Qon bosimini oshiruvchi 10 sabab

Qon bosimi ko’tarilishi, ayniqsa keksa yoshda paydo bo’luvchi va yurak, buyrak, o’pka va miya kabi boshqa organ va tizimlarning faoliyatiga katta ta’sir ko’rsatuvchi jiddiy sog’liq muammosi hisoblanadi.

To’g’ri davolash va tadbirlar bilan nazorat ostiga olinmasa, koronar arter kasalligi, miya qon quyilishi, demans, yurak va buyrak yetishmovchiligi kabi kritik kasalliklarga olib kelishi mumkin. Qon bosimi organizmning barcha tizimlarining faoliyatiga ta’sir qilgani kabi, ko’plab tana tizimlari ham qon bosimi ustidan bevosita ta’sir ko’rsatadi. Semizlik, diabet, noto‘g‘ri ovqatlanish, ko’p miqdorda dori istemol qilish, harakatsiz turmush tarzi va stress kabi ko’plab omillar qon bosimi bilan bevosita bog’liq ekanligi aytilishi mumkin. Bunday o’zgartirilishi mumkin bo’lgan omillarning to’g’ri bilinishi qon bosimini nazorat ostida tutish masalasida nihoyatda muhimdir.

Biror kishida qon bosimi ko’tarilishiga olib kelishi mumkin bo’lgan asosiy omillar quyidagicha ro’yxatlash mumkin:

Noto’g’ri ovqatlanish va tuzli dietalar

Qon bosimi organizmning suv va natriy kabi elektrolitlar muvozanati bilan bevosita bog’liqdir. Qonda natriyning yuqori bo’lishi qon tomirlarining ko’proq qisqarishiga va qonning tomir ichida yuqori bosim bilan oqishiga sabab bo’ladi. Dunyo bo’ylab har yili yurak va qon tomir kasalliklaridan vafot etishning 1,7 millyoni haddan tashqari natriy olishga bog’liq holda sodir bo’ladi. Qon bosimi va yurak-qon tomir kasalliklari orasidagi jiddiy bog’liqlik hisobga olinganda, natriy iste’molining qon bosimi ustidagi kritik ahamiyati osonroq sezilishi mumkin.

Ovqatlanish bilan olinadigan natriy odatda osh tuzi sifatida ishlatiladigan natriy xloriddir va dunyoning ko’plab mamlakatlarida kunlik o’rtacha 10 gramgacha tuz iste’mol qilinadi. Bu miqdor shaxsning natriy-suv muvozanatini buzadi va natijasida qon bosimining ortishi kuzatiladi. Jahon sog’liqni saqlash tashkilotining tavsiyalariga ko’ra, qon bosimini normal chegaralarda ushlab turish uchun kunlik tuz iste’moli 5 gramdan kam bo’lishi nihoyatda muhimdir. Ovqatlanish odatlarini tartibga solish va natriy istemolini cheklash bilan qon bosimida o’rtacha 4-6 mmHg kamayish yuz berishi mumkin.

Ovqatlanish va yuqori qon bosimi orasidagi bog’liqlik faqat suv va natriy bilan chegaralanmaydi. Hayvoniy oqsillar va yog’larni tez-tez tanlash, to’yingan yog’ kislotalari va trans yog’ kislotalarini iste’mol qilish, etarli tola olmaslik, etarli meva-sabzavot iste’mol qilmaslik, shakar va shakar siroplari o’z ichiga olgan oziq-ovqatlarni iste’mol qilish va kaliy, kalsiy, magniy minerallari hamda turli vitaminlarning yetishmasligi, qon bosimi ko’tarilishiga olib keluvchi boshqa noto’g’ri ovqatlanish omillari qatoriga kiradi.

Ortiqcha choy va qahva iste’moli

To’g’ri miqdorda iste’mol qilinadigan shakarsiz choy va qahva, tarkibidagi flavonoid deb ataladigan antioksidant tufayli yurak va qon tomir tuzilishiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Biroq kofein tarkibi tufayli yurak urish tezligida ortish va qon bosimida ko’tarilishga olib kelganligi uchun ortiqcha choy va qahva iste’molining gipertenziya xavfini oshirishini aytish mumkin. Bunday kofeinli ichimliklarning iste’molini kuniga ikki piyola bilan chegaralash qon bosimi nazorati nuqtai nazaridan muhimdir. Shuningdek, ortiqcha choy va qahva iste’moli uyqu muammolariga va nafas olish buzilishlariga ham olib kelishi mumkin.

Semizlik

Semizlik organizmning barcha tizimlarining faoliyatiga katta darajada ta’sir ko’rsatuvchi murakkab sog’liq muammosi hisoblanadi. Semiz odamlarda tomir devorlaridagi ortgan yog’ qatlami tomirning egiluvchanligini kamaytiradi va tomir qarshiligini oshiradi. Bu holatda yurak organizmga qon pompalamoq uchun ko’proq qisqarishga majbur bo’ladi va bu holat yurakning ish yukini oshirganligi uchun shaxsda ham gipertenziya, ham yurak yetishmovchiligi rivojlanish xavfi ortadi. Shuning uchun semizlik tashxisi qo’yilgan yoki tana vazni indeksi xavfli guruhda joylashgan barcha shaxslarning yurak, qon tomir va qon bosimi kasalliklari yo’nalishida muntazam tekshirilishi muhimdir.

Qandli diabet

Organizmda qon bosimi nazorati yurak, qon tomir, buyrak va miya tomonidan amalga oshiriladigan murakkab ish hisoblanadi. Shuning uchun ushbu organlardan birontasining faoliyatiga ta’sir ko’rsatuvchi kasallik mavjudligi qon bosimi nazoratini buzishi mumkin. Qandli diabet kasalligida buyrak funksiyalari katta darajada buziladi va gipertenziya rivojlanish xavfi ortadi.

Harakatsiz turmush tarzi

Muntazam jismoniy faoliyat bilan arterial tomirlar (qon tomirlar) kengayadi va shu hisobga tomir ichi bosim kamaytirib qon bosimi nazorat ostiga olinadi. Mashq vaqtida muskullarning qisqarishi bilan birga ortgan kislorod ehtiyoji tomirlarning kengayishiga sabab bo’ladi va shu tariqa tomir devorining egiluvchanligi ortiriladi. Etarli jismoniy faoliyat va harakatsiz turmush tarziga ega bo’lgan odamlarda yuqori qon bosimi xavfi 20-50% nisbatida ortish ko’rsatadi. Gipertenziya xavfini oldini olish va belgilarni nazorat ostida tutish uchun haftasiga 4-5 kun, kamida 30-45 daqiqa, o’rta intensivlikdagi mashq tavsiya etiladi.

Etarli suyuqlik olmaslik

Suv organizmning fiziologik faoliyatini davom ettirishga zarur omillardan biridir. Etarli suyuqlik olmaslik natijasida metabolik faoliyatlar sekinlashadi, hujayra va to’qimalarning oksigenlanishi kamayadi, buyraklarda suv tutilishi amalga oshadi va natijasida natriy to’planishi ko’rinadi. Bu holat qon bosimini bevosita oshirgani kabi, yanada jiddiy hollarda doimiy buyrak zararlanishi rivojlanishi mumkin.

Alkogol

Alkogol organizmning suyuqlik-elektrolit muvozanatiga bevosita ta’sir ko’rsatuvchi moddalardan biridir. Yuqori miqdorda yoki tez-tez oraliqda alkogol ochish buyraklarda suv va natriy to’planishiga va keyingi davrda buyrak zararlanishiga olib keladi. Shuning uchun kuchli alkogol ishlatish gipertenziya xavfini oshiruvchi omillar qatoriga kiradi.

Tamaki

Chekish tanadagi to’qimalarga zarar yetkazishi sababli, u fiziologik va psixologik ko’plab tizimlarning ishlashiga salbiy ta’sir qiladi. Chekuvchilarda qon tomirlarining ichki qoplamasini qoplaydigan va ularning moslashuvchanligiga ta’sir qiluvchi endotelial to’qimalar shikastlanadi, bu esa tomirlarning moslashuvchanligini yo’qotishiga va qattiqlashishiga olib keladi. Bu nafaqat ateroskleroz deb ataladigan aterosklerozga, balki qon bosimining oshishiga ham olib keladi, chunki qon tomirlarining bo’shashishi qiyinlashadi. Chekish sog’lig’ida hech qanday muammo bo’lmagan odamlarda yurak xuruji xavfini 2,5 baravar oshiradi, chekish esa diabet va gipertoniya kabi surunkali kasalliklarga chalinganlarda yurak xuruji xavfini 13 baravar oshiradi. Shuning uchun qon bosimini nazorat qilish va yurak-qon tomir sog’lig’ini saqlash uchun chekishdan qochish kerak.

Stress

Stress mexanizmi tananing faoliyatini tubdan o’zgartiradi. Biror kishi stressli vaziyatga duch kelganida, buyrak usti bezi stress gormoni deb ham ataladigan kortizol gormonini chiqaradi va bu gormon ko’plab tana tizimlariga bevosita ta’sir qiladi. Insonning kayfiyati o’zgarishi natijasida yuzaga keladigan stress, bir necha daqiqada qon bosimini oshirishi mumkin. Stressda buyrakning qon bosimini nazorat qiluvchi mexanizmi renin-angiotenzin tizimining faoliyati kuchayadi, insulin qarshiligi rivojlanadi, eng muhimi, tomirlar devorining cho’zilishini ta’minlaydigan endotelial to’qimalarning funktsiyasi susayadi.

Genetik moyillik

Salomatlik bilan bog’liq ko’plab sharoitlar bevosita shaxsning genetik moyilligi bilan bog’liq. Irsiyat ko’plab kasalliklar, jumladan demans, depressiya va shizofreniya kabi psixiatrik kasalliklarning rivojlanishida hal qiluvchi omil hisoblanadi. Surunkali yurak kasalliklari, yurak-qon tomir anomaliyalari va yurak sog’lig’iga bevosita ta’sir ko’rsatadigan holatlar, masalan, gipertenziya, ayniqsa, genetik jihatdan uzatiladi. Shuning uchun, yurak-qon tomir tizimiga ta’sir qiladigan har qanday kasallikning oilaviy tarixi odamni gipertenziya xavfiga olib keladi.

Shu munosabat bilan insonning ovqatlanish va turmush tarzini to‘g‘ri shakllantirishi, qon bosimini pasaytiradigan taomlarni tanlashi, yoshiga mos darajada muntazam jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanishi, spirtli ichimliklar, sigaretalar kabi yurak-qon tomir tizimiga zarar yetkazuvchi moddalardan uzoq turishi, eng muhimi, ushbu kasalliklarni muntazam tekshirib turishi tavsiya etiladi.