Qizil kitob haqida umumiy ma’lumot

Кучга кириш санаси

Oʻzbekiston Qizil kitobiga kiritilgan dorivor oʻsimlik turlarining soni yangilanadi

Oʻzbekiston Respublikasi hududida hozirda 4400 ga yaqin oliy yovvoyi oʻsimlik va 2000 dan ziyod zamburugʻ turlari mavjud. Ular orasida jiddiy muhofazaga muhtoj koʻplab kamyob endemik va relikt turlar ham bor. Bunday turlarning soni 300 dan ortiq boʻlib, ular Oʻzbekiston florasining 10-12 foizini tashkil etadi.

Respublika qoʻriqxonalarida muhofaza qilinayotgan oʻsimliklarning umumiy holati nisbatan yaxshi boʻlishiga qaramay, koʻplab yovvoyi turlarining tabiiy zaxiralari keskin kamayib ketmoqda. Dunyoga dongʻi ketgan lola va sallagullar, qimmatbaho oʻsimlik-yetmak, dorivor oʻsimlik bozulbang kabilar keyingi yillarda keskin kamayib ketdi. Bir qancha turlar yoʻqolib ketish holatiga kelib qoldi.

Aholining tabiatga notoʻgʻri munosabati ham oʻsimliklarning kamayib ketishiga sabab boʻlmoqda. Ayniqsa shahar va qishloqlar atrofida qizil lola, sallagul, shirach va shunga oʻxshash nafis gulli oʻsimliklar juda kamayib ketgan.

Tabiatga, oʻsimliklar dunyosiga nisbatan bepisand munosabatda boʻlishiga chek qoʻyish, tabiat boyliklarini muhofaza qilish va koʻpaytirish hammamizning asosiy burchimizdir.

Oʻzbekiston mustaqillikka erishgach, atrof-muhitni, hayvonot va oʻsimliklar dunyosini muhofaza qilishga alohida eʼtibor qaratildi.

1992-yil 9-dekabrda “Tabiatni muhofaza qilish toʻgʻrisida”gi, 2004-yil 3-dekabrda “Muhofaza etiladigan tabiy hududlar toʻgʻrisida«gi qonunlar, 2016-yil 21-sentyabrda “Oʻsimlik dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish toʻgʻrisida”, 2018-yil 16-aprelda esa “Oʻrmon haqida«gi qonunlar yangi tahrirda qabul qilindi.

Bu qonunlar barcha oʻsimlik turlarini saqlab qolish, ularni asrab avaylash va muhofaza qilishda muhim hujjat hisoblanadi.

Oʻzbekiston Respublikasida Qizil kitob ilk bor 1979-yilda taʼsis etilgan. Mazkur Qizil kitobga nabotot olamining kamyob, yoʻqolib ketishi xavfi ostidagi turlari haqidagi maʼlumotlar kiritilgan. Bundan koʻzlangan maqsad, jamoatchilik va davlat idoralari eʼtiborini tabiat muhofazasi masalalariga jalb etishdan va turlar genofondini saqlab qolishga koʻmaklashishdan iborat edi.

Qizil kitobning 1984-yilgi nashriga Oʻzbekiston florasining yoʻqolib ketish xavfi ostida qolgan 163 ta turi kiritilgan. Bu turlarning taqdiri respublika mutaxassislari, olimlari muttasil shugʻullanib kelmoqda. Oʻtgan yillar mobaynida olib borilgan kuzatishlar ayrim oʻsimlik turlarining soni va maydoni ancha kengayganligini koʻrsatmoqda. Masalan, anzur va Suvorov piyozlari oldingi holatiga kelmagan boʻlsada, maʼlum darajada koʻpaydi. Eng kamyob oʻsimliklardan sanalgan Minkvis teziumi turlarining soni 7 tadan 17 tagacha ortdi. Qurama tizmasida kamyob oʻsimliklardan hisoblangan Korovin shirachi oʻsimligining mavjudligi aniqlandi. Ayni vaqtda ayrim oʻsimlik turlarining soni keskin qisqarib ketdi. Omonqara oʻsimligi, Pskom piyozi, Margarita marmaragi kabilar shular jumlasidandir. Keyingi yillarda olib borilgan izlanishlar oʻlkamiz florasiga mansub yana 138 turdagi oʻsimlikni Qizil kitobga kiritish lozimligini koʻrsatmoqda. 1998-yil maʼlumotlariga koʻra, Oʻzbekiston Respublikasining Qizil kitobiga kiritilgan oʻsimlik turlarining soni 301 tani tashkil etgan boʻlsa, yangi nashrdan 48 oilaga mansub 313 tur oʻsimlik oʻrin oladi.

Qizil kitobga kiritilgan oʻsimlik turlariga Tabiatni muhofaza qilish xalqaro uyushmasi tomonidan ishlab chiqilgan tasnifga binoan kamyoblik darajasiga koʻra 4 ta maqom (status) beriladi.

1. Yoʻqolgan yoki yoʻqolib ketganligi ehtimoldan yiroq emas. Bir necha yillar davomida tabiatda uchratilmagan, lekin yigʻib olish qiyin boʻlgan ayrim joylardagina yoki madaniy sharoitda saqlab qolish ehtimoli mavjud boʻlgan turlar.2. Yoʻqolib ketish arafasida turgan. Yoʻqolib ketish xavfi ostida qolgan, saqlab qolinishi uchun maxsus muhofazani talab etadigan turlar.3. Kamyob. Maʼlum kichik maydonlardagina oʻziga xos sharoitlarda saqlab qolingan, ammo tez yoʻqolib ketishi mumkin boʻlgan va jiddiy nazoratni talab etuvchi turlar.4.Son jihatdan kamayib borayotgan. Soni va tarqalgan maydonlari maʼlum vaqt ichida tabiiy sabablarga koʻra yoki inson omili taʼsiri ostida kamayib ketayotgan turlar. Ayni vaqtda, bunday oʻsimliklarni har tomonlama nazoratga olish talab etiladi.

Qizil kitobning mazkur yangi nashri mutaxassislar, davlat idoralari hamda jamoat tashkilotlari oldiga qoʻriqxonalar va buyurtmaxonalarni kengaytirish, yovvoyi oʻsimliklar sotishni taqiqlash, xomashyo uchun yigʻiladigan oʻsimliklarni terish uchun litsenziyalar joriy etish kabi bir qancha dolzarb masalalarni qoʻyadi.

Oʻsimliklar dunyosini muhofaza qilish bu jarayonda keng jamoatchilik ishtirok etgan taqdirdagina ijobiy samara beradi. Barcha yakdillik bilan harakat qilsagina, nabotot olamining bebaho boyliklarini saqlab qolishga, ularni asrab-avaylab, munosib ravishda kelgusi avlodlarga qoldirishga erisha olamiz.

Said Xolmatov,

Farmatsevtika tarmogʻini rivojlantirish agentligining

Ishlab chiqarish masalalari boshqarmasi,

Dorivor xomashyo bazasini yaratish sektori bosh mutaxassisi

Qizil kitob haqida umumiy ma’lumot

26.07.2016 yilda ro‘yxatdan o‘tgan, ro‘yxat raqami 2817

Кейинги таҳрирга ҳавола

Олдинги таҳрирга ҳавола

АПК бўйича индекслаш

ҚТУК бўйича индекслаш

ТТР бўйича индекслаш

ҚМҚ бўйича индекслаш

Ўзгартиришлар манбаси

Расмий нашр манбаси

Кўриниш

Излашни тозалаш

O‘zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo‘mitasining qarori, 26.07.2016 yilda ro‘yxatdan o‘tgan, ro‘yxat raqami 2817

Кучга кириш санаси

Кейинги таҳрирга ҳавола

Олдинги таҳрирга ҳавола

АПК бўйича индекслаш

ҚТУК бўйича индекслаш

ТТР бўйича индекслаш

ҚМҚ бўйича индекслаш

Ўзгартиришлар манбаси

Расмий нашр манбаси

Кўриниш

1. 11.00.00.00 Atrof tabiiy muhit va tabiiy resurslar / 11.02.00.00 Atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish va ekologik xavfsizlikni ta’minlash / 11.02.05.00 Noyob, yo‘q bo‘lib ketish xavfi ostida bo‘lgan o‘simliklar va hayvonlar. Qizil kitob]

1. Tabiiy resurslar / O‘simlik va hayvonot dunyosini muhofaza qilish va ulardan foydalanish]

O’zbekiston Respublikasi fanlar akademiyasi

“Qizil kitob” – har birimizning vijdonimizdir. Har qaysi millat ham dunyo oldida o‘zining tabiat boyliklarini asrash ma’suliyatini olgan. Har bir kishini maftunkor tog‘larni qoplab turgan doimiy muzliklar, ulardagi xushbo‘y gullar, dorivor o‘simliklar, hayvon turlari, toza havo, sho‘x sharsharalari, qoyalari bilan rom etadi. Bularning hammasidan, albatta, zavq olish kerak, har bir narsaning o‘z qadriga etish, tabiatdagi mo’jazgina bir jonli mavjudotni ham asrab-avaylash lozim.

Ma’lumki, O‘zbekiston Respublikasi hududida hozirgi kunda 4300 ga yaqin o‘simlik turlari mavjud bo‘lib, ular orasida jiddiy muhofazaga muhtoj ko‘pgina kamyob, endem va relikt turlar ham uchraydi. O‘zbekiston Respublikasi “Qizil kitobi”da o‘simlik va hayvonot turlari, ularning oilasi, ilmiy nomi, botanik tavsifi hamda turlarning tarqalish areallarihaqida qisqacha ma’lumotlar va har bir o‘simlik turlarining ko‘rgazmali tarzda suratlari keltirilgan.

Atrof-muhitni, shu jumladan, o‘simliklar olamini muhofaza qilish muammosi insoniyat uchun hech qachon hozirgidagidek o‘ta dolzarb ahamiyatga ega bo‘lgan emas. Sanoat, qishloq xo‘jaligi va xalq xo‘jaligi turli tarmoqlarining tez sur’atlar bilan rivojlanib borishi, tabiiy maydonlarning keng miqyosda o‘zlashtirilishi – ekologik muvozanatning salbiy tomonga o‘zgarishi natijasida o‘simlik va hayvon turlarining soni kamayib borish xavfi kuchayib bormoqda.

Ma’lumki, Qizil kitobning 1-nashri 1984-yilda chop etilgan bo‘lib, unga 163 tur kiritilgan bo‘lsa, ikkinchi nashrida (1998-y.) 301 tur kiritilgan, ya’ni turlarning soni qariyb ikki martaga ortgan. 2006-yilgi nashrida muhofazaga olingan o‘simlik turlari soni 305 taga boradi. 2009-yildagi nashrida Amaryllidaceae oilasiga mansub Allium turkumidan 10 ta tur kiritilgan bo‘lsa, yangi nashrida esa ushbu turkumdan 14 ta tur kiritilganligi va ayrim oila vakllarining kamayib borayotganligini ko‘rishimiz mumkin. Shuning bilan birga, Qizil kitobning 2009-yildagi nashri bilan yangi nashridagi o‘simlik vakillari taqqoslab ko‘rilganda, 19 turning areali kengayishi hisobiga Qizil kitob sahifalaridan chiqarilgan bo‘lsa, aksincha 24 turning kamayishi ularning Qizil kitob sahifalarini “yangi turlar bilan boyitganligini” alohida ta’kidlash lozim. Umuman olganda, noyob kamayib borayotgan turlarni saqlab qolishda faqatgina davlat organlari kurashishi emas, balki aholi orasida ham tabiatdan oqilona foydalanish madaniyatini yuksaltirish lozim.

Ushbu raqamlardan ko‘rinib turibdiki, respublikamizdagi mavjud o‘simlik turlari yil sayin tobora kamayib bormoqda.

O‘zR FA Botanika instituti olimlari tomonidan so‘nggi yilarda olib borilgan ilmiy izlanishlari natijasida O‘zbekiston florasida uchraydigan kamyob turlarni o‘zida jamlagan navbatdagi O‘zR Qizil kitobning yangi soni nashrga tayyorlanmoqda. Bu orqali o‘simlik olamining hozirgi holati bo‘yicha monitoring (kuzatuv) natijalarini keng ommaga yetkazishdan iborat.

Navbatdagi nashrga tayyorlanayotgan Qizil kitobdagi o‘simliklar soni avvalgi chop etilgan nashrlardagi ma’lumotlar bilan solishtirilganda, ayrim oila vakillarining turlari keskin kamayishi natijasida muhofaza ro‘yxatiga tushganligini ko‘rishimiz mumkin. Masalan, Chuchmomadoshlar oilasidan – Raven piyozi, manzarali piyoz, cho‘l piyozi, yashil gulli piyoz; Yalpizdoshlar oilasidan esa Amudaryo oqto‘shasi, uchpoyali oqto‘sha, Orol flomoidesi, Torondoshlar oilasidan Zokirov qandimi hamda Ziradoshlar oilasidan Elena kovragi kabi o‘simlik vakillari kiritilganligining guvohi bo‘lishimiz mumkin.

Avvalgi ro‘yxatdagi mavjud ayrim turlar tarqalish areallarining so‘nggi yillarda kengayishi va tabiiy ko‘payishi oqibatida esa, aksincha, ushbu turlar (Sigirquyruqdoshlar oilasidan Oloy nataliellasi, Ayiqtovondoshlar oilasidan – yumaloqbarg parpi, tillarang sug‘uro‘t, Oltoy trolliusi, Ra’noguldoshlar oilasidan – Olьga sorbariyasi, Chinniguldoshlar oilasidan – Tojikiston etmagi) Qizil kitob ro‘yxatidan chiqarildi.

Qizil kitobning yana bir muhim tomoni – bu uning sahifalari hech qachon tugallanmasligidir, doimo uning sahafalarini yangi o‘simlik turlari va hayvon zotlari to‘ldirib boradi. AQShning Norzern Universiteti biologlarining xulosalariga ko‘ra, “Qizil kitob”ning sahifalarini qisqartirish uchun inson madaniyati va xulqini doim oshira borish kerak. Bu orqali esa uning sahifalarini kamaytirish hamda o‘simlik va hayvon turlarining muayyan darajada saqlanib qolishiga erishish mumkin.

Nargiza Raximova,

O’zR FA Botanika instituti huzuridagi

akad. F.N. Rusanov nomidagi

Toshkent Botanika bog’i katta ilmiy xodimi.