Qizil kitob o’simliklari

O’zbekiston Respublikasi hududida hozirgi kunda 4500 ga yaqin gulli o’simlik turlari mavjud. Ular orasida jiddiy muhofazaga muhtoj ko’pgina kamyob, endem va relikt turlar mavjud. Bunday turlarning soni 400 atrofida bo’lib, ular O’zbekiston florasining 10-12 % ni tashkil qiladi.

O’zbekiston Qizil kitobi ga kiritilgan va kiritilishi lozim bolgan o’simliklar.

O’zbekiston “Qizil kitobi”, muhofazaga muhtoj o’simlik turlari haqida.

1.O’simliklarning tabiatdagi va inson hayotidagi roli
2. Ulardan foydalanishdan foydalanishning ekologik jihatlari 3.O’simlik dunyosini muhofaza qilish

Tayanch so’zlar: fauna va flora, “Qizil kitob”, noyob va yo’qolib borayotgan turlar

Yer kurrasida hozirgi vaqtda 670 ming (shundan 500 mingi gulli o’simliklar) o’simliklar va 1,5 million hayvon turlari mavjud bo’lib, ularning 93% uchun quruqlik va 7% uchun suv yashash muhiti hisoblanadi.

O’zbekiston florasi bo’yicha mamlakatimizda tarqalgan o’simlik turlari 4230 tur, 1026 turkum 145 oiladan tarkib topgan. 4230 turdan 429 turi madaniy holda ekilib kelinadi. Qolgan 3737 turi esa tabiiy holda tarqaladi. Shundan 390 tur yoki umumiy turni 12 foizi endemik turlardir.

Turlarning hosil bo’lishi va ularning yo’qolib ketishi sababi evolyutsion taraqqiyot jarayoni bo’lib, yerda geologik sharoitlarning o’zgarishiga ham bog’liqdir. Ammo odamning kelib chiqishi natijasida bu tabiiy jarayon buzila boshladi, hayvon va o’simliklarning antropogen (inson faoliyati) ta’sirlari natijasida yo’qolib borish jarayoni tezlasha boshladi. Odam tomonidan yangi yerlarning, orollarning va kontinentlarning o’zlashtirilishi natijasida butun sayyora

masshtabida fauna va floraning xilma-xilligi tobora kamayib borish jarayoni kuzatilmoqda.

O’simlik va turlarining tobora yo’qolib borish xavfi mamlakatlar va butun dunyo miqyosida zarur chora-tadbirlarni ishlab chiqish va amalga oshirish ehtiyojini tug’dirmoqda.

1948 yilda tabiatni va tabiiy resurslarni muhofaza qilish Xalqaro ittifoqi tuzildi. Bu tashkilot flora va faunani muhofaza qilishga qaratilgan hamma ishlarni birlashtiradi. Mazkur xalqaro uyushma 1973 yilda “qora ro’yxat”ni chop etdi, unda batamom yo’qolib ketgan hayvonot turlari ro’yxati keltirilgan. Jahon “Qizil kitobi” 1979 yilgacha chop etildi, shuningdek sobiq SSSRda ham “Qizil kitob” 1979 yilda chop etildi. “Qizil kitob” 1979 yilda chop etildi. “Qizil kitob” xavf xatar belgisi. Bu kitobga kam va yo’qolib ketayotgan o’simlik va hayvonlarning turlari to’g’risida ma’lumotlar berilgan.

O’zbekiston o’simlik va hayvon turlari soni 27000 dan ortiq bo’lib, ulardan hayvon turlari 15000 dan ortiq, o’simliklar, zamburug’lar va suvo’tlari esa 11000 atrofidadir.

O’zbekiston Respublikasi hududida hozirgi kunda 4500 ga yaqin gulli o’simlik turlari mavjud. Ular orasida jiddiy muhofazaga muhtoj ko’pgina kamyob, endem va relikt turlar mavjud. Bunday turlarning soni 400 atrofida bo’lib, ular O’zbekiston florasining 10-12 % ni tashkil qiladi.

O’zbekiston florasining yo’qolib ketish xavfi ostida turgan 163 tur “Qizil kitob” ning 1984 yilgi nashriga kiritilgan, yangi “Qizil kitob”da esa (1998) kiritilgan o’simlik turlarining soni 301 taga yetdi.

Ta’kidlash lozimki, “Qizil kitob”ga kiritilgan o’simliklar ro’yxati yildan-yilga aniqroq bo’lmoqda va biz ularning yangi nashrlariga guvoh bo’lamiz. O’zbekiston Respublikasi “Qizil kitob” ida o’simlik turi, oilasi, avlodi, turkumi tartibida alfabit bo’yicha ro’yxatga olingan va har bir o’simlik ko’rgazmali tarzda suratlari keltirilgan. Bu o’z navbatida noyob va yo’qolib borayotgan o’simlik turlari to’g’risida keng omma tomonidan aniq tasavvurga ega bo’lishlariga yordam beradi.

“Qizil kitob” muhofaza choralarini kuchaytirish, qo’riqxona va buyurtma hududlarini kengaytirish, yovvoyi o’simliklar bilan savdo-sotiqni tartibga solishda littsenziyalar tizimini joriy qilish kabi bir talay muhim tadbirlarni kun tartibiga qo’yadi. Umuman, bu kitob barcha o’simlik va hayvonot muhofaza qilish borasida qonun asoslariga tayangan muhim xujjat hisoblanadi. Kitobga kiritilgan o’simlik turlari 4 kategoriyaga bo’lingan: “O” maqomi berilgan o’simlik turlari yo’qolgan yoki yo’qolish arafasida turgan o’simliklardir.

“1” maqomidagi o’simliklar turlari esa yo’qolib borayotgan turlardir. Bunga yo’qolib ketish xavfi ostida turgan, saqlab qolish uchun maxsus muhofaza qilishni talab etadigan o’simlik turlari kiritilgan.

“2” maqomidagi turlar esa noyob turlardir. Bu guruhga ma’lum kichik maydonlarda o’ziga xos sharoitlarda saqlanib qolgan, tez yo’qolib ketishi mumkin bo’lgan va ularning saqlanishini ta’minlash uchun jiddiy nazoratni talab etuvchi turlar kiradi.

“3” maqomidagi o’simlik turlari kamayib borayotgan o’simliklardir. Bu guruhga kiritilgan o’simlik turlari ma’lum vaqt ichida soni va tarqalish maydonlari tabiiy sabablarga yoki antropogen omillari ta’siri ostida qisqarib ketayotgan turlar kiradi.

O’zbekiston Respublikasi “Qizil kitobi”ga kiritilgan noyob va yo’qolib borayotgan, inson muhofazasiga muhtoj o’simlik turlari to’g’risidagi ma’lumotlar matnlari o’zgartirishlarsiz kiritildi.O’zbekiston Qizil kitobi kiritilga o’simliklar.

1. Zarafshon sohta klausiyasi
2. Olg’a soxta klausiyasi
3. Dilband lola (Mixel lolasi)
4. Omonqo’ton lolasi (Foster lolasi) 5. Sarg’ish lola.

6. Turkiston lolasi
7. Ulug’ lola.
8. Anzur piyozi.
9. Aralash piyoz.
10. Ilonbarg piyoz.
11. Suvorov piyozi
12. Kesselring savrinjoni 13. Turkiston eulofiyasi 14. Yovvoyi sallagul

15. Ulug’bek skabiozasi. 16. Martius qilich o’ti.

23. Nor shirach (xulka bola) 24. Yashilgulli shirach
25. Echison shirachi.
26. Severtsov burmaqorasi

27. Titov sho’ragi
28. Sarxush bozulbang.

29. Yonbargchali astragal. 30. Yirik barg andiz.
31. Bezchatukli karrak 32. Butkov karragi.

33. Knorring astragali. 34. Nurota astragali. 35. Patsimon astragal 36. Pufak astragal.

37. Yirik no’xat.
38. Omonqo’ton tangao’ti. 39. Qoratog’ chalovi.
40. Zarafshon oksitropisi. 41. Korolkov zafaroni.
42. Antiqa Yunon.

17. Popov zo’rchasi.
18. Tog’ zo’rchasi.
19. O’zbekiston chinniguli.
20. Qisqa tojbargli chinnigul
21. G’alati uchqat.
22. Jingak shirach.
Viloyat o’simliklar dunyosiga boy xudud hisoblanadi, o’simliklar dunyosini

muhofaza qilish va biologik xilma-xillikni saqlash maqsadida 1997 yil 26 dekabrda O’zbekiston Respublikasining «O’simliklar dunyosini muhofaza qilish va undan

43. Sumbul kovrak.
44. SHashirsimon pufak bo’g’im.O’zbekiston Qizil kitobi kiritilga o’simliklar.

foydalanish to’g’risida»gi qonuni qabul qilingan. O’simliklar- tabiatning eng muhim boyligi bo’lib, biosferada katta ahamiyatga ega.

O’simliklar avvalo tuproq qoplamini himoya qiluvchi va unimdorligini oshiruvchi, daryoning suv rejimini tartibga soluvchi, havoni toza saqlovchi, iqlimga faol ta’sir etuvchi inson hayoti uchun normal gigenik sharoit yaratib beruvchi foydali hayvonlar va qushlar uchun boshpana bo’luvchi, chorvachilikni yem xashaklar bilan ta’minlovchi, kishilarni dam oldiruvchi qimmatli dorivor moddalarni olishga imkon beruvchi universal tabiiy resursdir. O’simliklar tiklanuvchi, ammo tugaydigan tabiiy resurs hisoblanadi. Shuning uchun o’simliklar dunyosidan foydalanishda oldindan ularni saqlash va tiklash chora tadbirlarini ko’rib qo’yish kerak.

Viloyatimizning o’simlik qoplami antropogen omilning ta’siri natijasida juda o’zgarganligi va kambag’allashganligi nuqtaiy nazaridan ham uni boyitish va tiklash muhim ahamiyatga ega. Farg’ona viloyati xududida cho’l, adir va tog’ o’simliklari rivojlangan. Viloyatdagi o’rmonzorlarning 90 foizi tekisliklarga, qolgani tog’larga to’g’ri keladi.Tekislikdagi o’rmonzorlar vodiy va cho’l o’rmonlariga bo’linadi.O’zbekiston Qizil kitobi kiritilga o’simliklar.

Cho’l o’rmonlari saksovul, juzg’un, qandim kabilardan iborat bo’lib, ular juda katta xududni shamol erroziyasidan himoya kiladi, lekin tabbiiy cho’llarning o’zlashtirilishi antropogen omil ta’siri natijasida o’simlik dunyosi qirilib ketmoqda. Viloyat o’rmonlari daryo vodiylaridagi to’qayzorlardan, aholi yashaydigan xududlar, suv inshoatlari, ekin maydonlari va yo’llar atrofidagi ixota daraxtzorlaridan iboratdir. Keyingi yillarda to’qayzorlar, aholi xududlaridagi, ham da kanallar va dalalar atrofidagi daraxtzorlar maydoni keskin qisqarib ketdi.

Viloyat xududidagi tut ipak qurtining asosiy xom ashyosi hisoblangan tut daraxti kesilishi natijasida hozirgi kunda qariyb 35 foizga tushib qolgan.

Farg’ona viloyati bo’yicha esa 1350 turi tarqalgan bo’lib, shundan 551 tur cho’lda, 498 tur adirda, 785 tur tog’da tarqalgan. Hozirgi kunda 400 o’simlik turi muhofazaga muhtoj endemik va relikt turlardir. Bular orasida yo’qolib ketish xavfi ostida turgan 163 tur o’simlik O’zbekiston respublikasi “Qizil kitobi”ga kiritilgan.

O’simliklar resurslaridan foydalanish jarayonida dolzarb muammolar, chunonchi yaylovlarning turli sabablariga ko’ra kamayib borayotganligi, cho’llarda ko’chma qumlarning ko’payib borayotganligi, yaylovlarning nefьt mahsulotlari, xo’jalik va maishiy chiqindilar bilan ifloslanishi, sizot suvlari sathi ko’tarilishi tufayli yerlarning buzilishi, yaylovlarning cho’lga aylanishi, tog’ oldi va tog’ yaylovlarida erroziyaning kuchayishi, to’qayzorlarning yo’qolib borish, tog’ yon bag’rlarida yaylovlardan noto’g’ri foydalanish va daraxt va butalarni qirqish, pichan o’rishni pala-partish tashkil qilish tufayli surilma va sellarning keng miqyosida kuchayishi va boshqa muammolar paydo bo’ldi.O’zbekiston Qizil kitobi kiritilga o’simliklar.

Vujudga kelayotgan muammolar zanjiri cho’l, tog’oldi va tog’lardagi yaylovlardan oqilona foydalanilmayotganligi, yaylovlarning mahsuldorligini barcha joylarda baravariga oshirilmayotganligidan darak beradi. Shuning uchun turli xodisalar yuz berib, buning yaylovlarning bir qismi foydalanishdan chiqib qolmoqda yoki mahsuldorlik xaddan tashqari kamayib ketmoqda. Ushbu muammolarning tez va to’lig’i bilan hal qilish avvalo yaylovlardan ehtiyojga yarasha foydalanishni tashkil qilish, yaylovlarga vaqti-vaqti bilan dam berib, ularni qayta tiklanishiga imkoniyat yaratish, saksovul, cherkez, qandim quyonsuyak kabi butalarni qirqilishini qat’iyan man etish, katta maydonlarda agrofitotsenozlar yaratish, buzilgan yaylovlarni qayta tiklash ishlarini amalga oshirish kerak. Tog’ oldi va tog’lik zonada, yaylovlarda, yangi nihollarni ekish, yangi o’rmonlarni yaratish kerak.

Quvasoy adrlarining namligi bo’lgan xududlarda ularning floristik ko’rsatkichlari ancha kamaygan holda uchraydi. Shuningdek, efemer o’simliklar senotipi jamoalari ajralgan holda tarqalgan. Ammo, adirlarning keyingi yillarda tezkorlik bilan o’zlashtirilishi bu o’simliklar arealining qisqarishiga olib keldi.

Vodil atrofida «Antropogen» o’simliklar jamoasi yuzaga kelgan. Yangiobod, Yoshlarobod xududlarida o’simliklar jamoalarining yuqori pog’onasiga asosan o’rik, shaftoli, olma turlaridan, pastki pog’onasida shuvoq turkumiga taaluqlilaridir. Suvsizlik natijasida yangi shakllangan daraxt va butalar ancha achinarli holga kelgan, shuvoqlar esa moslashgan suvsizlikka moslashgan.

Vodil atrofii keyingi yillarda daryo suvi toshqini natijasida tabiiy shuvoqzorlar, xaprizorlar, na’matakzorlar yoppasiga yuvilib ketmoqda. Ayrim shifobaxsh o’simliklar formatsiyalari qisqarib ketdi. Masalan: xarpi, choyo’t, limon o’t, kovrak, tog’rayxon, mavrak va x.k. Ya’ni tabiiy ekosistemalar elementlarining zaxiralari kamayishiga olib kelmoqda.

Markaziy Farg’ona o’simliklari cho’l mintaqasining qumli, sho’rxokli va gipsli qismlariga, nisbatan o’simliklarni o’sish va rivojlaanishi uchun xar tomonlama qulay sharoitga ega. Shuning uchun ham bu yerlarda tarqalgan o’simliklarning hayot shakillari ham xilma-xil bo’lishi shubxasiz.O’zbekiston Qizil kitobi ga kiritilgan va kiritilishi lozim bolgan o’simliklar. .

Olib borilgan izlanishlar va to’plangan materiallarni tahlil asosida viloyat xududidagi to’qayzorlarda 46 oilaga mansub 140 turkum 209 o’simlik turi o’sayotgani ma’lum bo’ldi.

Hayot shakllari tahlil qilinganda ularning 7 turi daraxt, 14 turi buta, 3 turi chala buta, 98 turi ko’p yillik va 77 ta tur bir yillik o’simlik, 4 ta churliaxa va 6ta tur tekinxo’r o’simliklar ekanligi ma’lum bo’ldi.

Bu yerda tarqalgan 46 oiladan eng ko’p turga boy bo’lganlari qatoriga boshoqdoshlar (21turkum, 42 tur), murakkabguldoshlar (21turkum, 36 tur), karamdoshlar (12 turkum,14 tur), dukkakdoshlar (8 turkum, 12 tur), sho’radoshlar

(7 turkum, 10 tur) ni kiritish mumkin. Qolgan oilalar esa 4-5, ko’pchiligi 1-2 turga ega.To’qay o’simliklari orasida xalq xo’jaligi uchun muhim ahamiyatga ega bo’lgan turlar ham oz emas. Ular foydali xususiyatlarga ko’ra sinchiklab o’rganish asosida umumiy turdan 141 turi yem-xashak bo’ladigan, 52 turi shifobaxsh, 21 turi efir moyli, 98 turi asal beruvchi, 94 turi alkaloidli, 28 turi oshlovchi moddali, 26 turi bo’yoqbop, 4 turi yog’och beruvchi, 12 turi oziq-ovqat bo’ladigan o’simliklar ekanligi nisbiy holda ma’lum bo’ldi.

Farg’ona viloyatida qamish formatsiyasi 4 ta, qizilmiya formatsiya 3 ta, turong’il formatsiyasi 3 ta, yulg’un formatsiyasi 4 ta, yantoq formattsiyasi 3 ta, sho’ra-ajiriq formatsiyasi 2 ta, qo’g’a farmatsiyasi 2 ta, oqbosh formatsiyasi 2 ta, qora saksovul formatsiyasi 5 ta assotsatsiya hosil qilgan. Qolgan joyda, savogich, qalam, kumush jangal, tol, ajiriq, qamish, botauk, kakra kabi o’simliklar qadimdan bundan 50 yil oldin keng tarqalgan.

Qalin bo’lib o’sgan yirik ekosistema hosil qiluvchi o’simliklar bo’lgan, lekin hozirgi kunda ular egallagan maydonlar turli sabablarga ko’ra qisqarib ketgan. Natijada ularni ekosistema hosil qilish imkoniyati asta-sekin yo’qolib bormoqda. Agar to’qay o’simliklarga bo’lgan munosabat ijobiy tomonga o’zgartirilmasa ularni saqlash, ko’paytirish borasida, o’rmon xujaligi xodimlari tomonidan faol ish olib borilmasa noyob o’simliklar asta-sekin yo’qolib borishi shubxasiz. Buning uchun sun’iy ekosistemalar chegarasini kengaytirishga chek qo’yish lozim. Agar madaniy landshaftlar chegarasini to’qayzorlar hisobiga kengaytirib borishga chek qo’yilmasa, kelajakda to’qayzorlardan maxrum bo’lib qolishimiz shubxasiz..O’zbekiston Qizil kitobi ga kiritilgan va kiritilishi lozim bolgan o’simliklar.

Viloyat o’rmonlari, daryo, kanal qirg’oqlarini yemirilib, o’pirilib ketishidan saqlaydi, vohalarni qum bosilishini oldini oladi, tuproq va ekinlarni shamol va suv eroziyasidan saqlaydi, yerlarni melorativ sharoitini yaxshilaydi, havoni kislorod bilan boyitadi, zaxarli gaz va chiqindilardan tozalaydi, shovqinni pasaytiradi, mikroiqlimni yaxshilaydi va nixoyat qurilish uchun yog’och beradi.

Yangi o’zalashtirilayotgan yerlarda tabiiy o’simlik qoplamining yo’qolishi shu joydagi suv balansida keskin o’zgarishlarni vujudga keltiradi. Sug’oriladigan yerlarda kanal va ariqlardagi shimilish miqdori kamaytirilishi ham da sug’orish normasiga amal qilinishiga qaramasdan yer osti suvlarining sathi yiliga 2-6m ko’tarilishi mumkin. Chunki tabiiy o’simliklar, masalan yulg’un, yantoq, shuvoqlar gektariga 5 mingdan 9 ming m3 gacha, madaniy o’simliklardan paxta poliz ekinlari esa 6-7ming m3 suv bug’latadi holos. Viloyatda ko’p joylarda yoppasiga tol va teraklarni o’ylamasdan kesib yuborilishi kanal va kollektorlar yaqinida shimilishini kuchaytirib, yerlarning melorativ holatini yomonlashuviga olib keldi.

Vohalarda qadimdan ko’p ekilib kelgan tol, terak jiyda kabi suvni ko’p bug’latadigan daraxtlar ma’lum joylarda saqlanishi va muhofaza qilish zarur.O’zbekiston Qizil kitobi kiritilga o’simliklar.

Viloyat xududida neogen davirdan qolgan va hozirda saqlanib qolgan relikt o’simliklar (chinor, turong’i pista) bilan birga boshqa xududlardan keltirilgan ilmiy xo’jalik va estetik jihatdan qimmatli bo’lgan o’simliklar (kiparis, kashtan Eldar qarag’ayi va boshqalar) ham o’sadi.

Nazorat savollari va topshiriqlar

1.O’simliklarning tabiatdagi va inson hayotidagi rolini izohlang

2. O’simliklardan foydalanishdan foydalanishdagi ekologik muammolarni ayting

3.O’simlik dunyosini muhofaza qilishda respublikada olib borilayotgan ishlarni ifodalang

Qizil kitob o’simliklari

Reja:

1. Qizil kitob va uning o’rni.

2. O’zbekiston qo’riqxonalarining qisqacha tarixi.

3. O’zbekiston “Qizil kitobi”ning zarurligi .

4. Kelajak oldidagi burchimiz.

“Qizil Kitob ― bu hujjat bo’lib u Insonning vijdonidir. Har qaysi millat dunyo oldida o’zining tabiat boyliklarini asrash mas’uliyatini olgan“ .

(Xalqaro Qizil Kitobdan)

Qizil kitob va uning o’rni

Qizil Kitob – nima? Bu xavf va umid kitobidir. Bu kitobni boshqacha qilib qayg’u-alam kitobi ham deyiladi, chunki bu kitobda yer yuzidagi yo’qolib ketayotgan hayvon zotlari va o’simlik turlarini o’zida mujassamlashtirgan. Qizil Kitob – harakatga chaqiruvchi kitobdir.

Dunyoning ko’pgina davlatlari olimlari tomonidan butun dunyoda yo’qolib ketayotgan va juda kam uchraydigan hayvonlar, o’simliklar dunyosini himoya qilish va ularni saqlab qolish uchun Tabiat va tabiat resurslarini himoya qilish birlashmasining Qizil Kitobi (XTHQB) tashkil etildi. Bu kitob chet elda 60-70 yillarda chop etildi. 1-2- tomida sutemizuvchilar, qushlar haqida, 3-4-tomida esa suvda va quruqlikda yashovchi hayvonla, sudralib yuruvchilar va baliqlar haqida so’z yuritiladi.

Qizil Kitob tabiatni sevuvchilar, mutaxassislarni diqqatini o’ziga tortib, hamma mintaqada mashhur bo’ldi. Bu kitob xuddi kalendardek bezalgan bo’lib, uning har bir varag’i har xil rangdadir. Har qaysi rangni o’z ma’nosi bo’lib, masalan, qizil rangda yozilgan hayvon zotlari va o’simlik turlarining yo’qolib ketayotgani va ularning himoyaga muhtojligini bildiradi.

Yer yuzida hayvon zotlari va o’simlik turlarining yo’qolib ketishining ikki sababi bor bo’lib, birinchi sababi ― bu tabiiy sharoitning o’zgarishi natijasida bo’lsa (tabiiy sabab), ikkinchi sababi esa ― (antropogen) inson harakatlari natijasidir.

Tirik tabiatdagi o’simlik va hayvon turlari sonining qisqarishi muammosi. Yer yuzidagi hayotni ta’minlashda o;simliklar dunyosi, ayniqsa, o’rmonlarning ahamiyati beqiyosdir. Hozirgi vaqtda yer yuzi quruqligining 25 % ni o’rmonlar tashkil etadi. Ular shimoliy yarim sharda va tropik mintaqalarda tarqalgan. Biroq hozirgi kunda o’rmonlarning holatini yaxshi deb bo’lmaydi. Chunki, har yili 3 mlrd m 3 hajmda o’rmonlar qirqilmoqda. FАО ma’lumotlariga ko’ra bu ko’rsatkich yaqin yillar ichida 1,5 martaga ortishi mumkin.

Insoniyatni, ayniqsa, tropik va subtropik o’rmonlar muammosi tashvishga solmoqda. U yerlarda yiliga dunyo miqyosidagi qirqilishi kerak bo’lgan o’rmonlarning yarmidan ko’pi kesib tashlanmoqda. 160 mln gektar tropi k o’rmonlar vayron bo’lgan, atigi yiliga 11 mln gektar maydon tiklanmoqda. Floraning kamayib ketishi “Qizil Kitob” yaratilishiga sabab bo’ldi (1-jadval).

Yo’qolish xavfidagi turlar soni

(Xalqaro «Qizil Kitob» ma’lumoti bo’yicha )

Kenja turlar

Umumiy turlar soniga nisbatan % hisobida

Chuchuk suvdagi baliqlar

25000 dan kam emas

10 dan kam emas

Dunyoda umumiy qushlar va hayvonlarning 1/4 qismi tabiiy sabablar natijasida yo’qolgan bo’lsa, 3/4 qismi esa inson ta’sirida yo’qolgandir. Oldin bu raqamlarni faqat biologiya mutaxassislari bilishsa, endi esa millionlab odamlarga ham ayon bo’ldi va insonlar oldida savol tug’ildi: Inson, sen nima qilyapsan? To’xta – sen o’z uyingni buzyapsan!

Hayvon va o’simlik dunyosini asrashda ko’pgina amaliy ishlar qilinib va ularni hisobga olib har qaysi davlat, viloyat, tuman va mintaqalarda o’z Qizil Kitoblari tashkil etilyapdi. O’zbekiston Qizil Kitobi ham 1984 yilda tashkil topgan. Unda ko’pgina o’simlik turlari va hayvon zotlari kiritilgan. Masalan, o’simliklardan lolaning barcha turlari, anzur piyozi, boychechak va h.z.

Qizil Kitob haqida yana bir muhim joyi bo’lib, Qizil Kitobning sahifalari hech qachon tugallanmaydi, doimo uning sahifalarini yangi o’simlik turlari va hayvon zotlari bilan to’ldirilib boriladi.

Qizil Kitobning sahifalarini qisqartirish uchun inson madaniyati va hulqini doim oshira borish kerak, bu olimlar oldida qo’yilgan muhim muammolardan biridir.

O’zbekiston Qo’riqxonalarining qisqacha tarixi

Yer yuzida yildan – yil tabiat burchaklariga inson qo’li yetmagan yerlar kamayib bormoqda, ya’ni tabiatdagi cho’l, tog’ va o’rmonlarning asl qiyofasini ko’rishga imkoniyat qolmayapti. Tabiatning asl muhitini va unda yashayotgan barcha jonzotlarni saqlab qolish uchun davlat tomonidan Qo’riqxonalar tashkil qilingan.

Qo’riqxona nima? Qo’riqxona ― bu akvatoriya yoki territoriya, xo’jalikdan butunlay ajratiigan yer maydoni bo’lib hisoblanadi. Qo’riqxonalar – tabiatning ilmiy laboratoriyalari bo’lib, u erda tabiat rivojlanish qonuniyatlarining murakkab tekshirishlari va kuzatishlari o’tkaziladi.

Qo’riqxonalarda ayrim hayvon zotlari va o’simlik turlari o’rganiladi, hamda bu yerda insonning har qanday ta’siri umuman ta’qiqlanadi.

O’zbekistonda birinchi Qo’riqxona – 1929 yilda Turkistonning g’arb qismida tashkil qilingan. Hozirgi kunda uning yer maydoni 26840 gektar. U hozirda Zomin nomini olgan. Archazorlar, noyob o’simliklar va u yerda yashovchi hayvonlar: tog’ echkisi, tog’ qo’yi, oq tirnoqli ayiq, qushlar, suvdagi baliqlar muhofaza qilinadi.

Ikkinchi Qo’riqxona – 1947 yilda Toshkent oblastining Ohangaron va Parkent tumanlari atrofida tashkil qilingan bo’lib, maydoni 451,6 km 2 va hozirda Chotqol nomi bilan ataladi. O’simlik dunyosida 1100 dan ortiq daraxt va butalar turi bor. Qoyalarda 2 tur archa o’sadi, daryolar bo’ylari qarag’ayzorlar bilan qoplangan, qo’riqxona hayvonlarga boy. Bu yerda Sibir tog’ echkisi, to’g’iz, Turkiston silovsini, oq tirnoqli ayiq, tulki, Menzbir sug’uri, jayra, relikt yumronqoziq, irbis va turli qushlar qo’riqlanadi. Ugom-Chotqol tabiiy milliy bog’ 1990-yilda tashkil etilgan, maydoni 5760 km 2 .

Nurota tog’-yong’oq qo’riqxonasi Jizzax viloyatining Forish tumanida Nurota tog’larining shimoliy yonbag’irlarida 1975-yili noyob hayvon turi Seversev qo’ylarining populyatsiyasini saqlash va yong’oq turlarini himoya qilish maqsadida tashkil etilgan. Bu yerda 900 ga yaqin o’simlik turlari uchraydi, ularning ayrimlari endemic: Viktoriya, Korolkov, Velikiy lola turlari, Yelena chinniguli, Suvorov piyozi, poyali piyoz, Seversev ungeriyasi, daraxtsimon o’simliklar asosan soylar bo’yida uchraydi. Bu yerda asosiy o’rmon hosil qiluvchi turlarga yong’oq, yovvoyi o’rik, olxo’ri, olma, tut, tol teraklar, qayrag’och toshloq yonbag’irlarda xandon pista va Buxoro bodomi o’sadi. Maydoni 17752 km 2 .

Hayvonot olami ham juda boy. Bu yerda karakanga tulkisi, cho’l bo’risi, korsak, tosh suvsar, jayra, tolay quyoni va to’g’iz keng tarqalgan. Cho’l hayvonlaridan bu qo’riqxonada uzunoyoq kirpi, qizil dumli, katta qumsichqonlar va Seversov tovushkonini umumkin. Qizil kitobga kiritilgan Seversov qo’yi, berkut va boshqalar bu qo’riqxonada qo’riqlanadi.

Qizilsuv tog’-archa davlat qo’riqxonasi 1975-yilda Qashqadaryo viloyati Yakkabog’ tumanida tashkil qilingan. Umumiy matdoni 30094 ga, uning 4192 gektari o’rmon bilan qoplangan. 400 dan ortiq o’simlik turlari o’sadi. Hayvonot olami ham boy, turli sutemizuvchi hayvonlarning 23 turi mavjud. Qushlarning 66 turi uchraydi, ulardan 27 turi shu yerda qishlaydi. Oq tirnoqli ayiq, bars, Markaziy Osiyo silovsini, qizil sug’ur, Pamir oqtishi, tolay quyoni va Markaziy Osiyo takasi qo’riqlanadi.

Miroki davlat qo’riqxonasi 1976-yilda Qashqadaryo viloyatida tashkil qilingan. Oqsuv va Tanxozdaryo havzalarida joylashgan. Qo’riqxona hududida Seversov muzligi ― o’zbekistondagi yirik muzliklardan biri joylashgan. Bu yerda g’orlar ko’p, lekin ular hali yaxshi o’rganilmagan. Oqsuv daryosida juda chiroyli sharshara mavjud.

Qo’riqxonada o’sadigan o’simliklarning ko’pi oziq-ovqat, dori-darmon va manzaraliligi bilan katta ahamiyatga ega. Ayniqsa, Maksimovich rovochi, anzur piyozi, kiziliya, tog’ rayhon, kiyik o’ti, lolalar, shirach, tog’olcha, qoraqant va boshqalar ko’p uchraydi.

Hayvonot olami ham ancha boy. Qorli cho’qqilarda bars yoki uning izlarini uchratish mumkin. Archzorlarda Turkiston silovsini va oq tirnoqli ayiq hayot kechiradi. Qo’riqxonaning janubiy qismida Markaziy Osiyo takasi, bo’ri, tulki, jayra, qizil sug’ur, tolay quyoni tarqalgan. Qo’riqxonada turli sayroqi va yirtqich qushlarni uchratish mumkin.

Payg’ambar Orol qo’riqxonasi. 1971-yilda Amudaryodagi payg’ambar orol qo’riqxona deb e’lon qilingan. Umumiy maydoni 4043 gektar, shundan 964 gektari to’qayzor. Qo’riqxona Amudaryo yuqori oqimining to’qayzor namunasi sifatida saqlash maqsadida tashkil qilingan. Bu yerda asosan Buxoro bug’usi-xongul muhofaza etiladi.

Baday to’qay davlat qo’riqxonasi 1971-yilda Qoraqalpog’iston hududida, Amudaryoning quyi oqimida tashkil qilingan. To’qay o’rmonlari va u yerdagi hayvonlarni saqlash maqsadida ochilgan.

1975-yilda Samarqand viloyatida maydoni 2360-2518 gektar bo’lgan Zarafshon davlat qo’riqxonasi tashkil etildi. Bu qo’riqxonani ornitologik deb atasa ham bo’ladi, chunki bu yerda asosan turli qushlar keng tarqalgan (160 dan ortiq tur). Asosiylaridan biri Zarafshon qirg’ovulidir.

Abdusamad davlat qo’riqxonasi 1978-yilda tashkil etilgan bo’lib, maydoni 2158 ga, shundan 1459 gektari to’qayzor. Sirdaryoning o’rta oqimida joylashgan. Farg’ona vidysida saqlanib qolgan kichik-kichik noyob to’qayzorlar va shu yerlarda uchraydigan Sirdaryo qirg’ovuli, suv parrandalari hamda boshqa to’qayzorga xos bo’lgan jonivorlarni saqlash maqsadida tashkil qilingan.

Qorako’l cho’l davlat qo’riqxonasi 1971 (1990)-yilda Buxoro viloyatida amu-Qorako’l kanallari atroflaridagi uchar qumlarni saksovul-buta o’simliklari bilan mustahkamlash, irrigatsion inshootlarning qum ostida qolishidan himoya qilish, Janubiy Qizilqum fauna va flora majmualarini tiklash, uchib o’tish davrida qushlarning dam olishi va oziqlanishi uchun sharoit yaratish maqsadida tashkil qilingan maydoni 10000 ga.

Vardanzil davlat qo’riqxonasi 1975-yilda Buxoro viloyatining Shofirkon tumanida tashkil qilingan. Asosiy maqsadi, qadimiy Vardanzi shahrining xarobalari va 50 yoshlik saksovul daraxtlarini muhofaza qilish. Maydoni 3 km 2 .

Arnasoy davlat qo’riqxonasi 1983-yilda Jizzax viloyatida tashkil qilingan. Maydoni 63 ming gektar. Uning tarkibiga Tuzkon ko’li ham kiradi. Asosan qushlar qo’nib o’tadigan paytida dam olishga qo’nadigan qushlarni muhofaza qilish maqsadida ochilgan. Bu yerda jingalak birqozon, qora va kulrang laylaklar, g’oz, qirg’ovul va loyxo’raklarni uchratish mumkin.

Biosfera qo’riqxonalari – inson xo’jalik faoliyatining tabiatga ta’sirini ayrim regionlar va sayyora ko’lamida o’rganish, baholash, ularni nazorat qilib turish uchun xalqaro va milliy darajada tashkil etiladigan qo’riqxonalardir. Atrof-muhit ustidan sayyora miqyosida nazorat sistemasi, biosfera qo’riqxonalari ma’lumotlariga asoslanadi.

O’zbekistonda mavjud Nurota tog’-yong’oqzor qo’riqxonasi asosida biosfera qo’riqxonasi tashkil etilgan.

O’zb е kistonning muhofaza etiladigan tabiiy hududlari tizimiga umumiy maydoni 2164 kvadrat kilom е tr bo’lgan to’qqizta davlat qo’riqxonasi, 6061 kvadrat kilom е tr maydonni egallagan ikkita milliy bog’, maydoni 12186,5 kvadrat kilom е trni o’z ichiga olgan to’qqizta davlat buyurtmaxonasi va bitta noyob hayvon turlarini ko’paytirish bo’yicha R е spublika markazi (“Jayron” Ekomarkazi) kiradi. Muhofaza qilinadigan tabiiy hududlarning umumiy maydoni 20520 kvadrat kilom е tr yoki r е spublika umumiy hududining 5,2 foizini tashkil qiladi. Shulardan yirik va e’tiborni jalb qiladigan Chotqol o’rmon-tog’ biosf е ra qo’riqxonasi (356,8 kv.km) Chotqol tog’ tizmasining g’arbiy tarmog’ida joylashgan. Yana Hisor (814,3 kv. km) va Zomin (268,4 kv. km) tog’-archa qo’riqxonalari, Qoraqalpog’istonda joylashgan Baday-To’qay (t е kislik-to’qayzordagi 64,6 kv. km maydonni egallagan o’rmonlarni himoyalaydi) qo’riqxonasi, Qizilqum (101,4 kv.km) va Zarafshon (23,5 kv.km) vodiy-to’qayzor qo’riqxonalari, Surxon o’rmon-tog’ (2136,9 kv.km) va Kitob (53,7 kv.km.) g е ologiya qo’riqxonalari ona tabiatimiz musaffoligi asralayotgan juda so’lim go’shalardir.

Yuqorida aytib o’tilgan Qo’riqxonalardan boshqa respublikamiz territoriyasida yana bir qancha Qo’riqxonalar bor. Ulardan tashqari milliy bog’larimiz, tabiiy yodgorliklarimiz ham bor. Har qaysi Qo’riqxonada ma’lum bir o’simlik turlari va hayvon zotlari saqlanadi, ularning yashashi, ko’payishi, fiziologiyasi, tabiati o’rganiladi.

Qo’riqxonalar, Qizil Kitobning asosiy va muhim vazifalari tabiatimizni asrashimizga qaratilgandir. Siz ham o’z hissangizni qo’shing!

O`zbekiston Respublikasi «Qizil kitobi» ning zarurligi.

Yer kurrasida hozirgi vaqtda 670 ming (shundan 500 mingi gulli o`simliklar) o`simliklar va 1,5 million hayvon turlari mavjud bo`lib, ularning 93% uchun quruqlik va 7% i uchun suv yashash muhiti hisoblanadi.

Turlarning hosil bo`lishi va ularning yo`qolib ketishi sababi evolyutsion taraqqiyot jarayoni bo`lib, yerda geologik sharoitlarning o`zgarishiga ham bog`liqdir. Ammo odamning kelib chiqishi natijasida bu tabiiy jarayon buzila boshladi, hayvon va o`simliklarning antropogen (inson faoliyati) ta’sirlari natijasida yo`qolib borish jarayoni tezlasha boshladi.

Odam tomonidan yangi yerlarning, orollarning va kontinentlarning o`zlashtirilishi natijasida butun sayyora masshtabida fauna va floraning xilma-xilligi tobora kamayib borish jarayoni kuzatilmoqda.

Turlarning qirilishi qadim zamonlardayoq boshlangan edi. O`n minglab yillar ilgari ovchilar tomonidan mamontlar, qalin junli karkidonlar, gigant bug`ular, g`or arsloni va ayiqlari, o`rta asrlarda Yevropa turi, Steller sigiri qirilib ketdi. Hozirgi biz yashab turgan davrda turlarning yo`qolib ketish jarayoni juda jadallik bilan davom etmoqda. 1600-yildan 1875-yilgacha sut emizuvchilarning 63 turi, qushlarning 74 turi yo`qolib ketdi. Keyingi yillarda har yili 1 tadan 10 tagacha hayvon va 1 tadan o`simlik turlari yo`qolib ketmoqda. Hozirgi vaqtda umurtqali hayvonlarning 600 ga yaqin turi, juda ko`p o`simliklar turlari butunlay yo`qolib ketish xavfi ostida turibdi.

O`simlik va hayvon turlarining tobora yo`qolib borish xavfi mamlakatlar va butun dunyo miqyosida zarur chora-tadbirlarni ishlab chiqish va amalga oshirish ehtiyojini tug`dirmoqda.

1948 yilda tabiatni va tabiiy resurslarni muhofaza qilish Xalqaro Ittifoqi tuzildi. Bu tashkilot flora va faunani muhofaza qilishga qaratilgan hamma ishlarni birlashtiradi. Mazkur xalqaro uyushma 1973 yilda «qora ro`yxat»ni chop etdi, unda batamom yo`qolib ketgan hayvonot turlari ro`yxati keltirilgan.

Jahon «Qizil kitobi» 1979 yilgacha chop etildi, shuningdek sobiq SSSR da ham «Qizil kitob» 1979 yilda chop etildi. «Qizil kitob» xavf xatar belgisi. Bu kitobga kam va yo`qolib ketayotgan o`simlik va hayvonlarning turlari to`g`risida ma’lumotlar berilgan.

O`zbekiston o`simlik va hayvon turlari soni 27000 dan ortiq bo`lib, ulardan hayvon turlari 15000 dan ortiq, o`simliklar, zamburug`lar va suvo`tlari esa 11000 atrofida.

O`zbekiston Respublikasi hududida hozirgi kunda 4500 ga yaqin gulli o`simlik turlari mavjud. Ular orasida jiddiy muhofazaga muhtoj ko`pgina kamyob, endem va relikt turlar mavjud. Bunday turlarning soni 400 atrofida bo`lib, ular O`zbekiston florasining 10-12% ini tashkil qiladi.

Zarafshon vohasining florasi 2600 tur, Samarqand viloyatining 1700 tur, undan 201 tur dorivor o`simliklardir.

O`zbekiston florasining yo`qolib ketish xavfi ostida turgan 163 tur «Qizil kitob»ning 1984 yilgi nashriga kiritilgan, yangi «Qizil kitob»da esa (1998) kiritilgan o`simlik turlarining soni 301 taga yetdi.

O`zbekiston faunasida umurtqasiz hayvonlarning 677 turi (sut emizuvchilar -108, qushlar – 432, sudralib yuruvchilar – 58, amfibiyalar – 2 va baliqlar – 77) mavjud, umurtqasiz hayvonlar turlari esa 15 mingdan ortiq.

O`zbekistonning birinchi «Qizil kitob»i 1983 yilda nashr qilingan bo`lib, unga umurtqali hayvonlarning 63 turi kiritilgan edi.

Yangi «Qizil kitob» (2003) birinchi bor davlat tilida yozilgan bo`lib, ikkinchi tomida sut emizuvchilarning 23 turi, qushlarning 48 turi, sudralib yuruvchilarning 16 turi, baliqlarning 17 turi, xalqasimon chuvalchanglarning 3 turi, mollyuskalarning 14 turi va bo`g`imoyoqlilarning 61 turi kiritildi.

Ta’kidlash lozimki, «Qizil kitob»ga kiritilgan o`simliklar va hayvonlar ro`yxati yildan-yilga aniqroq bo`lmoqda va biz ularning yangi nashrlariga guvoh bo`lamiz.

O`zbekiston Respublikasi «Qizil kitob»ida o`simlik va hayvonot turi, oilasi, avlodi, turkumi tartibida alfavit bo`yicha ro`yxatga olingan va har bir o`simlik ko`rgazmali tarzda suratlari keltirilgan. Bu o`z navbatida noyob va yo`qolib borayotgan o`simlik va hayvonot turlari to`g`risida keng omma tomonidan aniq tasavvurga ega bo`lishlariga yordam beradi.

«Qizil kitob» muhofaza choralarini kuchaytirish, qo`riqxona va buyurtma hududlarini kengaytirish, yovvoyi o`simliklar bilan savdo-sotiqni tartibga solishda litsenziyalar tizimini joriy qilish kabi bir talay muhim tadbirlarni kun tartibiga qo`yadi.

Umuman, bu kitob barcha o`simlik va hayvonot muhofaza qilish borasida qonun asoslariga tayangan muhim hujjat hisoblanadi.

Kitobga kiritilgan o`simlik turlari 4 kategoriyaga bo’lingan:

«0» maqomi berilgan o`simlik turlari yo`qolgan yoki yo`qolish arafasida turgan o`simliklardir.

«1» maqomidagi o`simliklar turlari esa yo`qolib borayotgan turlardir. Bunga yo`qolib ketish xavfi ostida turgan, saqlab qolish uchun maxsus muhofaza qilishni talab etadigan o`simlik turlari kiritilgan.

«2» maqomidagi turlar esa noyob turlardir. Bu guruhga ma’lum kichik maydonlarda o`ziga xos sharoitlarda saqlanib qolgan, tez yo`qolib ketishi mumkin bo`lgan va ularning saqlanishini ta’minlash uchun jiddiy nazoratni talab etuvchi turlar kiradi.

«3» maqomidagi o`simlik turlari kamayib borayotgan o`simliklardir. Bu guruhga kiritilgan o`simlik turlari ma’lum vaqt ichida soni va tarqalish maydonlari tabiiy sabablarga yoki antropogen omillari ta’siri ostida qisqarib ketayotgan turlar kiradi.

Mazkur risolaga Samarqand viloyati hududida uchraydigan va O`zbekiston Respublikasi «Qizil kitobi»ga kiritilgan noyob va yo`qolib borayotgan, inson muhofazasiga muhtoj o`simlik va hayvon turlari to`g`risidagi ma’lumotlar matnlari o`zgartirishlarsiz kiritildi.

Kelajak oldidagi burchimiz.

Tabiatni asrash va boyliklaridan tejamkorona foydalanish insoniyat oldidagi eng muhim muammolaridan biri. Qaysikim, tabiat ehson – tuhfalarini ko’r – ko’rona sarflash va uning boyliklarini talon- taloj qilishga hech kimning haqqi yo’q.

Tabiat haqida qayg’urish – insoniyat o’zi haqida qayg’urishdir, chunki inson tabiatning farzandidir. Tabiat uchun yetkazilgan zarar insonning o’ziga qaratilgan zarardir. Texnika va ilmiy taraqqiyotning rivojlanishi insonning tevarak atrofga bo’lgan ta’sirini kuchaytirdi, bu esa hayvon va o’simlik dunyosining qashshoqlanishiga olib keldi. Bizning bu xatolarimizni kelajak avlod kechirarmikan? Yo’q. Bizdan oldingi qadimgi avlodlarimiz flora va fauna dunyosini tarixiy va madaniy yodgorliklarni shafqatsizlarcha qirishgan, qaysikim, endi ular haqida biz faqatgina rasmlar, qo’lyozmalar, arxeologik topilmalar orqali bilamiz. Lekin bu bilan biz ularni qattiq qoralay ham olmaymiz, chunki ularning ongi – bilimlari yetarli darajada emas edi. Ammo bizning zamonamiz insonlarini kelajak avlod kechirmaydi – sababi, biz ixtisoslashgan, takomillashgan va mukammal insonlardirmiz.

Tabiat o’zining go’zalligi bilan o’ziga insonoyatni jalb etadi. Har bir kishini maftunkor tog’larni qoplab turgan doimiy muzlar, ulardagi xushbo’y gullar, dorivor o’simliklar, hayvon turlari, toza havo, sho’x sharsharalari, muz chuqqilari, qoyalari bilan rom etadi. Bularning hammasidan zavq olish kerak, har bir narsaning o’z qadriga yetish, tabiatdagi mo’jazgina bir jonli mavjudotni ham asrab-avaylash lozim. Lekin insonlar bularning qadriga yetish, zavq olish o’rniga ularga ozor yetkazishadi, masalan, tog’da endi ochilgan gullarning eng kattasi, eng chiroylisini uzib olib, guldasta tayyorlaydi, lekin o’ylab ko’rishmaydi-ki ozgina vaqt o’tib bu gullar so’lib, qurib qolishini, o’z chiroyini yuqotgan guldastani esa tashlab yuboriladi. Boshqa mamlakatlarda bunday olishda ko’pgina ishlar qilingan. Masalan, Fransiyada tog’ etaklarida odamlar, uchun turli mavzularda “murojaatnoma”lar taxtakachlarda qoqib qo’yilgan, jumladan, gullarning dam oluvchi sayyohlarga murojaati: “Bizni uzmang, uzib siz bizni o’ldirasiz va bizni avlod qoldirishdan mahrum etasiz“. Gullarni asray bilish, uning qadriga yetish har bir kishining madaniyati va tarbiyasidan darak beradi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati:

1. Ahmatqul Ergashev, Temur Ergashev. Ekologiya, biosfera va tabiatni muhofaza qilish. T.: “Yangi asr avlodi”, 2005.