Protaktiniy

Protaktiniy

Protaktiniy

protaktiniy 660ef648542b4

Protaktiniy — Mendeleyev kimyoviy elementlar davriy jadvalning VII davr III guruh elementi bo‘lib, aktinoidlar turkumiga mansub radioaktiv metalldir. Atom raqami 91. Pa (lotincha Protactinium so‘zidan) formulasi bilan belgilanadi. Oddiy modda shakildagi protaktiniy o‘ta radioaktiv metall bo‘lib, kumush-oq rangda, yorqin tovlanadi.

Tarixi va atama etimologiyasi.

1869-yildayoq D.I.Mendeleyev o‘z nomi bilan atalavuchi davriy qonunga ko‘ra, Uran va Toriy elementlari orasida yana bir hozircha noma’lum element mavjudligini bashorat qilgan. Bu vaqtda aktinoidlar guruhi elementlari hali fanga ma’lum emas edi. Protaktiniy dastavval 1913-yilda kimyogarlar Kazimir Fayans (1887-1975) hamda Osvald Gelmut Gyoring (1889-1915) tomonidan kashf qilingan. Ular Uranning parchalanishidan keyingi qoladigan mahsulotlari orasidan, yarim yemirilish davri taxminan 1 daqiqa atrofida bo‘lgan uran izotopi — UX2(234Pa) mavjudligini aniqlashdi. Uning yarim yemirilish davri shunday qisqaligi uchun ushbu izotopga «breviy» (lotincha — «brevis«, «qisqa» yoki «kalta» ma’nolarida) deb nom berishgan.

 

Keyinroq boshqa olimlar — Otto Gan (1879-1968), Liza Meynter (1878-1968) hamda Jeyms Blek birgalikda mazkur izotopning tantal elementiga o‘xshash xossalari borligini aniqlashdi. Izlanishlarni davom ettirish orqali, oradan 5 yil o‘tib, ya’ni, 1918-yilda Liza Meytner hamda Otto Gan birgalikda, hamda, ulardan mustaqil ravishda Frederik Soddi (1877-1956) nasturan tarkibidan nisbatan barqaror izotopni kashf qilishganini ma’lum qilishgan. Unga olimlar Protaktiniy deb nom berishga qaror qilishgan. «Protaktiniy» — ma’nosiga ko‘ra «aktiniydan avval keluvchi», «aktiniyning debochasi» degan ma’nolarni anglatadi. Chunki Aktiniy elementi aynan Protaktiniyning radioaktiv yemirilishidan hosil bo‘luvchi mahsulot sanaladi. Ya’ni, 231Pa ning ?-yemirilishidan 227Ac hosil bo‘ladi. Garchi uni dastavval aniqlagan olimlar Kazimir Fayans va Osvald Gyoring bo‘lsa-da, lekin IUPAC protaktiniyning kashfiyotchilari sifatida aynan Meytner va Ganlarni tan olgan. Sababi, ular aniqlagan Protaktiniy izotopi nisbatan barqaror bo‘lganligi bilan izohlanadi. Manbalarda qayd etilishicha, protaktiniyning barqaror izotopini shuningdek ingliz kimyogari Jon Arnlod Krenston (1891-1972) ham 1915-yilda kashf etgan bo‘lib, lekin u davom etayotgan jahon urushi sababli o‘z kashfiyoti haqida e’lon qilishga shoshilmagan ekan. Lekin bu olimlarning barchasi Protaktiniyni bir necha atomdan iborat juda kam miqdorlarda olishgan. Ushbu elementning sezilarli miqdorda ko‘p sintez qilgan ilk olim Aristid fon Gross (1905-1985) bo‘lib, u avvalida 1927-yilda 2 milligramm Pa2O5 hosil qiligan. Uzoq izlanishlardan so‘ng, fon Gressning o‘zi 1934-yilda Pa2O5 dan 0.1 milligramm sof elementar Protaktiniy ajratib olishga muvaffaq bo‘lgan. 1961 yilda esa Buyuk Britaniyada 125 gramm miqdoridagi 99.9% sof Protaktiniy elementi ajratib olingan. Buning uchun ingliz olimlari 60 tonna radioaktiv moddani 12-bosqichli murakkab kimyoviy-texnologik jarayon vositasida qayta ishlashga majbur bo‘lishgan. Ushbu Protaktiniy miqdori olimlar uchun 500000 AQSH dollariga tushgan edi.

Tabiatda tarqalganligi.

Yer qobigidagi protaktiniy miqdori, milliarddan bir ulush deb baholanadi. Protaktiniy tabiatda asosan uran rudasi tarkibida uchraydi. Har bir tonna uran rudasidan o‘rtacga 0.34 gramm protaktiniy olish mumkin. Ushbu elementga boy uran rudalari Ispaniya, Kongo, Shvetsiya, Chexiya, JAR, Marokash, Kanada, Rossiya va AQSH hududlarida joylashgan.

Olinishi.

Protaktiniyning 231Pa izotopini tabiiy manbalardan — uranning parchalanish mahsulotlaridan, shuningdek, toriyining 230Th izotopini sust neytronlar bilan nurlantirish orqali olish mumkin:

230Th(n, γ)231Th(βyemirilish, T1/2 = 25.6 soat) → 231Pa

yoki,  232Th ni tezkor neytronlar bilan nurlantirish orqali:

 

232Th(n, 2n)231Th(βyemirilish, T1/2 = 25.6 soat) → 232Pa

reaksiyasi orqali olish mumkin. 233Pa izotopini ham toriydan quyidagi reaksiya orqali olinadi:

 

232Th(n, γ)233Th(βyemirilish, T1/2 = 23.5 daqiqa) → 233Pa

Metall Protaktiniyni PaF4 ni 1400-1500 °C haroratli bariy yoki kalsiy bug‘lari yordamida tiklash orqali olish mumkin.

Xossalari.

Protaktiniy yorqin kumush-oq rangli metall bo‘lib, qattiqligi uranga o‘xshash. 2 K haroratda o‘ta o‘tkazgich xossalarini namoyon qiladi. Metall protaktiniy tetragonal struktura bilan kristallanadi. Ochiq havoda protaktiniy yupqa monooksid qatlami bilan qoplanadi. 250-300 °C haroratlarda vodorod bilan oson reaksiyaga kirishadi va PaH3 gidrid hosil qiladi. U shuningdek yod bilan ham, uchuvchan yodli birikmalar hosil qiladi.

Izotoplari.

Hozirda protaktiniynng 29 xil izotopi fanga ma’lum. Ular ichida eng barqaror izotopi 231Pa ning yarim yemirilish davri 32760 yildan iborat. Qolgan izotoplar nisbatan ancha qisqa yarim yemirilish davriga egadir. Chunonchi, 233Pa 27 kun va 230Pa 17 kun, 6-soatda parchalanadi. Quyidagi jadvalda protaktiniyning ba’zi izotoplarining radioaktivlik xossalari keltiriladi:

 

Protaktiniy

izotopi

Yarim yemirilish
davri

Parchalanish

shakli

224Pa

0.6 soniya

α-yemirilish

225Pa

2 soniya

α-yemirilish

226Pa

1.8 soniya

α-yemirilish

227Pa

38 daqiqa 20 soniya

15% α-yemirilish; 85% β yemirilish

228Pa

22 soat

2% α-yemirilish; 98% β yemirilish

229Pa

1 kun 6 soat

0.25% α-yemirilish; 99.75% β yemirilish

230Pa

17 kun

10% β yemirilish; 90% β yemirilish

231Pa

32480±260 yil

α-yemirilish

232Pa

1 kun, 7-soat, 26 daqiqa

β yemirilish

233Pa

27 kun, 6-soat

β yemirilish

234 M UX2

1 daqiqa 18 soniya

β yemirilish

234 UZ

6 soat 42 daqiqa

β yemirilish

235Pa

23 soat 42 daqiqa

β yemirilish

236Pa

12 soat 30 daqiqa

β yemirilish

237Pa

10 soat 30 daqiqa*

β yemirilish


* To‘liq aniqlanmagan

Qo‘llanishi.

Protaktiniy o‘ta radioaktiv modda bo‘lib, faqat termoyadro yoqilg‘ilariga qo‘shimcha sifatida qo‘llaniladi. Uning favqulodda radioaktiv va toksik ekani tufayli, inson faoliyatiga oid deyarli hech qaysi sohada qo‘llanilmaydi.

Biologik ahamiyati.

Protaktiniy va uning birikmalari inson uchun favqulodda xavfli bo‘lgan, radioaktiv va toksik moddalardir. 231Pa ning zaharlilik darajasi sianid kislota (HCN) dan million barobar kuchli ekani ma’lum (eslatib o‘tamiz, sianid kislotaning atiga 0.05 grami o‘limga olib keladi). Protaktiniyning odam organizmi uchun xavfsiz miqdori 0.0005 milligrammni tashkil qiladi. Bu esa 0.03 mkkyuri (1.1 kBk) nurlanish miqdoriga to‘g‘ri keladi. Nisbatan barqaror izotopi 231Pa ning havodagi ruxsat etilgan chegaraviy konsentratsiyasi 3·10-4 Bk/m3 hisoblanadi.

Protaktiniy haqida ma’lumotnoma jadval:

Umumiy ma’lumotlar

Nomi

Protaktiniy;

Formulasi

Pa

Raqami

91, VII davr; 3-guruh

Atom xossalari

Atom massasi

231.03588(2) m.a.b. (g/mol);

Elektron konfiguratsiyasi

[Rn] 5f26d17s2

Atom radiusi

161 pm;

Kimyoviy xossalari

Ion radiusi

(+5e) 89 (+3e) 113 pm;

Kovalent radiusi

200 pm

Elektromanfiyligi

1.5 (poling shkalasi bo‘yicha);

Elektrod potensiali

ThTh4+ −1,83V;
ThTh2+ 0,7V;

Oksidlanish darajasi

5.4;

Ionizatsiya energiyasi (birinchi elektron)

0.00 kJ/mol; (0,0 eV);

Termodinamik xossalari

Zichligi (m.sh.)

15.37 g/sm3;

Erish harorati

1840 °C, 2113 K;

Qaynash harorati

4026.85 °C; 4300 K;

Erish issiqligi

16,7 kJ/mol;

Bug‘lanish issiqligi

481.2 kJ/mol;

Molyar issiqlik sig‘imi

27,7 kJ/(K·mol);

Molyar hajmi

15.0 mol/sm3; (ya’ni, 22 kg 602 gr)

Struktura panjarasi shakli

Tetragonal;

Panjara parametrlari

a=3,925 c=3,238 Å

c/a nisbati

0.82

 

 


* To‘liq aniqlanmagan


Bizni ijtimoiy tarmoqlarda ham kuzatib boring:

Kimyo
Protaktiniy

Manba:orbita.uz