Poliomiyelit nima va qanday paydo bo‘ladi?

Insoniyat tarixida ko‘plab yuqumli kasalliklar bor-ki, ular butun xalqlarga, avlodlarga dahshat olib kelgan. Shunday kasalliklardan biri poliomiyelit bo‘lib, asrlar davomida inson salomatligiga katta xavf tug‘dirgan. Bugun zamonaviy tibbiyotning yutuqlari tufayli ushbu kasallik ko‘plab hududlarda deyarli yo‘q qilingan bo‘lsa-da, u hanuzgacha butunlay g‘oyib bo‘lmagan va doimiy profilaktika choralarini talab qiluvchi global muammo bo‘lib qolmoqda.

Poliomiyelit yoki qisqacha “polio” — bu markaziy nerv tizimiga ta’sir qiluvchi, asosan bolalarda uchraydigan og‘ir virusli kasallikdir. Bu kasallik nafaqat sog‘liq, balki hayot uchun ham xavfli bo‘lib, u falajlik, doimiy nogironlik va hatto o‘limga olib kelishi mumkin. Dunyodagi ko‘plab mamlakatlar poliomiyelitni yo‘q qilish uchun yillar davomida keng ko‘lamli emlash kampaniyalarini olib borgan. Ushbu maqolada poliomiyelitning sabablari, alomatlari, tarqalish yo‘llari, davolash va oldini olish choralari haqida batafsil to‘xtalamiz.

Poliomiyelit nima va qanday paydo bo‘ladi?

Poliomiyelit — bu poliovirus orqali yuzaga keluvchi o‘ta yuqumli kasallik bo‘lib, u asosan bolalar va immuniteti zaif kishilarga tahdid soladi. Poliovirus ichak orqali organizmga kiradi va ko‘payadi. Ayni paytda u markaziy nerv tizimiga hujum qilib, orqa miya va bosh miyaning nerv hujayralarini zararlaydi. Bu esa mushaklar falajiga, harakatlanish qobiliyatining cheklanishiga olib keladi.

Poliovirus 3 xil turga ega bo‘lib, ulardan har biri turlicha og‘irlikdagi asoratlar keltirib chiqarishi mumkin. Eng xavfli jihati shundaki, kasallik ko‘p hollarda hech qanday alomatlarsiz boshlanadi, biroq virus organizm ichida faol harakatda bo‘ladi. Aynan shuning uchun polio yashirin tahdid sifatida baholanadi.

Alomatlari va kechishi

Poliomiyelitning kechishi turlicha bo‘lishi mumkin. Ba’zi hollarda odamlar virus tashuvchisi bo‘ladi, lekin kasallik alomatlarini sezmaydi. Boshqa hollarda esa kasallik juda og‘ir shaklda kechadi va falajlikka olib keladi.

Dastlabki alomatlar grippga o‘xshash bo‘lishi mumkin: isitma, bosh og‘rig‘i, qusish, umumiy holsizlik va mushak og‘rig‘i. Bu bosqichda uni boshqa oddiy virusli kasalliklardan ajratish qiyin. Ammo virus nerv tizimiga ta’sir qilgach, mushaklarning kuchsizlanishi, ayniqsa oyoqlarda falajlik, qattiq og‘riq va harakatlanishdagi muammolar kuzatiladi. Og‘ir holatlarda nafas olish mushaklari zararlanadi va odam sun’iy nafas apparatiga ulanmasa, hayotdan ko‘z yumishi mumkin.

Poliomiyelit bilan kasallanganlarning bir qismi to‘liq sog‘ayadi, biroq aksariyat hollarda asoratlar butun umr saqlanib qoladi. Bu esa kasallikning ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlarini yanada keskinlashtiradi.

Tarqalish yo‘llari va xavf omillari

Poliovirus asosan najas orqali, ya’ni ifloslangan oziq-ovqat, suv yoki gigiyena qoidalariga rioya qilinmagan sharoitda tarqaladi. Shuningdek, virus kasallangan odamning so‘lak, burun suyuqligi orqali ham yuqishi mumkin. Ayniqsa, tozalik talablariga rioya qilinmaydigan, suv ta’minoti yaxshi bo‘lmagan hududlarda virus tez va keng tarqaladi.

Bolalar, ayniqsa 5 yoshgacha bo‘lganlar eng katta xavf ostida turadi. Immuniteti past kishilar, sog‘lomlashmaganlar, emlanmaganlar va gigiyenaga rioya qilmaydiganlar ham xavf guruhiga kiradi.

Dunyo tajribasi: Poliomiyelitga qarshi kurash

20-asrning o‘rtalarigacha poliomiyelit dunyo bo‘yicha millionlab odamlarni falaj holatga keltirdi. Lekin 1950-yillarda poliovaksina ixtiro qilinishi bilan dunyo bo‘yicha keng emlash kampaniyalari boshlandi. Jahon Sog‘liqni Saqlash Tashkiloti (JSST) tomonidan 1988-yilda “Poliomiyelitni yo‘q qilish tashabbusi” e’lon qilindi. Bu tashabbus tufayli ko‘plab mamlakatlar, jumladan O‘zbekiston ham, poliomiyelitdan xoli hudud sifatida e’tirof etildi.

Hozirgi kunga kelib poliomiyelit asosan Pokiston va Afg‘onistonda uchrayapti. Boshqa hududlarda esa faqat import qilingan, ya’ni boshqa joylardan kirib kelgan holatlar qayd etilmoqda. Bu esa kasallik bilan kurashda global birdamlikni talab qiladi. Chunki bir mamlakatda polio yo‘q qilingan bo‘lsa ham, boshqa mamlakatlardan xavf saqlanib qoladi.

Vaksina va oldini olish

Poliomiyelitga qarshi eng samarali vosita — bu vaksina. Bugungi kunda ikki xil polio vaksina mavjud: og‘iz orqali qabul qilinadigan OPV (oral polio vaccine) va in’ektsiya ko‘rinishidagi IPV (inactivated polio vaccine). Har ikki vaksina ham xavfsiz va samarali bo‘lib, bola hayotining dastlabki yillarida bir necha bosqichda beriladi.

O‘zbekiston Respublikasi Sog‘liqni Saqlash Vazirligi tomonidan har yili emlash kampaniyalari o‘tkaziladi. Bolalarning to‘liq emlanganligi polio tahdididan xalos bo‘lishning asosiy garovi hisoblanadi. Vaksinatsiya orqali nafaqat o‘z farzandimiz, balki butun jamiyatni kasallikdan himoya qilish mumkin.

Vaksinatsiyadan tashqari, shaxsiy gigiyena qoidalariga qat’iy rioya qilish, toza ichimlik suvidan foydalanish, bolalarni iflos muhitdan asrash kabi omillar ham polioni oldini olishda muhim ahamiyatga ega.

Xulosa: Hushyorlikni unutmaslik kerak

Poliomiyelit bugungi kunda ko‘plab mamlakatlarda deyarli yo‘q qilingan bo‘lsa-da, u hali butunlay tarix sahifalarida qolgan emas. Dunyoda biror joyda polio mavjud ekan, butun insoniyat uchun xavf saqlanib qoladi. Ayniqsa, global pandemiyalar va qochqinlar oqimi sharoitida har qanday virus tezda boshqa hududlarga tarqalishi mumkin. Shuning uchun har bir ota-ona farzandini poliodan himoya qilish uchun o‘z vaqtida emlatishi, gigiyenaga rioya qilishi va jamiyatdagi hushyorlikni saqlashi lozim.

Poliomiyelit bizga sog‘liq uchun kurashda birdamlik, ogohlik va doimiy profilaktikaning qanchalik muhimligini yana bir bor eslatadi. Bu kasallik o‘tgan asrning fojiali saboqlaridan biri sifatida bizga ogohlantiruvchi misol bo‘lib xizmat qilmoqda. Uni yengish — insoniyat irodasi va ilm-fanning g‘alabasidir.