlashtirgan. U film “Rain Man”ga ilhom bo‘lgan shaxs hisoblanadi.

Kim Pik
англ. Kim Peek

Yana bir mashhur savant Daniel Tammet bo‘lib, u raqamlar va tillarga bo‘lgan favqulodda qiziqishi va iqtidori bilan tanilgan. U bir necha soat ichida island tilini o‘rganib olgan va Pi sonining 22 mingdan ortiq raqamini yoddan aytib bergan. Daniel o‘z iqtidorini ongli ravishda tushuna oladigan va u haqida yozadigan kam sonli savantlardan biridir.

Savant sindromining hayotga ta’siri

Savantlar noodatiy iste’dodga ega bo‘lishiga qaramay, ularning kundalik hayoti ko‘pincha murakkab bo‘ladi. Ko‘pchiligi ijtimoiy aloqalarda qiyinchiliklarga duch keladi, oddiy ish faoliyatini yurita olmaydi yoki mustaqil yashashi uchun doimiy yordamga muhtoj bo‘ladi. Shuning uchun savant sindromi faqat iste’dodli odamlar haqida emas, balki ruhiy va psixologik yordamni talab qiladigan insonlar haqida hamdir. Ularning qobiliyatini aniqlab, ijobiy yo‘nalishda rivojlantirish ularning hayot sifatini sezilarli darajada oshirishi mumkin.

Ilm-fan va tibbiyotda savant sindromiga bo‘lgan qiziqish

Savant sindromi bugungi kunda nevrologiya, psixologiya va kognitiv fanlar sohasida katta qiziqish uyg‘otmoqda. Olimlar bu sindrom orqali inson miyasi qanday ishlashini, qanday qilib ma’lum funksiyalar haddan ziyod kuchayishini o‘rganishmoqda. Bundan tashqari, sun’iy intellekt, mashina o‘qitish, neyron tarmoqlar kabi texnologik sohalarda ham savantlarning tafakkur modeli o‘rganilmoqda. Chunki bu odamlarning miyasi an’anaviy algoritmlardan farqli tarzda ishlaydi va bu orqali yangi ishlash usullari yaratilishi mumkin.

Xulosa

Savant sindromi inson ongining eng noodatiy va murakkab qirralarini ochib beradi. U iqtidor va cheklovlarning birlashtirilgan holati bo‘lib, har bir insonda yashirin imkoniyatlar mavjudligini eslatadi. Savantlar orqali biz nafaqat inson miyasi sirlarini chuqurroq anglaymiz, balki har bir odamning o‘ziga xosligini, qobiliyatini qadrlash va rivojlantirish muhimligini ham tushunamiz. Ular hayotda imkoniyatlar faqat cheklovlardan emas, balki ijodkorlikdan ham tug‘ilishi mumkinligini isbotlaydi. Savantlar bizga shuni ko‘rsatadiki, aqlni har doim o‘lchovlar bilan emas, balki uning ta’siri bilan baholash kerak.