Qizil kitob nima? Unda nima foydali

Излашни тозалаш

Qizil kitob nima

26.07.2016 yilda ro‘yxatdan o‘tgan, ro‘yxat raqami 2817

Кейинги таҳрирга ҳавола

Олдинги таҳрирга ҳавола

АПК бўйича индекслаш

ҚТУК бўйича индекслаш

ТТР бўйича индекслаш

ҚМҚ бўйича индекслаш

Ўзгартиришлар манбаси

Расмий нашр манбаси

Кўриниш

Излашни тозалаш

O‘zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo‘mitasining qarori, 26.07.2016 yilda ro‘yxatdan o‘tgan, ro‘yxat raqami 2817

Кучга кириш санаси

Кейинги таҳрирга ҳавола

Олдинги таҳрирга ҳавола

АПК бўйича индекслаш

ҚТУК бўйича индекслаш

ТТР бўйича индекслаш

ҚМҚ бўйича индекслаш

Ўзгартиришлар манбаси

Расмий нашр манбаси

Кўриниш

1. 11.00.00.00 Atrof tabiiy muhit va tabiiy resurslar / 11.02.00.00 Atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish va ekologik xavfsizlikni ta’minlash / 11.02.05.00 Noyob, yo‘q bo‘lib ketish xavfi ostida bo‘lgan o‘simliklar va hayvonlar. Qizil kitob]

1. Tabiiy resurslar / O‘simlik va hayvonot dunyosini muhofaza qilish va ulardan foydalanish]

Qizil kitob nima? Unda nima foydali?

Inson tabiatning bir qismidir, lekin u sababli u tez-tez unutadi. Ko’pincha ekologiya odamlarning hayotiy faoliyati bilan bog’liq. Biz borligidan shubhalanmagan ko’plab xalqaro tashkilotlar insoniyatni paradoksal tarzda himoya qilmoqdalar.

IUCN nima va bu tashkilot nima

Bunday atrof-muhit tashkilotlari IUCN sifatida qisqartirilgan Tabiatni saqlash xalqaro ittifoqiga kiradi. U 1948 yilda YuNESKO tomonidan yaratilgan va dunyodagi eng yirik notijorat va mustaqil tashkilotlardan biri. Ittifoqning nashr etilgan ko’p sonli bosma nashrlari orasida Qizil kitob mavjud. Ha, ha, xuddi shu narsa, biz maktabning dastxatxonasidan o’rganishimiz va vaqtni unutishimiz kerak. Xalqaro Qizil kitob nima? Qonun emas, u hech qanday huquqiy maqomga ega emas, hayvonot dunyosiga tahdid soladigan mamlakatlar uchun tavsiyanomaga ega. 1979 yildan buyon rasmiylashib kelingan IUCN dasturining hujjati – Jahonni saqlash strategiyasi. IUCN eng qadimgi tashkilotdir, unda 78 ta davlat, jumladan, dunyoning 12000 ta olim va mutaxassislari mavjud. Xalqaro Qizil kitob noyob va juda kam sonli flora va fauna vakillarining to’liq ro’yxatini o’z ichiga oladi.

Atrof muhitni muhofaza qilish va himoya qilishni o’z ichiga olgan har qanday partiya, tashkilot yoki ko’ngilli guruh bilan hamkorlik qilish uchun eng yuqori xalqaro darajaga ega bo’lgan Tabiatni muhofaza qilish Ittifoqi hamkorlik qilishga tayyor. IUCNning asosiy maqsadi o’z g’oyalarini butun insoniyatga samarali va imkon qadar soddalashtirib, natijada siyosat va ijtimoiy farqlarga qaramasdan tabiatni muhofaza qilish tizimini takomillashtirishdir.

Qizil kitob nima?

Barcha yo’qolib borayotgan hayvonlar va o’simliklar turlarini to’playdigan kitobni chop etish g’oyasi uzoq vaqtdan beri paydo bo’ldi, shuning uchun IUCN tashkil etilgandan so’ng noyob tabiat turlari bo’yicha komissiya ushbu nashrni ishlab chiqa boshladi. Komissiya raisi Pyotr Skott uni “Qizil” deb atashni va shu rangni qoplashini taklif qildi – bu tabiatning yo’q bo’lib ketishi bilan tahdid qilishining belgisidir. Kitobning rangi va nomi ham odamlarga tabiatga noto’g’ri munosabat, uning barbar yiqilishi haqida o’ylashi kerak.

Qizil kitob nima? Bizni atrofimizdagi dunyoni saqlab qolish uchun, Xalqaro tabiatni muhofaza qilish uyushmasi 1963 yilda noyob hayvon turlarini to’playdigan Qizil kitobni e’lon qildi. Nashr juda katta hajmga ega edi – ikki jildda, ammo aylanish juda kichik edi va faqat bir nechta davlat odamlari va taniqli olimlar birinchi nusxalar egalari bo’lib qoldilar.

Asta-sekin tabiatda o’zgarishlar bo’ldi . Qizil kitob to’rt marta (1980 yilgacha) qayta nashr etildi. Shu vaqt ichida 14 ta hayvon, qush, sudraluvchi, baliq va amfibiyaliklar yo’qolib ketgan. Agar hayvonlarning, qushlarning va sudraluvchilarning ayrim turlari va kichkina turlari tiklangan bo’lsa, baliq va amfibiyalar muvaffaqiyatsiz bo’ladi.

Rang va belgilar

“Qizil kitob nima?” Ta’rifini har qanday ensiklopediyada yoki lug’atda topish mumkin. Ushbu kitob o’z sahifalarida bu yoki bu bargda yozilgan flora va fauna vakillari turlarining yoki kichik turlarining kategoriyasiga bog’liq bo’lgan turli xil ranglar mavjud. Qulaylik uchun barcha ko’rinishlar ajratilgan va quyidagi belgilar bilan belgilanadi:

• EX – allaqachon yo’qolgan;
• EW – hali saqlanib qolgan, ammo asirlikda yashaydi.

2. Qizil rang – xavf ostida qolmoqda:

• CR – pozitsiyasi juda muhim;
• EN – yo’qolish tahdidi ostida;
• VU – juda zaif.

3. Yashil rang – past xavf:

• CD – kerakli xavfsizlik choralarini ko’rmasdan yo’qolishi mumkin;
• NT – “tahdid ostida” guruhga yaqin;
• LC – xavf mavjud, ammo minimal.

Rossiya Qizil Kitobi nima?

Sovet Ittifoqining Qizil kitobining birinchi nashri 1978 yilga to’g’ri keladi. Keyinchalik, Qizil kitoblar kasaba uyushmalarida va individual, eng muammoli mintaqalar va mintaqalarda chop etila boshlandi.

Insonning tabiatga ta’siri Rossiyaning eng ko’p yashaydigan hududlarida hayvonot va o’simliklarning ayrim turlari juda kam bo’lib, er yuzidan butunlay g’oyib bo’ldi. Misol uchun, bir vaqtlar Rossiyada bir vaqtlar yirik hayvon turlarini yashagan. Bizisonga o’xshagan odamlar juda katta o’sishga ega bo’lib, ularning balandligi ikki metrga yetdi. Tabiiyki, ular ovchilarning kerakli ovlari edi. Ekskursiyalar soni keskin ravishda pasayib, chorshanba Rossiyadagi mansabdorlar bu signalni eshitdilar va bu hayvonlarni himoya qilish va shaharlardagi ovni taqiqlash buyrug’i berildi. Lekin bu yordam bermadi va ekskursiyalar g’oyib bo’ldi.

Otasi Przhevalskiy – tarpanning qarindoshiga xuddi shunday taqdir bo’ldi. Ular dasht va o’rmon dashtlarida yashadilar, lekin ko’chmanchilar bu erlarni ishg’ol qila boshladilar, bu esa tarpanamning omon qolishi uchun hech qanday imkoniyat qoldirmadi. Agar “Belovezhskaya Pushcha” zaxirasi yaratilmasa, bizon xuddi shu taqdirga duchor bo’lardi. Rossiyada yo’qolgan hayvonlarning ro’yxati afsuski o’sib bormoqda. Hozirgi kunda yo’qolib borayotgan 22 turdagi hayvon, 25 xil qush, bitta sudraluvchi, uchta baliq, 16 omurgasizlik va yuzga yaqin o’simliklar mavjud.

“Atrof muhitni muhofaza qilish to’g’risida” Federal qonun (1991) va “Hayvonot dunyosi to’g’risida” (1995 yil) asosida, Rossiya Federatsiyasi Qizil kitobi: Hayvonlar 2001 yilda chop etilgan.

Endi Rossiya Qizil kitobi – yo’qolib borayotgan hayvonlar va o’simliklar turlari to’g’risida rasmiy hujjat bo’lib, ularning 533 tasi qirilib ketgan.

O’simliklar Qizil kitobi nima?

Qizil kitobning birinchi beshta nashrlari nafaqat hayvonlarning xavfli va noyob turlariga bag’ishlangan, va 1963 yildan boshlab O’simliklar Qizil kitobi nashr etilgan. O’sha vaqtdan boshlab “Qizil kitob nima” degan ta’rifda nafaqat hayvonning emas, balki o’simlik dunyosining eng noyob vakillarining ro’yxatini nazarda tutgan chiziq o’zgardi

O’ldiradigan o’simliklar soni hozirgi kunda ko’payib bormoqda, bugungi kunda ham katta miqyosdagi hamma joylarda o’sib chiqqan turlari Qizil kitobga tushdi. Ular allaqachon qorli qorli dukkakli, Dubyanskiy, Marshallning kichkintoyi va boshqa o’simliklar gullari hisoblanishi mumkin.

Kategoriya bo’yicha Qizil Kitob nima? Rossiyada qabul qilingan bo’linma

1. Bu toifaga hech kim ko’rmagan o’simlik va hayvonlarning turlari kiradi. Ushbu guruhning nomi “Ehtimol, yo’qolgan”.

2-toifa. Ushbu turlar juda muhim songa yetdi, ular alohida-alohida hisoblanishi mumkin. Bular xavf ostida bo’lgan hayvonlar (ulardan bittasi Amur yo’lbarsidir) va o’simliklar.

3-toifa. Raqamlarga ko’ra kamaytirish. Ular istalgan vaqtda dastlabki ikki toifaga bo’linadi, agar ularni qattiq nazorat qilish uchun qo’riqlanadigan maydonga qo’ysa. Ushbu guruhning vakillari mandarin o’rdakidir.

4. Uchinchi toifa – noyob turlar. Ular cheklangan hududlarda yashaydi va oz sonli bo’ladi. Yaqin atroflarga qadar Venera poyafzali hech kimni ajablantirmadi va odamlar o’zgacha go’zalligidan bahramand bo’lib, to’p-to’plar yig’ishdi. Hozir bu juda kam ko’rinish.

5. Category 4da status yo’q. Bu faqat mutaxassislar biladigan turlar; Ular faqat 10 o’simlik va 40 faunadan iborat.

6. Turkum 5. Ushbu guruhning turlari nafaqat qalbga ma’qul. Ular “Qayta tiklangan yoki tiklangan” deb nomlanadi. Insonning sa’y-harakatlari tufayli ba’zi turlarning aholisi saqlanib qoladi.

7. Turkum 6. Bu yuqorida ko’rsatilgan turlarning eng ko’pi. Ular bir kishining qat’iy nazorati ostida va nazorat ostida.

Qizil kitob nima ekanini bilamiz. Faqat iste’molchining tabiatga bo’lgan munosabati nimaga olib kelishi mumkinligini tushunib bo’lgach, o’simliklar va hayvonlarning Yerni emas, balki Qizil kitob sahifalarini tark etganda quvonishga o’rganish mumkin.

QIZIL KITOB

QIZIL KITOB — yoʻqolib borayotgan yoki yoʻqolish xavfida boʻlgan noyob oʻsimlik va hayvon turlarini qayd qiluvchi davlat hujjati. Qizil kitobda oʻsimlik va hayvon turlari sonining kamayishi, areallarining qisqarib borishi sabablari yoritiladi; ularni saqlab qolish uchun tavsiyalar berib boriladi.

1948-yilda tashkil etilgan Tabiat va tabiiy resurslarni muhofaza qilish xalqaro ittifoqi kamyob va yoʻqolib ketish xavfida boʻlgan oʻsimlik va hayvon turlarining roʻyxatini tuzish gʻoyasini amalga oshirishga kirishdi. Turlarni saqlab qolish boʻyicha maxsus xalqaro komissiya tuzilib, 1966-yildan boshlab boshqa tabiatni muhofaza qilish tashkilotlari bilan hamkorlikda xalqaro Qizil kitobning dunyo va alohida mintaqalar florasiga bagʻishlangan nashrlar chop etila boshlandi.

Oʻzbekistonning noyob va kamayib borayotgan oʻsimlik va hayvonlari toʻgʻrisidagi dastlabki maʼlumotlar 1974 yil taʼsis etilgan Qizil kitobda oʻz aksini topgan. Oʻzbekiston Q. k. i 1978 da taʼsis etildi. Birinchi marta Oʻzbekiston Qizil kitob ining faunaga bagʻishlangan qismi 1983-yil nashrdan chiqdi. Unga umurtqali hayvonlar (baliqlar, sudralib yuruvchilar, qushlar, sut emizuvchilar) ning 63 turi kiritilgan edi. Oʻsimliklar olamining kamyob, yoʻqolib ketish xavfida boʻlgan 163 turi haqida ilk bor mukammal maʼlumotlar 1984-yil bosmadan chiqqan Qizil kitobda keltirilgan. Qizil kitob — davriy nashr hisoblanadi. Unga kiritiladigan oʻsimlik va hayvon turlari Tabiatni muhofaza qilish xalqaro ittifoqi taklif etgan tasnifga binoan 4 guruhga ajratiladi:

1) yoʻqolgan yoki yoʻqolish arafasida turgan (jiddiy muhofaza talab etuvchi) turlar;

2) yoʻqolib borayotgan (areali va soni kun sayin kamayib borayotgan, maxsus muhofazaga muhtoj) turlar;

3) kamyob, bevosita yoʻqolish xavfi boʻlmasada, kichik maydonlarda kamdankam uchraydigan (muhofazaga muhtoj) turlar;

4) muayyan vaqg davomida soni va tarqalgan maydonlar tabiiy sabablarga qoʻra yoki inson taʼsirida qisqarib borayotgan (sonini nazorat qilib turish talab qilinadigan) turlar. Qizil kitobga, unga kirgan turlar maqomining oʻzgarishi, maxsus muhofaza choralari tufayli baʼzi turlar sonining tiklanishi, aksincha, yashash sharoitining oʻzgarishi va boshqalar omillar taʼsirida sonining kamayishi natijasida boshqa toifaga oʻtkazilishini yoritish maqsadida qayta nashr etiladi. Oʻzbekiston florasining yoʻqolib ketish xavfi ostida turgan 301 turining hozirgi holatini tavsiflaydigan Qizil kitob 1998-yil da qayta bosmadan chiqdi. Keyingi yillarda Oʻzbekiston faunasi turlari maqomini baholashga imkon beruvchi maʼlumotlar toʻplanib, yangi Qizil kitob 2003-yilda chop etildi. Qizil kitobning soʻnggi nashriga sut emizuvchilarning — 24, qushlarning — 51, sudralib yuruvchilarning — 16, baliqlarning — 18, halqali chuvalchanglarning — 3, mollyuskalarning — 15, boʻgʻimoyoqlilarning — 62 turi va kenja turi kiritilgan.

Oʻzbekiston faunasi va florasining baʼzi turlari Xalqaro Qizil kitobda ham oʻz aksini topgan. Unda har bir tur uchun alohida sahifa ajratilgan boʻlib, unda mazkur oʻsimlik yoki hayvon turining oʻzbekcha, ruscha, lotincha (ilmiy) nomlari, ularning sistematik oʻrni, qisqacha morfologik tavsifi, tarqalishi, yashash muhiti, tabiatdagi soni, koʻpayishi, areali va sonining oʻzgarishi sabablari, muhofaza qilish choralari va boshqalar bayon etilgan.

Qizil kitobga kiritiladigan hayvon va oʻsimlik turlari boʻyicha taklifni ilmiy tekshirish muassasalari, davlat va jamoat tashkilotlari, ayrim olimlar tavsiya qilishi mumkin. Muhofaza qilinishi natijasida oʻz arealini qaytadan tiklagan va yoʻqolib ketish xavfi tugʻilmaydigan oʻsimlik va hayvon turlari Qizil kitobdan chiqariladi. Qizil kitobga kiritilgan turlar davlat qonuni asosida muhofaza qilinadi; uni buzgan yuridik va jismoniy shaxslar qonunga muvofiq javobgarlikka tortiladi.

Oʻktam Pratov, Elmurod Shernazarov.

Related Posts:

• Kitob oʻqiganlar “Spark” minyapti, “Spark” minayotganlar ham…
• Eng koʻp sotilayotgan kitob – bu eng yaxshi kitob deganimi?
• Qizil karamli salat
• Qizil qalpoqcha (audioertak)
• Qizil qalpoqcha (rus tilida) — Красная шапочка
• QIZIL QON TANACHALARI